50 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych

50 pułk piechoty

Odznaka pułkowa
Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1918
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Strzelców Kresowych
Patron	Francesco Nullo
Tradycje
Święto	11 maja
Nadanie sztandaru	1919 i 1925
Rodowód	8 pułk strzelców polskich
Działania zbrojne
wojna polsko-bolszewicka bitwa pod Zbarażem (20–25 VII 1920) kampania wrześniowa bitwa o Pomorze (1–3 IX 1939) bitwa pod Świekatowem (2 IX 1939) bitwa nad Bzurą (9–18 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Kowel, Sarny
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	27 Dywizji Piechoty
Odznaczenia

50 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych im. Francesco Nullo (50 pp) – oddział piechoty Armii Polskiej we Francji i Wojska Polskiego II RP.

Formowanie i zmiany organizacyjne

Francesco Nullo

Tradycje Pułku sięgają ostatnich dni grudnia 1918, kiedy to na ziemi włoskiej w La Mandria di Chivasso powstał Pułk Polski im. Francesco Nullo, złożony z ochotników Polaków, byłych jeńców z armii austriackiej 18 lutego 1919. Pułk wyjechał do Francji, gdzie formowała się „Błękitna Armia”, stając się zawiązkiem dla kilku nowych oddziałów. Pierwszy baon pułku, uzupełniony ochotnikami z Ameryki, Francji i obozów włoskich, otrzymał nazwę 8 pułku strzelców polskich im. Francesco Nullo i wszedł w skład 3 Dywizji Strzelców Polskich armii gen. Hallera. Po przybyciu do Ojczyzny Pułk skoncentrowany został w okolicy Modlina 11 maja 1919. Po zjednoczeniu armii krajowej z armią gen. Hallera, Pułk otrzymał swą ostateczną nazwę: 50 Pułk Piechoty Strzelców Kresowych im. Francesco Nullo. W czerwcu 1919 Pułk wszedł w skład 13 Dywizji Piechoty powstałej na bazie 1 Dywizji Strzelców Polskich i został skierowany na front ukraiński.

W grudniu 1919 batalion zapasowy pułku stacjonował w Dubnie.

Obsada personalna pułku w 1920
Stanowisko	Stopień, imię i nazwisko
Dowódca	ppłk Adolf Paąualen (do 29 V)
	mjr Zygmunt Polak (do 11 VIII)
	ppłk Rudolf Siwy (od 11 VIII)
Adiutant	por./kpt. Piotr Sosialuk
Oficer broni (i oświatowy)	ppor. Artur Lorek
Oficer gazowy	pchor. Wojciech Niemiec
Oficer łączności	ppor. Jan Karol Ćwiertnia
Oficer taborów pułku	ppor. Bronisław Koczab
Kapelan	ks. Wilhelm Kappel
Lekarz	por. lek. Władysław Sawicz
Kapelmistrz	kpt. Ignacy Singer (do 29 V)
Dowódca I batalionu	kpt. Piotr Sosialuk?
	kpt. Teofil Gregorczyk (V – 10 VII)
	kpt. Roman Siła-Nowicki
	kpt. Teofil Gregorczyk (X)
	por. Mieczysław Mroczkowski
Oficer gazowy	pchor. Józef Podolski
Lekarz	ppor. san./lek. Stanisław Bogdalski (do 29 V)
	ppor. podlek. Fryderyk Grund
Oficer gospodarczy	ppor. Karol Bieszczanin
Oficer prowiantowy	ppor. Henryk Budziński
Dowódca 1 kompanii	kpt. Teofil Gregorczyk
Dowódca 2 kompanii	ppor. Julian Dotzauer
Dowódca 3 kompanii	ppor. Kazimierz Bazielich
Dowódca 4 kompanii	ppor. Adolf Swoboda
	por. Walerian Orłowski
Dowódca 1 kompanii km	ppor. Konstanty Pszczółkowski
Oficer baonu	ppor. Jan Balcer
Oficer baonu	ppor. Stefan Dziurzyński
Oficer baonu	ppor. Konstanty Godziszewski († 29 V)
Oficer baonu	ppor. Adolf Kramarz (do 23 VII)
Oficer baonu	ppor. Mikołaj Milewski
Oficer baonu	ppor. Ryszard Pankiewicz
Oficer baonu	ppor. Izrael Schreier (do 10 VII)
Oficer baonu	ppor. Tadeusz Kantor
Dowódca II batalionu	mjr/ppłk Leon Juchniewicz († 29 V)
	kpt. Walerian Orłowski
	mjr Józef Kozieradzki (X)
Dowódca 5 kompanii	ppor. Julian Olejnos
Dowódca 6 kompanii	por. Bronisław Wojtylak († 29 V)
Dowódca 7 kompanii	ppor./por. Stanisław Gorczyca († 29 V)
	por. Franciszek Kuźniar († 29 V)?
Dowódca 8 kompanii	por. Stefan Bydliński († 29 V)
	ppor. Marian Mnerka († 29 V) ?
Dowódca 2 kompanii km	N.N.
Oficer baonu	por. Tadeusz Sagatowski († 29 V)
Oficer baonu	ppor. Kazimierz Bajorski († 29 V)
Oficer baonu	ppor, Rudolf Breneisen († 29 V)
Oficer baonu	ppor. Marian Dytrych († 29 V)
Oficer baonu	ppor. Franciszek Graca († 29 V)
Dowódca III batalionu	mjr Zygmunt Polak
	por. Roman Saloni
Lekarz	por. dr Jakub Eichler
Oficer gazowy	pchor. Wiesław Batorski
Oficer gospodarczy	ppor. Emil Lustig
Dowódca 9 kompanii	ppor. Tadeusz Boryczko
	por. Mieczysław Mroczkowski? (12 kp)
Dowódca plutonu	ppor. Wacław Tomaszewski
Dowódca 10 kompanii	ppor. Albin Rogalski
Dowódca 11 kompanii	ppor. Jan Lasociński
Dowódca 12 kompanii	por. Roman Saloni ?
	por. Mieczysław Mroczkowski
Dowódca plutonu	ppor. Józef Kobyliński
Dowódca 3 kompanii km	ppor. Karol Marcinkowski
Dowódca plutonu	ppor. Józef Kalejta
Oficer baonu	ppor. Jan Boehm († 11 VI)
Oficer baonu	ppor. Józef Głowacki († 31 V)
Dowódca kompanii technicznej	ppor. Piotr Litwin
Oficer pułku	ppor. Kazimierz Bazielich
Oficer pułku	ppor. Antoni Bielski (do 10 VI)
Oficer pułku	ppor. Maciej Hobert
Oficer pułku	ppor. Stanisław Lewiński (do 10 VII)
Oficer pułku	ppor. Hugon Piotrowski
Oficer pułku	ppor. Maksymilian VogeI (do 30 VII?)
Oficer pułku	ppor. Józef Zuchowicz
Oficer pułku	pchor. Glazur
Oficer pułku	pchor. Józef Kulczycki
Lekarz (przydział nieustalony)	por. lek. dr Jakub Bychner
Dowódca batalionu zapasowego	mjr Wiktor Matczyński

Pułk w walkach o granice

21 lipca 1919 pułk wyruszył na front południowy w okolice Tarnopola, w połowie sierpnia brał udział w działaniach zaczepnych na rzece Horyń. Po przejściowym pobycie na linii demarkacyjnej polsko-ukraińskiej nad rzeką Chamar, pułk został 1 stycznia 1920 przesunięty nad rzekę Słucz do obszaru Starokonstantynowa, a następnie do Równego.

W wyprawie kijowskiej walczył pod Cymbałówką, Ferdynandowem, Kordyłówką i Kotiużyńcami. 16 maja przygotował do obrony linię Spiczyńce-Andruszów-Oczyłków. Rozpoczęła się letnia ofensywa sowiecka. Pod Nowo Żywotowem i Medówką pułk toczył zażarte walki z kawalerią bolszewicką Konarmii Budionnego. Odwrót pułku przebiegał na kierunku rzeka Ikwa – rzeka Zbrucz. Ciężkie walki stoczył w obronie Zbaraża (20-25.07.1920 r.)

20 lipca, zgodnie z rozkazem dowódcy 13 Dywizji Piechoty, 50 pułk piechoty Strzelców Kresowych mjr. Zygmunta Polaka opuścił linię Zbrucza i wycofywał się w kierunku na Zbaraż i Mazurowce. Zgodnie z informacjami zawartymi w rozkazie, miasto miało być obsadzone przez oddziały 12 Dywizji Piechoty, a 50 pp miał przejść do odwodu i przyjąć zaopatrzenie. Po ciężkich walkach składał się tylko z III batalionu, kompanii saperów i kompanii technicznej. W sumie liczył około 350 „bagnetów”.

Własne rozpoznanie doniosło, że w promieniu dziesięciu kilometrów od Zbaraża nie ma własnych oddziałów. Zatem pułk rozpoczął przygotowania do obrony. Po południu pod miasto podeszły pierwsze ubezpieczenia 189 pułku strzelców. Około 16.00 artyleria sowiecka otworzyła ogień, a po artyleryjskim przygotowaniu ataku, od strony Łubianek i Kretowiec, do natarcia przystąpiły bataliony sowieckiego pułku strzelców i kawaleria. Pierwsze natarcie odparto. Sowieci zaatakowali o zmierzchu, ale i ten atak został powstrzymany ogniem polskiej piechoty. Przez pięć kolejnych dni pod Zbarażem dochodziło tylko do starć patroli. W godzinach nocnych 25 lipca cztery szwadrony kawalerii i kompania piechoty obeszły stanowiska polskie i wdarły się do miasta. Dowódca pułku osobiście poprowadził do kontrataku 12 kompanię i kompanię saperów. Polacy wyparli Sowietów z miasta, ale w związku z ogólną sytuacją, a przede wszystkim z klęską 12 Dywizji Piechoty pod Wołoczyskami, dowódca 13 Dywizji Piechoty nakazał opuścić miasto i wycofać się za Seret do rejonu Horodyszcza. Nad ranem 26 lipca pułk nie niepokojony przez nieprzyjaciela odszedł na nowe pozycje obronne.

Po walkach wycofał się przez rz. Seret do Lwowa. Podczas kontrofensywy sierpniowej pułk uczestniczył w odcięciu drogi odwrotu Konarmii Budionnego.

Podczas działań wojennych 1919-1920 roku Pułk stracił około 1500 żołnierzy.

Mapy walk pułku

• 
• 

Kawalerowie Virtuti Militari

Order Virtuti Militari

Żołnierze pułku odznaczeni Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari za wojnę 1918-1920:
ppor. Boryczko Tadeusz	ppor. Böhm Jan	sierż. Cegielski Tomasz
ppor. Cichalewski Seweryn	szer. Ciechacki Józef	kpt. Julian Dotzauer
sierż. Dymek Piotr	szer. Dziumbelak Teodor	kpr. Firek Jan
ppor. Godziszewski Konstanty	plut. Gołąb Grzegorz	ppor. Graca Franciszek
chor. Janusz Karol	ppłk. Juchniewicz Leon	plut. Korzeniowski Franciszek
szer. Nikodem Kujawa	sierż. Kurzac Francziszek	plut. Jan Lis nr 3164
mjr dr Matczyński Wiktor	kpt. Mroczkowski Mieczysław	chor. Niemiec Wojciech
chor. Piróg Wojciech	śp. plut. Jan Radwański	kpt. Albin Rogalski
kpt. Roman Saloni	sierż. Sobota Jan	plut. Sudo Jan
chor. Szczerbian Józef	pchor. Wolniewicz Piotr	szer. Zimoleżyński Walerjan
sierż. Zubek Mikołaj

Ponadto 24 oficerów i 140 szeregowych zostało odznaczonych Krzyżem Walecznych.

Pułk w okresie pokoju

Święto 50 pp w Kowlu 11 maja 1929 – defilada. Na trybunie gen. Jerzy Wołkowicki

Pomnik 50 pp Strzelców Kresowych w Kowlu

W październiku 1921 pułk wyłączony został ze składu 13 DP i podporządkowany dowódcy nowo powstałej 27 Dywizji Piechoty. Na pokojowy garnizon wyznaczone zostało leżące na terenie Okręgu Korpusu Nr II miasto Kowel (III baon stacjonował w Sarnach).

19 maja 1927 roku Minister Spraw Wojskowych marszałek Polski Józef Piłsudski ustalił i zatwierdził dzień 11 maja, jako datę święta pułkowego. Pułk obchodził swoje święto w rocznicę powrotu jednostki do Ojczyzny w 1919 roku.

Na podstawie rozkazu wykonawczego Ministerstwa Spraw Wojskowych do Departamentu Piechoty o wprowadzeniu organizacji piechoty na stopie pokojowej PS 10-50 z 1930 roku, w Wojsku Polskim wprowadzono trzy typy pułków piechoty. 50 pułk piechoty zaliczony został do typu I pułków piechoty (tzw. „normalnych”). W każdym roku otrzymywał około 610 rekrutów. Stan osobowy pułku wynosił 56 oficerów oraz 1500 podoficerów i szeregowców. W okresie zimowym posiadał batalion starszego rocznika, batalion szkolny i skadrowany, w okresie letnim zaś batalion starszego rocznika i dwa bataliony poborowych. W tym czasie wprowadzono też dodatkowo kompanię karabinów maszynowych. Stan pułku powiększył się o 4 oficerów, 13 podoficerów, 120 szeregowców i 12 karabinów maszynowych. W pułku zorganizowano też specjalną kompanię dla opóźnionych, która szkoliła rekrutów dla potrzeb całego DOK. Żołnierze ci wcześniej z różnych przyczyn opóźnili swoje stawiennictwo w macierzystej jednostce.

W dniach 5–11 grudnia 1924, w Sarnach, została przeprowadzona próbna mobilizacja III batalionu. 28 stycznia 1925 dowódca Okręgu Korpusu Nr II, generał dywizji Jan Romer udzielił pochwały dowódcy baonu majorowi Bronisławowi Polityńskiemu za „celowe zorganizowanie przygotowań mobilizacyjnych”.

Mobilizację pułku przeprowadzono w dniach 14–16 sierpnia 1939, a po jej zakończeniu oddział przetransportowany został koleją w rejon Bydgoszczy, a następnie w rejon Osiecznej k. Starogardu. Tam wszedł w skład Korpusu Interwencyjnego, którego zadaniem było działanie w przypadku puczu hitlerowskiego w Wolnym Mieście Gdańsku. 31 sierpnia został przekazany Armii „Pomorze” gen. dyw. Władysława Bortnowskiego.

Obsada personalna i struktura organizacyjna w marcu 1939
dowódca pułku	ppłk dypl. Adam Werschner
I zastępca dowódcy	vacat
adiutant	kpt. Bolesław Gucma
starszy lekarz	kpt. dr Władysław Jan Sułek
młodszy lekarz	vacat
oficer placu Kowel	vacat
II zastępca dowódcy (kwatermistrz)	mjr Piotr Antoni Kiełkowski
oficer mobilizacyjny	kpt. adm. (piech.) Stefan Marian Bydliński
zastępca oficera mobilizacyjnego	kpt. adm. (piech.) Wiktor Chmielewski
oficer administracyjno-materiałowy	por Jan Werenicz
oficer gospodarczy	kpt. int. Rudolf Szpak
oficer żywnościowy	chor. Wojciech Niemiec
oficer taborowy	kpt. tab. Marian Świrszczewski
kapelmistrz	por. adm. (kapelm.) Stanisław Czapiewski
dowódca plutonu łączności	por. Józef Ukleja
dowódca plutonu pionierów	por. Józef Brzozowski
dowódca plutonu artylerii piechoty	vacat
dowódca plutonu ppanc.	por. Edward Romuald Zwoliński
dowódca oddziału zwiadu	vacat
I batalion
dowódca batalionu	mjr Kazimierz II Mazurkiewicz
dowódca 1 kompanii	por. Alojzy Izydor Kuta
dowódca plutonu	por Julian Cichocki
dowódca plutonu	ppor. Mieczysław Marian Kipp
dowódca plutonu	ppor. Józef Lech Władysław Samoliński
dowódca 2 kompanii	kpt. Włodzimierz Pasiecznicki
dowódca plutonu	chor. Jan Piszko
dowódca 3 kompanii	kpt. Adam II Grzybowski
dowódca plutonu	ppor. Stanisław I Pietruszka
dowódca 1 kompanii km	kpt. Adam Kuźnicki
dowódca plutonu	ppor. Jakub Bobiński
dowódca 4 kompanii km	por. Kazimierz Józef Głąb
II batalion
dowódca batalionu	mjr Henryk Stanisław Pachoński
dowódca 4 kompanii	por Witold Henryk Zalewski
dowódca plutonu	ppor. Tadeusz Kozłowski
dowódca plutonu	ppor. Jan Mizerski
dowódca plutonu	ppor. Józef Reguła
dowódca 5 kompanii	por. Tadeusz Piechociński
dowódca plutonu	por Wacław Pietrzak
dowódca plutonu	ppor. Marian Fąferek
dowódca plutonu	ppor. Antoni Tucki
dowódca 6 kompanii	kpt. Zdzisław Kazimierz Szafran
dowódca 2 kompanii km	kpt. Zdzisław Wiktor Kuczyński
dowódca plutonu	por. Piotr Sudnik
III batalion
dowódca batalionu	ppłk Zdzisław Tadeusz Sieczkowski
adiutant batalionu	p.o. kpt. adm. (piech.) Adam Romański
pomocnik dowódcy baonu ds. gosp.	kpt. adm. (piech.) Adam Romański (*)
lekarz batalionu	por. lek. Zygmunt Kosiłowicz
dowódca 7 kompanii	por. Antoni Soja
dowódca plutonu	ppor. Leon Sinicki
dowódca 8 kompanii	kpt. Aleksander Romański
dowódca plutonu	por. Kazimierz Nowak
dowódca plutonu	ppor. Adolf Jadwisak
dowódca plutonu	chor. Jan Glazur
dowódca 9 kompanii	por. Marian Bolesław Bauer
dowódca plutonu	por. Tadeusz Pokropowicz
dowódca 3 kompanii km	kpt. Tadeusz Stefan Estkowski
dowódca plutonu	por. Leon Ośka
na kursie	por. Józef Remigiusz Skwierczyński
	por. Jerzy Kiciński
50 kompania wartownicza „Czerkasy ”
dowódca	kpt. adm. (piech.) Stanisław Piotr Mielecki
zastępca dowódcy	chor. Andrzej Piróg
Dywizyjny Kurs Dla Podoficerów Nadterminowych 27 DP
dowódca	kpt. Władysław Wiatr
dowódca plutonu	ppor. Józef Adamiak
50 obwód przysposobienia wojskowego „Kowel”
kmdt obwodowy PW	kpt. piech. Mieczysław Jan Olszański(*)
kmdt powiatowy PW Kowel	por. piech. Walerian Mielczarek(*)
zca kmdta PW Kowel	ppor. kontr. piech. Jozef Piotr Naróg
kmdt powiatowy PW Włodzimierz	kpt. adm. (piech.) Leon Ptasznik(*)
zca kmdta PW Włodzimierz	por. kontr. piech. Adam Cimek
kmdt powiatowy PW Kamień Koszyrski	por. piech. Bolesław Piotr Flisiuk(*)

Kampania wrześniowa 1939

Pułk walczył w składzie 27 DP

Podczas bitwy w Borach Tucholskich pułk walczył w rejonie Świekatowa, Franciszkowa, Terespola Pomorskiego i Grupy, gdzie został rozbity przez Niemców. Resztki pułku dotarły do Modlina 17 września i zostały wcielone do 32 pp, jako 4 kompania, biorąc udział w obronie twierdzy do jej kapitulacji.

1 września

Niemiecki zmotoryzowany XIX Korpus Armijny dowodzony przez Heinza Guderiana uderzył 1 września w kierunku na Sępólno i Pruszcz na ugrupowaną na szerokim froncie od Chojnic po Noteć (ok. 50 km) 9 Dywizję Piechoty. XIX KA nacierał w kierunku na Świecie i Grudziądz, natomiast II KA na południe od niego w kierunku na Chełmno. Bardzo szybko czołowe oddziały pancerne wroga zdobyły most na Brdzie w Sokole – Kuźnicy, uchwyciły przyczółek na jej wschodnim brzegu otwierając sobie drogę na Świecie. Dowództwo Armii „Pomorze” postanowiło uderzeniem 9 DP od południa i 27 DP od północy zamknąć wyłom we froncie. Oddziały 27 DP zawrócone z kierunku marszu do kolei Tczew – Laskowice, wykonując już czwarty rozkaz od chwili odwrotu, goniły ostatkiem sił po bezdrożach Borów Tucholskich. W rezultacie tylko 50 pp znalazł się na kierunku Świekatowa w lesie Wierzchlas pod Błądzimiem. W nocy 1/2 września Niemcy wniknęli głęboko w obszar tyłowy Armii „Pomorze”, dochodząc do Świekatowa, a nawet do Wisły w rejonie Topolna.

2 września – bój pod Świekatowem

W nocy do sztabu Armii „Pomorze” w Toruniu zadzwonił wójt gminy Świekatowo informując, że we wsi znajdują się niemieckie czołgi, wkrótce informację potwierdził właściciel majątku Szewno. Z tempa marszu niemieckiej kolumny pancernej wynikało, że w ciągu dnia może dojść do Wisły i odciąć 27 DP, 9 DP i całą Grupę Osłony „Czersk”. Dywersanci zniszczyli most kolejowy pod Serockiem. Wobec braku transportów kolejowych, dowódca 27 DP zmuszony został kierować się na Bydgoszcz marszem pieszym. Rozkaz dla dowódców pułków nakazywał przejść marszem ubezpieczonym w rejon północnego przedmościa bydgoskiego i zorganizowania tam obrony. Wschodnią kolumnę miały tworzyć główne siły dywizji, które miały maszerować po osi: Błądzim – Tuszyny – Łowin – Pruszcz Pomorski. Zachodnią kolumnę, która miała maszerować po osi: Trutnowo – Świekatowo – Serock – Wudzyń, miał stanowić 50 pp i 3/27 pal.

Kiedy czoło zachodniej kolumny było na wysokości Lipienicy, zostały zaatakowane główne siły dywizji. Zaalarmowało to dowódcę 50 pp, który skierował dwa pierwsze bataliony (I i III/50 pp) wprost na Świekatowo. II/50 pp otrzymał zadanie przejścia lasem na zachód od Świekatowa w kierunku m. Jania Góra. Natomiast IV/50 pp, został zatrzymany na skraju lasu na północ od Trutnowa jako odwód dowódcy pułku. Zależnie od sytuacji miał się posuwać albo na Świekatowo, albo na Janią Górę za II/50 pp. 3/27 pal bateriami przydzielono do poszczególnych batalionów. Atakujący Świekatowo czołowy III/50 pp natknął się na wysunięte przed wieś niemieckie ubezpieczenie, które w ostrej walce zniósł i wkroczył do wsi. Wkrótce z południowego zachodu i zachodu od m. Jania Góra wzdłuż toru pojawiły się niemieckie czołgi. Aby uniknąć okrążenia, baon wycofał się na północ za tor linii kolejowej Więcbork-Świecie, gdzie zajął obronę. Batalion wycofywał się w boju, dlatego poniósł poważne straty, zwłaszcza wśród oficerów, którzy usiłowali opanować zamieszanie spowodowane atakiem czołgów. Zginął m.in. ppłk Zdzisław Sieczkowski, dowódca III/50 pp, i dowódca 3/27 pal, mjr Izydor Wilkoński.

Szczególnie ostra walka wywiązała się w rejonie skrzyżowania torów kolejowych magistrali węglowej z linią Więcbork-Świecie. Starcie to zakończyło się całkowitym rozbiciem I i III/50 pp, których resztki, ścigane przez czołgi, wycofały się do południowego skraju lasu na południe od Błądzimia. Wtedy też zginął dowódca I/50 pp, kpt. Adam Kuźnicki. Czołgi zostały zatrzymane czołowym ogniem na wprost dwóch baterii, które zajęły stanowiska między jeziorami Szewnik i Zaleskie. Tam również zajął obronę II/50 pp. Przed zmierzchem Niemcy dwa razy atakowali obronę polską na przesmykach jezior. Ponieważ polska artyleria zadawała im straty, przed wieczorem zaniechali walki i wycofali się z przedpola. Dowódca 27 DP postanowił o zmroku wycofać swoje oddziały z walki i kierować je na Bydgoszcz lub też do przepraw na Wiśle pod Świeciem.

3 września – wyjście z okrążenia

Przed świtem rejon Błądzimia opuściła Pomorska Brygada Kawalerii kierując się na Gruczno – Topolno, porywając za sobą część 50 pp. Ponosząc duże straty przerwała się z okrążenia w rejonie Topolna i po południu osiągnęła „przedmoście bydgoskie” w rejonie Jarużyna. Razem z 35 pp z okrążenia wyszły resztki 6 i 10 kompanii 50 pp. Maszerując dwa dni lasami w kierunku Bydgoszczy pułk przeszedł do Brdyujścia, które osiągnął rano 5 września. Niektóre z odciętych oddziałów przez wiele dni jeszcze kluczyły po lasach unikając rozbicia przez nieprzyjaciela. M.in. 11 kompania 50 pp pod dowództwem por. Adamiaka, która dopiero 8 września uległa nad Brdą na północ od Bydgoszczy. Liczyła ona wówczas jeszcze 168 żołnierzy.

Większość odciętych oddziałów już rano znalazła się w okrążeniu poza obrębem kompleksów leśnych, stanowiąc wymarzone cele dla Luftwaffe. 50 pp bronił się pod Franciszkowem i Terespolem Pomorskim. Nie mogąc się przebić ani do Wisły, ani do Bydgoszczy, odszedł na północ w rejon Gródka i Jeżewa, gdzie spływały rozbite oddziały przechodząc pod dowództwo płk. Mikołaja Alikowa. Wieczorem postanowiono przebijać się do Grudziądza. Przed świtem 4 września wyruszono w kierunku na Jeżewo, gdzie odrzucono niemieckie czołgi. Na większe siły wroga natrafiono na terenie obozu ćwiczebnego „Grupa”, wskutek czego wywiązała się całodzienna walka. Koszary obozu ćwiczeń przechodziły trzykrotnie z rąk do rąk. Ostatecznie, wskutek kilkugodzinnego bombardowania lotnictwa niemieckiego, skapitulowano. Wielu żołnierzy zginęło i zostało rannych. Resztki oddziału uległy rozproszeniu, jednak większość dostała się do niewoli. 50 Pułk Strzelców Kresowych im. Francesco Nullo przestał istnieć jako jednostka bojowa.

Struktura organizacyjna i obsada personalna we wrześniu 1939
Stanowisko etatowe	Stopień, imię i nazwisko	Uwagi
Dowództwo
dowódca pułku	ppłk dypl. Adam Werschner
I adiutant	kpt. Bolesław Gucma
II adiutant	por. Roman Niklewicz
kwatermistrz	kpt. Aleksander Romotowski
oficer łączności	por. Józef Ukleja
oficer informacyjny	ppor. Leon Sinicki
oficer płatnik	kpt. Rudolf Szpak
oficer żywnościowy	chor. Wojciech Niemiec
naczelny lekarz	kpt. dr. med. Władysław Sułek
kapelan	NN
dowódca kompanii przeciwpancernej	por. Edward Zwoliński
dowódca plutonu artylerii piechoty	kpt. Rajmund Wincza
dowódca kompanii zwiadowczej	NN
dowódca kompanii gospodarczej	NN
dowódca plutonu pionierów	por. Józef Leon Bobiński
I batalion
dowódca batalionu	kpt. piech. Adam Kuźnicki	†3 IX 1939 Gródek
adiutant batalionu	NN
dowódca 1 kompanii strzeleckiej	por. Stanisław Hajdas
dowódca 2 kompanii strzeleckiej	kpt. Włodzimierz Pasiecznicki
dowódca plutonu	pchor. / ppor. piech. Zygmunt Królikowski	niemiecka niewola
dowódca 3 kompanii strzeleckiej	por. Tadeusz Pokropowicz
dowódca 1 kompanii ckm	por. Julian Cichocki
II batalion
dowódca batalionu	kpt. Zdzisław Szafran
adiutant batalionu	NN
dowódca 4 kompanii strzeleckiej	por. Józef Skwierczyński
dowódca 5 kompanii strzeleckiej	ppor. Marian Fąferek
dowódca 6 kompanii strzeleckiej	ppor. Zbigniew Pająk
dowódca 2 kompanii ckm	kpt. Zdzisław Kuczyński
III batalion
dowódca batalionu	ppłk Zdzisław Sieczkowski
adiutant batalionu	por. Leon Oska
dowódca 7 kompanii strzeleckiej	por. Alojzy Kuta
dowódca 8 kompanii strzeleckiej	por. Kazimierz Marian Nowak
dowódca 9 kompanii strzeleckiej	por. Marian Bauer
dowódca 3 kompanii ckm	por. Jerzy Kiciński
IV batalion
dowódca batalionu	kpt. Władysław Wiatr
adiutant batalionu	NN
dowódca 10 kompanii strzeleckiej	por. Witold Zalewski
dowódca 11 kompanii strzeleckiej	por. Józef Adamiak
dowódca 12 kompanii strzeleckiej	por. Piotr Sudnik
dowódca 4 kompanii km i br. tow.	por. Kazimierz Głąb

Akcja „Burza”

W styczniu 1944 roku w składzie 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej utworzono 50 pułk piechoty AK. Pułk zorganizowano na bazie oddziałów partyzanckich działających od 1943 roku w środkowej części Wołynia. Ich zadaniem była ochrona ludności polskiej zagrożonej ze strony nacjonalistów ukraińskich (UPA). Dowódcą Pułku został mjr Jan Szatowski „Kowal”, a baonami dowodzili: por. Michał Fijałka „Sokół” (I/50 pp); por. Władysław Czermiński „Jastrząb” (II/50 pp); por. Zbigniew Twardy „Trzask” (III/50 pp). Pułk wziął udział w Akcji „Burza” na Wołyniu, Polesiu i Lubelszczyźnie, trzykrotnie wyrywając się z zamkniętych już pierścieni niemieckiego okrążenia. Przeszedłszy ponad 500-kilometrowy szlak bojowy, zadając nieprzyjacielowi dotkliwe straty, został podstępnie rozbrojony przez Rosjan 25 lipca 1944 roku w rejonie Skrobowa.

Symbole pułkowe

Sztandary

Pierwszą chorągiew ufundowaną we Włoszech przez społeczeństwo Bergamo i Mediolanu pułk otrzymał w lutym 1919 (został zdeponowany w Muzeum WP przed wojną).

4 października 1925 roku dowódca Okręgu Korpusu Nr II generał dywizji Jan Romer wręczył pułkowi chorągiew ufundowaną przez społeczeństwo miasta Kowla. Od 28 stycznia 1938 roku chorągiew pułkowa zaczęła być oficjalnie nazywana sztandarem.

Na sztandarze widnieją na daty i nazwy miejsc stoczonych najcięższych walk, daty powstania pułku i powrotu do kraju, wreszcie herby miast królestwa włoskiego i miasta Bergamo, skąd pochodził pułkownik Francesco Nullo, oraz herby Kowla i Wołynia. Sztandar zakopano w rejonie walk 3 września 1939 w obliczu zagłady pułku i przypadkowo został odnaleziony na pobojowisku w 1947 w miejscowości Stare Marzy (pow. świecki) – znajduje się obecnie w Muzeum Wojska Polskiego.

Trzeci sztandar (proporzec) został wręczony w marcu 1944 przez mieszkańców Kowla III baonowi 50 pp AK. Zaginął przy przekraczaniu torów pod Jagodzinem, podczas przebijania się z okrążenia 20 kwietnia 1944.

W uznaniu czynów niezwykłego męstwa w okresie drugiej wojny światowej, na wniosek Kapituły Orderu Wojennego Virtuti Militari Dekretem 11 listopada 1968, 50 pułkowi piechoty im. Francesco Nullo Armii Krajowej został nadany Krzyż Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari.

Odznaka pamiątkowa

18 maja 1929 roku Minister Spraw Wojskowych Józef Piłsudski zatwierdził wzór i regulamin odznaki pamiątkowej 50 pułku piechoty. Odznaka o wymiarach 40x40 mm ma kształt krzyża o zaokrąglonych końcach ramion, pokrytego białą emalią ze złotą krawędzią. Na ramionach krzyża nałożone srebrne godło państwowe wz. 1927, wpisane imię patrona „FRANCESCO NULLO”, poniżej herb Włoch. Na środku krzyża, na okrągłej tarczy emaliowanej żłobkowo na czerwono wpisany numer „50”. Pola między ramionami krzyża wypełniają wiązki po 5 promieni. Odznaka oficerska, jednoczęściowa, wykonana w srebrze, emaliowana. Na rewersie próba srebra, imiennik AN i nazwisko grawera „NAGALSKI i SKA”. Autorem projektu odznaki był Zdzisław Kuczyński.

Strzelcy kresowi

Dowódcy pułku

• por. Stefan Kluczyński (27 XII 1918 – 22 II 1919)
• ppłk armii francuskiej Badbedat (22 II 1919 – 16 IV 1919)
• ppłk armii francuskiej Micanel (16 IV 1919 – 3 V 1919)
• ppłk armii francuskiej Bosquet (3 V 1919 – 1 IX 1919)
• ppłk Adolf Paqualen (1 IX 1919 – 29 V 1920)
• mjr Zygmunt Polak (29 V – 11 VIII 1920)
• ppłk Rudolf Siwy (11 VIII 1920 – 21 VI 1921)
• płk Stanisław Tołpyho (1921 – 29 VI 1924 → komendant Obozu Warownego „Równe”)
• ppłk piech. Józef Kowzan (29 VI – 5 VIII 1924 → zastępca dowódcy 1 pspodh)
• ppłk / płk piech. Stanisław Jaxa-Rożen (5 VIII 1924 – 20 II 1928 → członek Oficerskiego Trybunału Orzekającego)
• ppłk / płk piech. Józef Liwacz (20 II 1928 – 1937)
• ppłk dypl. Adam Werschner (30 VII 1937 – 3 IX 1939)
• mjr piech. Jan Szatowski ps. „Kowal” (1944)

Zastępcy dowódcy pułku

• ppłk piech. Romuald Kwiatkowski (od 10 VII 1922)
• mjr / ppłk piech. Leopold Bracharz (1 X 1922 – 1925)
• ppłk piech. Adam I Lipiński (od 11 X 1926 – 1927 → oficer placu Stanisławów)
• mjr piech. Józef Kozieradzki (23 V 1927 – XI 1928 → dowódca baonu podchorążych rezerwy piechoty nr 2)
• ppłk dypl. piech. Witold Stankiewicz (XI 1928 – 6 VII 1929 → delegat SG przy Dyrekcji PKP w Wilnie)
• ppłk piech. Aleksander Stawarz (23 VIII 1929 – 23 III 1932 → zastępca dowódcy 3 pspodh)
• ppłk dypl. Lucjan Karol Janiszewski (23 III 1932 – 26 I 1934 → dowódca pułku KOP „Głębokie”)
• ppłk dypl. piech. Franciszek Węgrzyn (VI 1934 – 1937 → szef sztabu KOP)
• ppłk piech. Józef Kutyba (III – IX 1939)

II zastępca (kwatermistrz)

• mjr piech. Piotr Kiełkowski (od VIII 1935)

Obsada personalna 15 marca 1944

• dowódca pułku – mjr Jan Szatowski „Kowal"
• dowódca I batalionu – por. Michał Fijałka „Sokół"
• dowódca 1 kompanii – por. Stanisław Kądzielawa „Kania"
• dowódca 2 kompanii – por. Zbigniew Ścibor-Rylski „Motyl"
• dowódca II batalionu – por. Władysław Czermiński „Jastrząb"
• dowódca 4 kompanii – ppor. Józef Jażdżewski „Rybitwa"
• dowódca 5 kompanii – por. Hieronim Kita „Wir"
• dowódca 6 kompanii – ppor. NN „Mściwój"
• dowódca III batalionu – por. Zbigniew Twardy „Trzask"
• dowódca 7 kompanii – ppor. Marian Moczulski „Jaszczur"
• dowódca 8 kompanii – ppor. Mikołaj Bałysz „Zagłoba” (od 20 marca – ppor. N Michałowski „ Olszyna”)
• dowódca 9 kompanii – ppor. Stanisław Kurzydłowski „Jurek” (od 16 kwietnia – ppor. Stanisław Mróz „Borsuk”)

• 
  ppłk Zdzisław Sieczkowski
• 
  Stefan Stolarz
• 
  Walerian Orłowski
• 
  Aleksander Stawarz w czasie służby w Polskim Korpusie Posiłkowym (w stopniu podporucznika przy granatniku)
• 
  Jan Szatowski (zdjęcie późniejsze)

Żołnierze pułku – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy ofiar zbrodni katyńskiej znajdują się między innymi w bazach udostępnionych przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Muzeum Katyńskie.

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Adamczyk Jan	kpt. rez.		osadnik wojskowy	Charków
Alpiński vel Sołowicki Roman	ppor. rez.			Katyń
Antoniak Stanisław	ppor. rez.	student		Katyń
Augustynowicz Kazimierz	ppor. rez.			Katyń
Bakinowski Janusz	por. rez.	urzędnik	Izba Skarbowa w Wilnie	Charków
Bienia Jan	por. rez.	nauczyciel		Katyń
Bieńkowski Leonard	ppor. rez.	nauczyciel	Szkoła w Okopach	Katyń
Blady Kazimierz	ppor. rez.	lekarz		Charków
Boratyński Walerian	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Zaleszczykach	Katyń
Bydliński Stefan Marian	kapitan	żołnierz zawodowy	oficer mobilizacyjny 50 pp	ULK
Chmielewski Wiktor	kapitan	żołnierz zawodowy	zastępca oficera mob. 50 pp	Katyń
Czajkowski Hieronim	ppor. rez.	nauczyciel	kier. szkoły w Kopaczówce	Katyń
Dyja Kazimierz	por. rez.	technik budowlany	Starostwo w Kowlu	Katyń
Feiner Franciszek	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła we Włodzimierzu Woł.	Charków
Jahn Bronisław	ppor. rez.	kolejarz	PKP w Sanoku	Charków
Kalinowski Marian	ppor. rez.	nauczyciel	Służba Więzienna	Charków
Komendecki Jan Szymon	ppor. rez.			Katyń
Korfman Józef	por. rez.	nauczyciel	kier. szkoły w Nowej Dąbrowie	ULK
Kurzeja Tadeusz	ppor. rez.	nauczyciel	Inspektorat Szkolny w Kamieniu Kosz.	Katyń
Kutyba Józef Feliks	ppłk	żołnierz zawodowy	zastępca dowódcy 50 pp	Katyń
Lipski Tadeusz	ppor. rez.	inżynier leśnictwa		Katyń
Łańcucki Włodzimierz	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Łyczynach	Katyń
Malinowski Władysław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Sokołowie Podl.?	Katyń
Marczewski Grzegorz	ppor. rez.	urzędnik		ULK
Mazur Władysław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła powszechna	Charków
Megiel Władysław	por. rez.	nauczyciel	szkoła powszechna	Charków
Mielecki Stanisław	kapitan	żołnierz zawodowy	50 kompania wartownicza „Czerkasy”	Katyń
Morszczyzna Edward	ppor. rez.	inżynier architekt		Katyń
Mucha Brunon Bronisław	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w pow. sarneńskim	Katyń
Nowicki Tadeusz	por. rez.	pracownik SGGW	Min. Rolnictwa i Reform Rolnych	Katyń
Ochocki Mieczysław	ppor. rez.	urzędnik	inspektor powiatowy w Sarnach	Katyń
Orłowski Józef	ppor. rez.	urzędnik samorządowy		ULK
Pilarczyk Zygmunt	ppor. rez.	nauczyciel		Katyń
Pióro Konstanty	ppor. rez.	inżynier leśnictwa	Zarząd Puszczy Białowieskiej	Katyń
Piszcz Stanisław	ppor. rez.	nauczyciel	kier. szkoły w Zapolu	Katyń
Pobratyn Józef	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła powszechna	Katyń
Potrykus Jan	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Borowinie	Katyń
Postuła Józef	ppor. rez.	nauczyciel		Charków
Raczkowski Bogusław	ppor. rez.	nauczyciel	Gimnazjum w Horchowie	Charków
Romański Adam	kapitan	żołnierz zawodowy	pomocnik dcy III/50 pp ds. gosp.	ULK
Rzepa Józef	ppor. rez.	technik leśnik	Lasy Państwowe ok. Sarn	Charków
Szwantner Józef	ppor. rez.	prawnik		Katyń
Tuleja Tadeusz	ppor. rez.	nauczyciel	szkoła w Obłapach	Katyń
Wolski Bolesław Józef	ppor. rez.	prawnik	folwark Ganowszczyzna	Katyń
Zając Stanisław	ppor. rez.	urzędnik	Urząd Skarbowy w Sarnach	Katyń

Bibliografia

• Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2016-02-15].
• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. 2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• W. Marynowska: Jednodniówka ku uczczeniu święta 50 p. Strzelców Kresowych w dniu 11 maja 1928 r. Kowel: Oddział Białego Krzyża, 1928.brak strony w książce
• Stanisław Pietruszka: Sprawozdanie z udziału osobistego w przygotowaniach woj. i działaniach. [w:] B.I.108g [on-line]. IPMS, 1940-01-17. [dostęp 2021-04-16].
• Janusz Odziemkowski: Leksykon wojny polsko – rosyjskiej 1919 – 1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2004. ISBN 83-7399-096-8.
• Janusz Odziemkowski: Piechota polska w wojnie z Rosją bolszewicką 1919-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adam”, 2010. ISBN 978-83-7072-650-8.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk., Warszawa 1937–1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Kazimierz Satora: Opowieści wrześniowych sztandarów. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1990. ISBN 83-211-1104-1.
• Zdzisław Sawicki, Adam Wielechowski: Odznaki Wojska Polskiego 1918-1945: Katalog Zbioru Falerystycznego: Wojsko Polskie 1918-1939: Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie. Warszawa: Pantera Books, 2007. ISBN 978-83-204-3299-2.
• Piotr Sosialuk: Zarys historji wojennej 50-go Pułku Strzelców Kresowych. Warszawa: Wojskowe Biuro Historyczne, 1929, seria: Zarys historii wojennej pułków polskich 1918–1920.
• Arkadiusz Tuliński: 6 Armia Wojska Polskiego w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 r. T. 1 i 2. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2020. ISBN 978-83-8229-062-2.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.brak strony w książce
• Przemysław Dymek: Wielka księga piechoty polskiej 1918–1939. 27 Dywizja Piechoty Górskiej. Warszawa: Edipresse Polska SA, 2018. ISBN 978-83-7945-619-2.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.

• Maciej Wyrwa: Nieodnalezione ofiary Katynia? : lista osób zaginionych na obszarze północno-wschodnich województw II RP od 17 września 1939 do czerwca 1940. Pruszków: Centrum Polsko-Rosyjskiego Dialogu i Porozumienia, 2015. ISBN 978-83-64486-31-9.