Nagroda Nobla

Nagroda Nobla – wyróżnienie przyznawane za wybitne osiągnięcia naukowe, literackie lub zasługi dla społeczeństw i ludzkości, ustanowione ostatnią wolą fundatora, szwedzkiego przemysłowca i wynalazcy dynamitu, Alfreda Nobla.

Historia

Nagrody są wręczane w Filharmonii Sztokholmskiej

Pierwsza uroczystość wręczenia tej nagrody odbyła się w Królewskiej Akademii Muzycznej w Sztokholmie w 1901 – Pokojową Nagrodę Nobla otrzymali wtedy Jean Henri Dunant, założyciel Czerwonego Krzyża i Frédéric Passy. Od 1902 nagrody są wręczane przez króla Szwecji. Uroczystość odbywa się zawsze 10 grudnia.

Zasady

Każdy z laureatów otrzymuje złoty medal i dyplom honorowy. Nagroda Nobla ma także wymiar finansowy: znaczną kwotę pieniężną (do 2012 było to dziesięć milionów koron szwedzkich, czyli około 4,5 miliona złotych, od 2012 osiem milionów koron, czyli około 3,6 miliona złotych, zaś w 2017 dziewięć milionów koron, czyli około 4 mln złotych), aby mógł kontynuować swoje badania lub prace bez konieczności zabiegania o fundusze.

Nagrody Nobla są przyznawane corocznie i w następujących dziedzinach:

• fizyki, przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk, za „najważniejsze odkrycie lub wynalazek w dziedzinie fizyki”
• chemii, przez Królewską Szwedzką Akademię Nauk, za „najważniejsze odkrycie lub postęp w dziedzinie chemii”
• fizjologii lub medycyny, przez Instytut Karolinska, za „najważniejsze odkrycie w dziedzinie fizjologii lub medycyny”
• literatury, przez Akademię Szwedzką, za „wybitną pracę na rzecz idealistycznych tendencji”
• Pokojowa Nagroda Nobla, przez Norweski Komitet Noblowski, za „najlepszą pracę na rzecz braterstwa między narodami, likwidacji lub redukcji stałych armii oraz za udział i promocję stowarzyszeń pokojowych”.

Od 1968 Szwedzki Bank Narodowy przyznaje w dziedzinie ekonomii nagrodę imienia Alfreda Nobla:

• Nagroda Banku Szwecji im. Alfreda Nobla w dziedzinie ekonomii

Wtedy też zadecydowano, że nie będzie się zwiększać liczby dziedzin, w których są przyznawane nagrody noblowskie.

Nominacje i wybór

W porównaniu do innych nagród nominacje do Nagrody Nobla są długie i rygorystyczne, podobnie jak proces wyboru laureatów. Z tego powodu nagroda ta stała się najbardziej prestiżową na świecie.

Propozycje dotyczące nominacji składa 3000 wybranych osobistości. Fundacja Nobla podaje, że do Pokojowej Nagrody Nobla nominować mogą następujące osoby:

• członkowie parlamentów i rządów
• członkowie sądów międzynarodowych
• rektorzy uniwersytetów
• profesorowie nauk humanistycznych, historii, filozofii, prawa i teologii
• dyrektorzy pokojowych instytutów badawczych oraz zagranicznych instytutów politycznych
• laureaci Pokojowej Nagrody Nobla
• członkowie zarządu organizacji, które otrzymały Pokojową Nagrodę Nobla
• byli i aktualni członkowie Norweskiego Komitetu Noblowskiego
• byli doradcy mianowani przez Norweski Instytut Noblowski.

Podobne wymagania dotyczą innych dziedzin.

Ostateczny termin zgłaszania nominacji upływa 31 stycznia. Automatycznie dyskwalifikowane są nominacje własnej osoby oraz nominacje osób zmarłych.

W odróżnieniu od innych nagród nominacje do Nagrody Nobla nie są ujawniane publicznie przez 50 lat.

Po upłynięciu terminu Komitet zbiera i selekcjonuje około 200 kandydatów. Lista jest wysyłana do wybranych ekspertów z dziedzin nominowanych, po czym zostaje 15 osób. Następnie Komitet przesyła swoje rekomendacje, w zależności od rodzaju nagrody, do Akademii lub odpowiedniej instytucji, której członkowie głosują nad wyborem zwycięzcy.

Proces wyboru różni się nieznacznie w zależności od dyscypliny – przykładowo Nagroda Nobla w dziedzinie literatury jest rzadko przyznawana grupie osób, w odróżnieniu od Nagrody Nobla w innych dziedzinach.

Krytyka

Kontrowersyjni laureaci

Pokojowa Nagroda Nobla jest krytykowana przez norweskiego działacza pokojowego Fredrika S. Heffermehla za przyznawanie jej jego zdaniem niezgodnie z wytycznymi samego Nobla, zwłaszcza wśród nagród przyznanych po 1945 roku. Heffermehl uważa, że większe znaczenie w wyborze laureatów mają osobiste preferencje członków komitetu niż intencje fundatora. Po analizie 118 przyznanych nagród Heffermehl uznał, że do 1945 roku 85% spełniało wytyczne fundatora („rozbrojenie, zmniejszenie potencjałów militarnych i w proces zapobiegania konfliktom zbrojnym”). Po 1945 roku spełniało je zaledwie 45%.

Wśród niesłusznie przyznanych Heffermehl wymienia przyznanie pokojowej nagrody Henry’emu Kissingerowi oraz Lê Đức Thọ za zaprowadzenie pokoju w Wietnamie, chociaż w tamtym okresie nadal trwała tam wojna. Lê Đức Thọ nie przyjął nagrody, gdyż pokój nie został tam osiągnięty. Heffermehl skrytykował także przyznanie pokojowej nagrody Jaserowi Arafatowi, Szimonowi Peresowi oraz Icchakowi Rabinowi.

W 1949 roku Egas Moniz dostał nagrodę za badania nad leczniczymi efektami lobotomii, co było bardzo kontrowersyjnym odkryciem. W związku z tym zostały złożone liczne protesty, między innymi przez jedną z ofiar lobotomii, Christine Johnson.

Brak pośmiertnych nominacji

Pośmiertne nominacje (nie nagrodzenie) do nagrody nie są dozwolone. Wywołuje to krytykę z powodu braku nagród dla osób, które zmarły, zanim mogły być nominowane. W trzech przypadkach nagroda została przyznana pośmiertnie, gdy przyszli laureaci zmarli już po otrzymaniu nominacji. Zdobywcami nagrody zostali w tym przypadku: Erik Axel Karlfeldt (1931, w dziedzinie literatury), sekretarz generalny Organizacji Narodów Zjednoczonych Dag Hammarskjöld (1961, Pokojowa Nagroda Nobla) i Ralph Steinman (2011, w dziedzinie medycyny i fizjologii).

Mahatma Gandhi był nominowany do Pokojowej Nagrody Nobla pięciokrotnie między rokiem 1937 a 1948, ale nigdy nie został jej laureatem. Okazało się, że planowano uhonorować go w 1948, jednak został zamordowany na początku owego roku. Rozważano nadanie mu nagrody pośmiertnie, jednak ostatecznie zaniechano tego i zdecydowano o nienagradzaniu nikogo w 1948.

William Vickrey (nagroda w dziedzinie ekonomii w roku 1996) zmarł, zanim otrzymał nagrodę, lecz już po ogłoszeniu wyników.

3 października 2011 roku Komitet ogłosił, że nagrodę w dziedzinie fizjologii lub medycyny otrzymał zmarły trzy dni wcześniej Ralph Steinman, co było spowodowane faktem, iż Komitet nie wiedział o śmierci naukowca w chwili ogłoszenia werdyktu.

Brak uznania podobnych osiągnięć

Surowe zasady o nieprzyznawaniu nagrody więcej niż trzem osobom także rodzą krytykę. Jeśli nagrodę przyznaje się za osiągnięcia uzyskane przez zespół badawczy składający się z więcej niż trzech osób – co najmniej jeden członek zespołu nie zostanie jej laureatem. Przykładowo, w 2002 nagrodę za rozwój spektrometrii mas w chemii proteinowej otrzymali Kōichi Tanaka oraz John Fenn, jednak nie uznano osiągnięć Franza Hillenkampa i Michaela Karasa z Instytutu Fizyki i Chemii Teoretycznej Uniwersytetu we Frankfurcie.

Zasada przeciwko pośmiertnemu nagradzaniu nie pozwala na uhonorowanie ważnych osiągnięć współpracowników zmarłych przed przyznaniem nagrody. Przykładowo, prace Rosalind Franklin nad odkryciem struktury DNA w 1953 miały kluczowe znaczenie, jednak sama Franklin zmarła na raka jajnika w 1958, a nagrodę w 1962 zdobyli jej współpracownicy – Francis Crick, James Watson i Maurice Wilkins.

Krytyka została zwielokrotniona w 2005 po przyznaniu Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki Royowi Glauberowi, a nie zdecydowano się na wyróżnienie George’a Sudarshana. Prawdopodobnie uznano, że praca Sudarshana była bardziej ogólna. Chociaż Glauber opublikował wyniki badań jako pierwszy w 1963, późniejsze prace Sudarshana (w tym samym roku) są tymi, na których opiera się większość optyki kwantowej.

Brak nagrody w dziedzinie matematyki

Jest kilka prawdopodobnych powodów, dla których Alfred Nobel nie stworzył nagrody dla matematyków. Wola Nobla dotyczyła „wynalazków i odkryć” przynoszących ludzkości największe korzyści i miał on prawdopodobnie na myśli prace praktyczne, a nie teoretyczne. Matematyki nie uważał za naukę, która może przynieść ludzkości praktyczne korzyści.

Kolejnym prawdopodobnym powodem było istnienie znanej skandynawskiej nagrody dla matematyków. Przyznawane w ówczesnym okresie nagrody matematyczne fundowane były przez czasopismo naukowe Acta Mathematica. Wpływy założyciela fundacji, Magnusa Gösty Mittaga-Lefflera, skłoniły Oskara II do przyznania nagród wybitnym matematykom z całej Europy, jak Charles Hermite, Joseph Louis François Bertrand, Karl Weierstraß, Henri Poincaré.

W 2001 rząd Norwegii rozpoczął przyznawanie Nagrody Abela, jako uzupełnienie brakującej Nagrody Nobla w dziedzinie matematyki. Od 2004 Nagroda Shawa – przypominająca Nagrodę Nobla – dotyczy także matematyki, jako dyscypliny naukowej. Medal Fieldsa jest często nazywany „Nagrodą Nobla w dziedzinie matematyki”, jednak to porównanie nie jest trafne ze względu na fakt, że przyznawany jest co cztery lata i to jedynie matematykom do 40. roku życia.

Podobnie jak Nagroda Nobla w zakresie nauk ścisłych, Nagroda Crafoorda w matematyce przyznawana jest przez Szwedzką Akademię Królewską. Powszechnie określa się ją matematycznym odpowiednikiem Nagrody Nobla w zakresie nauk ścisłych.

Nobliści i uczelnie

„Posiadanie” jak największej liczby noblistów w swoich kadrach jest dla uczelni bardzo ważne, stanowi jedno z głównych kryteriów w opracowywaniu rankingów uczelni. Największą liczbą noblistów w kadrze naukowej może poszczycić się Uniwersytet Harvarda, gdzie pracowało do tej pory 24 laureatów.

Ciekawostki

Najmłodszy noblista

Malala Yousafzai: 17 lat (nagroda pokojowa, 2014)

Najstarszy noblista

Leonid Hurwicz: 90 lat (nagroda w dziedzinie ekonomii, 2007)

Wielokrotni nobliści

• Maria Skłodowska-Curie

fizyka 1903: odkrycie promieniotwórczości

chemia 1911: uzyskanie czystego radu

Maria Skłodowska-Curie do dziś pozostaje jedyną kobietą nagrodzoną dwukrotnie Nagrodą Nobla.

• Linus Pauling

chemia 1954: poznanie struktur skomplikowanych substancji

pokojowa 1962: wkład w kampanię przeciwko próbom jądrowym

• John Bardeen

fizyka 1956: wynalezienie tranzystora

fizyka 1972: teoria nadprzewodnictwa

• Frederick Sanger

chemia 1958: badania struktury białek, a szczególnie insuliny

chemia 1980: opracowanie metody sekwencjonowania DNA

Ponadto Nagrodę Nobla otrzymywały kilkakrotnie organizacje:

• Międzynarodowy Ruch Czerwonego Krzyża i Czerwonego Półksiężyca

pokojowa 1917, 1944 i 1963: pierwsze dwie nagrody były wynikiem uznania pracy dokonanej podczas wojen światowych.

• Urząd Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych do spraw Uchodźców

pokojowa 1954, 1981

Odmowy przyjęcia nagrody

W historii Nagrody Nobla 6 laureatów odmówiło jej przyjęcia, z czego 4 osoby uczyniły to w obawie przed represjami władz:

• Richard Kuhn – w dziedzinie chemii 1938 (odmowa pod naciskiem władz niemieckich, dyplom odebrał po zakończeniu II wojny światowej)
• Adolf Butenandt – w dziedzinie chemii 1939 (odmowa pod naciskiem władz niemieckich, dyplom odebrał po zakończeniu II wojny światowej)
• Gerhard Domagk – w dziedzinie fizjologii i medycyny 1939 (odmowa pod naciskiem władz niemieckich, dyplom odebrał po zakończeniu II wojny światowej)
• Boris Pasternak – w dziedzinie literatury 1958 (odmowa w obawie przed represjami ze strony władz, nagroda została przekazana w 1989 na ręce syna)
• Jean Paul Sartre – w dziedzinie literatury 1964
• Lê Đức Thọ – nagroda pokojowa 1973

W dotychczasowej historii Pokojowej Nagrody Nobla pięciokrotnie nie był możliwy jej odbiór przez laureatów, przede wszystkim z przyczyn politycznych, na przykład w 1935 Adolf Hitler nie wypuścił z obozu pracy pacyfisty Carla von Ossietzkiego, w 1983 Lech Wałęsa nie zdecydował się na wyjazd do Oslo z obawy niewpuszczenia go z powrotem do Polski przez ówczesne władze (nagrodę odebrała jego żona z synem), w 2010 reżim komunistyczny w Chinach nie wypuścił z więzienia Liu Xiaobo.

Rodziny noblistów

Rodzeństwa

• Jan Tinbergen (ekonomia 1969) i jego młodszy brat Nikolaas Tinbergen (medycyna 1973).

Małżeństwa

• Maria Skłodowska-Curie (chemia 1911) i Piotr Curie (fizyka 1903 – wspólnie)
• Irène Joliot-Curie i Frédéric Joliot-Curie (chemia 1935 – wspólnie)
• Gerty Cori i Carl Ferdinand Cori (medycyna 1947 – wspólnie)
• Alva Myrdal (pokojowa 1982) i Gunnar Myrdal (ekonomia 1974)
• May-Britt Moser i Edvard Moser (medycyna 2014 – wspólnie)

Rodzice i dzieci

• Maria Skłodowska-Curie (matka), Piotr Curie (ojciec) i Irène Joliot-Curie (córka)
• Joseph John Thomson (ojciec, fizyka 1906) i George Thomson (syn, fizyka 1937)
• William Henry Bragg (ojciec) i William Lawrence Bragg (syn) (fizyka 1915 – wspólnie)
• Niels Bohr (ojciec, fizyka 1922) i Aage Niels Bohr (syn, fizyka 1975)
• Manne Siegbahn (ojciec, fizyka 1924) i Kai Siegbahn (syn, fizyka 1981)
• Hans von Euler-Chelpin (ojciec, chemia 1929) i Ulf von Euler (syn, medycyna 1970)
• Arthur Kornberg (ojciec, medycyna 1959) i Roger D. Kornberg (syn, chemia 2006)

Wszechstronni nobliści

Wielu laureatów Nagrody Nobla miało wielkie osiągnięcia w innych dziedzinach niż w tych, w których zostali wyróżnieni. Osiągnięcia te były na miarę Nagrody Nobla, gdyby taka istniała w danej dziedzinie, a działalność ta dostarczyła im nierzadko większej sławy.

• Rabindranath Tagore (literacka 1913) – poeta, prozaik, filozof, pedagog i kompozytor; jego pieśń Jana Gana Mana jest hymnem Indii (od 1950), a Amar Sonar Bangla hymnem Bangladeszu (od 1972)
• Fridtjof Nansen (pokojowa 1922) – oceanograf, badacz polarny (jako pierwszy przemierzył Grenlandię i Ocean Arktyczny), zoolog i neurolog; stworzył definicję sieci neuronowej
• Bertrand Russell (literacka 1950) – matematyk i filozof. Miał wielki wpływ na rozwój logiki matematycznej i aksjomatyzację arytmetyki. Stworzył teorię typów i teorię deskrypcji. Oprócz tego był działaczem społecznym, w tym inicjatorem kampanii Pugwash, wyróżnionej Pokojową Nagrodą Nobla w 1995.
• Albert Schweitzer (pokojowa 1952) – lekarz, założyciel szpitala w Lambaréné w obecnym Gabonie; także teolog, filozof, organista oraz badacz życia i twórczości Johanna Sebastiana Bacha
• Winston Churchill (literacka 1953) – oficer armii brytyjskiej, polityk, dwukrotny premier Wielkiej Brytanii; także historyk, autor wielotomowych dzieł, między innymi o historii II wojny światowej
• Andriej Sacharow (pokojowa 1975) – fizyk, szef radzieckiego programu nuklearnego, twórca radzieckiej bomby wodorowej. W późniejszych latach był działaczem społecznym i dysydentem. Na jego cześć utworzono Nagrodę Sacharowa, przyznawaną od 1988 przez Parlament Europejski.
• Herbert Simon (z ekonomii 1978) – ekonomista, socjolog i informatyk (laureat Nagrody Turinga); prowadził też badania nad psychologią poznawczą, za które otrzymał Nagrodę Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego.

Dwie osoby otrzymały zarówno Oscara i Nagrodę Nobla. Byli to George Bernard Shaw (Nagroda Nobla w dziedzinie literatury w 1925 oraz Oscar za najlepszy scenariusz adaptowany w 1938) i Bob Dylan (Oscar za najlepszą piosenkę oryginalną w 2000 oraz Nagroda Nobla w dziedzinie literatury w 2016).

Zobacz też

• lista laureatów Nagrody Nobla
• Nagroda Ig Nobla
• Right Livelihood Award (nazywana alternatywną Nagrodą Nobla)
• Nagroda Fundacji na rzecz Nauki Polskiej

Linki zewnętrzne

• Sztokholmska Fundacja im. Alfreda Nobla – oficjalna strona Nagrody Nobla