23 Górnośląska Dywizja Piechoty

23 Dywizja Piechoty

Historia
Państwo	Polska
Sformowanie	1920
Rozformowanie	1939
Nazwa wyróżniająca	Górnośląska
Tradycje
Rodowód	VII Brygada Rezerwowa
Dowódcy
Pierwszy	ppłk piech. Kazimierz Zenkteller
Ostatni	płk dypl. Władysław Powierza
Działania zbrojne
kampania wrześniowa bitwa pod Tomaszowem (17–20 IX 1939)
Organizacja
Dyslokacja	Katowice
Rodzaj sił zbrojnych	wojsko
Rodzaj wojsk	piechota
Podległość	Dowództwo Okręgu Generalnego „Poznań” Armia Kraków
Skład	11 pułk piechoty 73 pułk piechoty 75 pułk piechoty 23 pułk artylerii lekkiej

23 DP w 1938

Ćwiczenia 23 DP dla Wyższej Szkoły Wojennej - uczestnicy. Z przodu w środku gen. Józef Zając

Ćwiczenia 23 DP dla Wyższej Szkoły Wojennej - fotografia grupowa uczestników. Gen. Józef Zając 4. z prawej w 1. rzędzie

23 Górnośląska Dywizja Piechoty (23 DP) – wielka jednostka piechoty Wojska Polskiego II RP.

W okresie międzywojennym dowództwo 23 DP stacjonowało w Katowicach. W jej skład w 1923 wchodziły: 11 pp, 73 pp i 75 pułk piechoty.
W czasie kampanii wrześniowej dywizja walczyła w składzie Armii „Kraków”. Broniła ufortyfikowanego obszaru Górnego Śląska; uderzała pod Tychami. W odwrocie opóźniała na szlaku Chrzanów–Kraków, następnie wzdłuż lewego brzegu Wisły. Przeprawiła się przez Wisłę pod Baranowem i po ciężkich walkach o Biłgoraj weszła do pierwszej bitwy tomaszowskiej.

23 DP w latach 1920-1939

Na podstawie rozkazu O.I.Szt. L. 24000/Mob. Ministra Spraw Wojskowych, generała porucznika Kazimierza Sosnkowskiego z 30 listopada 1920 roku dotychczasowa VII Brygada Rezerwowa została przeformowana w 23 Rezerwową Dywizję Piechoty w składzie:

• dowództwo 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty,
• dowództwo piechoty 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na prawach dowództwa brygady piechoty),
• 155 pułku Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 73 pułk piechoty),
• 159 pułku Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 74 Górnośląski pułk piechoty),
• 167 pułku Piechoty Wielkopolskiej (przemianowany na 75 pułk piechoty),
• dowództwo artylerii 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na prawach dowództwa brygady artylerii),
• IV dywizjon 15 pułku artylerii polowej,
• IV dywizjon 17 pułku artylerii polowej (oba dywizjony sformowane z byłego 214 pułk artylerii polowej Wielkopolskiej),
• II dywizjon 17 pułku artylerii ciężkiej (przeniesiony z OGen. „Warszawa”),
• 7 szwadron 7 pułku strzelców konnych z plutonem karabinów maszynowych (formowany na bazie oddziału jazdy dywizyjnej VII BRez),
• XXIII batalion saperów,
• kompania telegraficzna nr 23 (z przemianowania kompanii telegraficznej rezerwowej nr 7),
• szpital polowy nr 7011 (przydzielony),
• kompania sanitarna nr 23 (nowo formowana),
• kolumna dezynfekcyjna nr 76 (nowo formowana),
• zakład dentystyczny Nr 23 (nowo formowany),
• dowództwo taborów 23 Rezerwowej Dywizji Piechoty (na bazie dowództwa taborów VII BRez),
• kolumna taborowa (dotychczasowa kolumna taborowa VII BRez),
• kolumna taborowa
• ruchomy warsztat taborowy (oba pododdziały miały być ewentualnie doformowane na podstawie szczegółowego zarządzenia Departamentu I MSWojsk),
• urząd gospodarczy nr 23 (z przemianowania urzędu gospodarczego VII BRez),
• szpital koni nr 23 (z przemianowania Szpitala Koni VII BRez),
• park uzbrojenia dywizji nr 23 (z przemianowania parku uzbrojenia VII BRez),
• warsztaty uzbrojenia (miały być ewentualnie doformowane na podstawie zarządzenia Departamentu V MSWojsk),
• kompania sztabowa,
• pluton żandarmerii 23 Rez. DP (na bazie plutonu żandarmerii VII BRez),
• pluton taborowy (na bazie plutonu taborowego VII BRez),
• pluton kawalerii sztabowej (sformowany przez DOGen. „Poznań”),
• poczta polowa.

Kierownictwo nad formowaniem dywizji zostało powierzone dowódcy Okręgu Generalnego „Poznań”, który pierwszy meldunek o stanie organizacji dywizji miał złożyć 15 grudnia 1920 roku. Pułki piechoty miały otrzymać francuską broń ręczną i niemiecką broń maszynową. Uzbrojenie artylerii miało być ujednolicone.

W okresie II RP Dowództwo 23 DP mieściło się w Katowicach, a jej oddziały i pododdziały stacjonowały w garnizonach:

• Tarnowskie Góry – 11 pułk piechoty
• Szczakowa – II batalion i kadra batalionu zapasowego 11 pułku piechoty
• Katowice – 73 pułk piechoty, IV dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej i kompania łączności 23 Dywizji Piechoty
• Oświęcim – II batalion 73 pułku piechoty oraz kadry batalionów zapasowych 73 i 75 pułków piechoty
• Chorzów – 75 pułk piechoty
• Rybnik – I batalion 75 pułku piechoty
• Hajduki Wielkie – III batalion 75 pułku piechoty
• Będzin – 23 pułk artylerii lekkiej
• Żory – II dywizjon 23 pułku artylerii lekkiej
• Mysłowice – Ośrodek Sapersko-Pionierski 23 DP

W 1922 roku dywizja na czele z ppłk. Kazimierzem Zentkellerem z rozkazu władz RP obejmowała polski (wschodni) Górny Śląsk.

Na początku października 1938 roku dywizja pod dowództwem generała bryg. J. Sadowskiego brała udział w akcji zajęcia Zaolzia.

W kampanii wrześniowej 1939

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - na czele oddziału konnego płk Jan Jagmin-Sadowski

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - defilada - trybuna honorowa; 1936 r.

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - defilada na ulicy marszałka Józefa Piłsudskiego

Powitanie w Katowicach 23 DP powracającej z manewrów - 73 pp defiluje na ulicy marszałka Józefa Piłsudskiego

Defilada oddziałów 23 DP w Mielcu

Dywizja pod dowództwem pułkownika dypl. Władysława Powierzy wchodziła w skład Grupy Operacyjnej „Śląsk”, która z kolei podporządkowana była dowódcy Armii „Kraków”.

W dniach 1 i 2 września broniła ufortyfikowanego rejonu górnośląskiego. 2 września dostała rozkaz przedłużenia obrony 55 DP od Wyr po Kobiór. Musiała przeciwnatarciem zajmować powierzone jej pozycje, ponieważ zostały one już zajęte przez oddziały niemieckiej 28 DP. 4 września dywizja otrzymała rozkaz odwrotu nad Nidę w kierunku Pińczowa i Miechowa. Podczas odwrotu, prowadziła działania opóźniające na kierunku Chrzanów – Kraków. Od godzin porannych 8 września 11 pp prowadził zaciętą obronę przedmościa Ksany – Kocina. W tym czasie pozostałe oddziały dywizji odpoczywały w rejonie: Chwalibogowice – Winiary – Nowy Korczyn, szykując się do uderzenia na Stopnicę i Pacanów, gdzie rozpoznano niemieckie oddziały pancerne i zmotoryzowane, zamykające Armii drogę odwrotu do przepraw przez Wisłę pod Baranowem Sandomierskim. 9 września osiągnęła Pacanów. Po drodze oddział niemieckiej 5 DPanc zaatakował pod Sroczkowem batalion 73 pp. Podciągając pozostałe oddziały pułku, sytuację opanowano, niszcząc 6 niemieckich czołgów. Tego dnia została dywizja została zaatakowana z kierunku Staszowa, lecz zdołała odeprzeć 5 DPanc, niszcząc kilka kolejnych czołgów. Następnie lewym brzegiem Wisły 10 września wycofała się za rzekę na przyczółek baranowski. 16 września 11 pp uczestniczył w walkach w obronie Biłgoraja. Na Biłgoraj szło natarcie niemieckie po trzech osiach, a samo miasto, przez które ciągnęły oddziały GO „Śląsk-Jagmin” (gros sił 23 DP nie zdążyła go osiągnąć), znajdowało się pod silnym ogniem artylerii nieprzyjaciela. Silne natarcie piechoty niemieckiej z 8 DP (14 Armia) rozwinęło się z rejonu wsi Sól i wzdłuż szosy Korczów – Puszcza Solska. Koło południa Niemcy zdołali wedrzeć się do południowej części Biłgoraja. Jednakże śmiałym przeciwuderzeniem II i III batalionu z 73 pp oddziały niemieckie zostały wyparte z miasta, ponosząc ciężkie straty w ludziach i sprzęcie. Ta całodzienna walka Armii „Kraków” miała duże znaczenie, gdyż przeszkodziła Niemcom w próbach obejścia Biłgoraja od skrzydła.

Po dalszym odwrocie znad dolnego Sanu w nocy z 18 na 19 września 23 DP wzmocniła oddziały atakujące Tomaszów Lubelski. W nieskutecznych natarciach udział wziął 11 pp. Dywizja walczyła do kapitulacji Armii, tj. do 20 września.

Szlak bojowy.

• 1 września – Katowice
• 2 września – rejon Mikołowa
• 3 września – rejon Jaworzna
• 4 września – między Chrzanowem, Brzeźnicą, Krzeszowicami
• 5 września – na zachód od Krakowa
• 6 września – na wschód od Krakowa
• 7 września – Koszyce
• 8 września – rejon Opatowca
• 9 września - Pacanów
• 10 września – na północ od Borowa
• 11 września – Baranów
• 12 września – między Baranowem i Majdanem
• 13 września – między Grębowem i Niskiem
• 14 września – na wschód od Niska
• 15 września – Huta Krzeszowska
• 16 września – okolice Biłgoraju
• 17 września – Zwierzyniec
• 18 września – między Zwierzyńcem i Krasnobrodem
• 19 września – Szarowola, Rogóźno, Tomaszów Lubelski
• 20 września – kapitulacja, marsz w kierunku Narola

Obsada personalna Kwatery Głównej we wrześniu 1939

Obsada personalna Kwatery Głównej 23 Dywizji Piechoty

• dowódca dywizji – płk dypl. piech. Władysław Powierza
• oficer ordynansowy – ppor. rez. mgr Alfred Ludwik Bąkowski
• dowódca piechoty dywizyjnej – wakat
• dowódca artylerii dywizyjnej – płk art. Jan II Kijowski
• oficer dowództwa artylerii – kpt. Witold Gałecki
• oficer dowództwa artylerii – kpt. Jan Konkorski
• oficer dowództwa artylerii – por. Julian Chodkowski
• dowódca saperów dywizyjnych – mjr sap. Marian Skierczyński
• dowódca kawalerii dywizyjnej – mjr Bronisław Rostowski
• szef sztabu – ppłk dypl. piech. Józef Kuta
• oficer operacyjny – kpt. dypl. Stefan Biernacki
• pomocnik oficera operacyjnego – por. Stanisław Zygmunt Spałek
• oficer informacyjny – kpt. Edward Henryk Hermanowski
• pomocnik oficera informacyjnego – kpt. Eugeniusz Franciszek Losert † 27 IX 1944 Oflag VI B Dössel
• dowódca łączności – mjr łącz. Edmund Idźkowski
• kwatermistrz – kpt. dypl. Lucjan Piotr Hajewski † 19 X 1941 Oflag II C Woldenberg
• pomocnik kwatermistrza – kpt. Jan Wincenty Stefański
• szef służby intendentury – kpt. int. z WSW Franciszek Zimmermann † 25 I 1945 Oflag II C Woldenberg
• szef służby zdrowia – mjr lek. dr Longin Konachewicz
• szef służby weterynaryjnej – mjr lek. wet. Leon Matolski †1940 Katyń
• szef służby sprawiedliwości – mjr aud. dr Stanisław Drzymała
• oficer rejonu PW i WF – ppłk Władysław Czuma
• komendant szpitala polowego nr 503 – mjr dr med. Józef Pająk

Organizacja wojenna 23 DP

Organizacja wojenna 23 DP we wrześniu 1939 roku

• Kwatera Główna 23 DP
  • dowództwo i sztab 23 DP
  • dowódcy broni 23 DP
  • szefowie służb 23 DP
  • komendant Kwatery Głównej 23 DP
  • kompania gospodarcza Kwatery Głównej 23 DP
  • kompania asystencyjna nr 153
• sąd polowy nr 23
• poczta polowa nr 53

Piechota dywizyjna

• 11 pułk piechoty – płk dypl. Henryk Gorgoń
• 73 pułk piechoty – ppłk Piotr Sosialuk
• 75 pułk piechoty – płk dypl. Stanisław Habowski
• samodzielna kompania km i broni towarzyszących nr 53
• kompania kolarzy nr 53

Artyleria dywizyjna

• 23 pułk artylerii lekkiej – ppłk Władysław Ryłko
• 23 dywizjon artylerii ciężkiej – mjr Edward Rykiert
• 95 dywizjon artylerii ciężkiej – mjr Stanisław Szancer (przydzielony)
• samodzielny patrol meteo nr 23

Jednostki broni

• 23 batalion saperów – mjr Marian Skierczyński
• szwadron kawalerii dywizyjnej nr 23 – mjr Bronisław Rostowski
• bateria motorowa artylerii plot. typ A nr 23 – kpt. Ferdynand Blechinger
• kompania telefoniczna 23 DP
• pluton łączności KG 23 DP
• pluton radio 23 DP
• drużyna parkowa łączności 23 DP
• pluton pieszy żandarmerii nr 23

Jednostki i zakłady służb

• kompania sanitarna nr 503 – kpt. lek. dr Gotfryd Kaczanowski
• szpital polowy nr 503 – mjr lek. dr Józef III Pająk
• polowa kolumna dezynfekcyjno-kąpielowa nr 503
• polowa pracownia bakteriologiczno-chemiczna nr 503
• polowa pracownia dentystyczna nr 503
• dowództwo grupy marszowej służb typ II nr 517
• dowództwo grupy marszowej służb typ II Nr 518
• kolumna taborowa parokonna nr 517
• kolumna taborowa parokonna nr 518
• kolumna taborowa parokonna nr 519
• kolumna taborowa parokonna nr 520
• kolumna taborowa parokonna nr 521
• kolumna taborowa parokonna nr 522
• kolumna taborowa parokonna nr 523
• kolumna taborowa parokonna nr 524
• warsztat taborowy (parokonny) nr 517
• pluton taborowy nr 23
• park intendentury nr 503
• pluton parkowy uzbrojenia nr 503

Ośrodek Zapasowy 23 DP i bataliony marszowe

Ośrodek Zapasowy 23 DP był jednostką podporządkowaną dowódcy Okręgu Korpusu Nr V. Znajdował się pierwotnie w Tarnowie, ale został ewakuowany do Kołomyi. Po agresji sowieckiej 18 września dotarł do granicy rumuńskiej w Kutach i tu obsadził odcinek północny obrony miasteczka. 300 ludzi broniących tego odcinka wycofało się do Rumunii wraz z pozostałymi w mieście oddziałami osłonowymi dopiero po pierwszym ataku sowieckim 21 września.

• dowódca OZ 23 DP – ppłk dypl. Henryk Kowalówka (I zastępca dowódcy 73 pp)
• dowódca I batalionu marszowego 73 pp – kpt. Mieczysław Malak
• dowódca II batalionu marszowego 73 pp – kpt. Teofil Morelowski

Obsada personalna dowództwa dywizji

Dowódcy dywizji

• ppłk piech. Kazimierz Zenkteller (od 30 XI 1920)
• gen. bryg. Kazimierz Horoszkiewicz (IX 1922 – VI 1926)
• gen. bryg. dr Józef Zając (12 IV 1926 – 27 IV 1936)
• gen. bryg. Jan Jagmin-Sadowski (17 VII 1936 – 23 III 1939)
• płk dypl. Władysław Powierza (IX 1939)

I dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Włodzimierz Bokszczanin (do 12 VIII 1923 → komendant Obozu Warownego Brześć nad Bugiem)
• płk piech. Emanuel Hermann (12 VIII 1923 – V 1924)
• płk piech. Leon Zawistowski (V 1924 – 3 XI 1926 → dowódca 5 DP)
• płk piech. Antoni Szylling (XI 1926 – 15 V 1928 → dowódca 8 DP)
• płk piech. Bolesław Antoni Fijałkowski (15 V 1928 – X 1931 → dowódca PD 3 DP Leg.)
• płk piech. Wilhelm Orlik-Rückemann (1 VIII 1931 – 27 II 1932 → dowódca 9 DP)
• płk dypl. Jan Jagmin-Sadowski (III 1932 – 17 VII 1936 → dowódca 23 DP)
• płk dypl. Władysław Powierza (X 1936 – VIII 1939 → dowódca 23 DP)

II dowódcy piechoty dywizyjnej

• płk piech. Wilhelm Orlik-Rückemann (I 1928 – 31 VII 1931 → I dowódca PD 23 DP)
• płk dypl. Jan Jagmin-Sadowski (X 1931 – III 1932 → I dowódca PD 23 DP)
• płk piech. Wacław Klaczyński → dowódca Grupy Fortecznej OWar. „Katowice”

Szefowie sztabu

• kpt. pdSG Włodzimierz Kowalski (od 30 XI 1920)
• ppłk SG Bronisław Wzacny (1923)
• mjr SG Tadeusz Kadyi de Kadyihàza (X 1923 – VI 1926)
• mjr SG Władysław Smolarski (VI 1926 – V 1927)
• mjr dypl. piech. Jerzy Płatowicz-Płachta (VI 1927 – XII 1929)
• mjr dypl. Adolf Tytus Nykulak (XII 1929 – 31 VIII 1931)
• mjr dypl. Wilhelm Kasprzykiewicz (1 IX 1931 – I 1934)
• mjr dypl. Tadeusz Tomasz Pawlik (I 1934 – 1939)
• ppłk dypl. Józef Kuta

Żołnierze Dywizji (w tym OZ) – ofiary zbrodni katyńskiej

Biogramy zamordowanych znajdują się na stronie internetowej Muzeum Katyńskiego

Nazwisko i imię	stopień	zawód	miejsce pracy przed mobilizacją	zamordowany
Hrapkowicz Albin	kapitan	żołnierz zawodowy		Katyń
Szlachta Alojzy	porucznik rezerwy	nauczyciel	szkoła w Lipinach Śląskich	Katyń
Krycki Kazimierz	porucznik	żołnierz zawodowy		Charków
Romanowski Kazimierz	kapitan	żołnierz zawodowy		Charków
Jarosz Dionizy	kapitan			ULK

23 Dywizja Piechoty Armii Krajowej

W wyniku przeprowadzania akcji odtwarzania przedwojennych jednostek wojskowych w 1944 r. utworzono 23 Dywizję Piechoty AK pod dowództwem mjr. Zygmunta Jankego ps. „Walter”, komendanta Okręgu Śląskiego AK.

W jej skład wchodził min. wywodzący się z Gwardii Ludowej PPS Oddział Rozpoznawczy o kryptonimie „Surowiec” przeformowany następnie w batalion. Operował on w Zagłębiu Dąbrowskim, w lasach zawierciańsko-myszkowskich i olkuskich Jury Krakowsko-Częstochowskiej.

Bibliografia

• Karol Firich, Stanisław Krzysik, Tadeusz Kutrzeba, Stanisław Müller, Józef Wiatr: Almanach oficerski na rok 1923/24. T. III/2. Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1923.
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Wyd. 2. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1986. ISBN 83-222-0377-2.
• Zdzisław Jagiełło: Piechota Wojska Polskiego 1918-1939. Warszawa: Bellona, 2007. ISBN 978-83-11-10206-4.
• Убиты в Катыни. Книга Памяти польских военнопленных - узников Козельского лагеря НКВД, расстрелянных по решению политбюро ЦК ВКП(б) от 5 марта 1940 года. Лариса Еремина (red.). Москва: Общество «Мемориал» – Издательство «Звенья», 2015. ISBN 978-5-78700-123-5.
• Tadeusz Jurga: Wojsko Polskie: krótki informator historyczny o Wojsku Polskim w latach II wojny światowej. Regularne jednostki Wojska Polskiego w 1939: organizacja, działania bojowe, uzbrojenie, metryki związków operacyjnych, dywizji i brygad. T. 7. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Bronisław Prugar-Ketling (red.): Księga chwały piechoty. Warszawa: Departament Piechoty MSWojsk, Warszawa 1937-1939. Reprint: Wydawnictwo Bellona, 1992.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006. ISBN 83-7188-899-6.
• Władysław Steblik: Armia „Kraków” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07434-8.
• Lech Wyszczelski: Wojsko Polskie w latach 1918-1921. Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2006. ISBN 83-89729-56-3.
• Apoloniusz Zawilski: Bitwy polskiego września. Kraków: Znak Horyzont, 2019. ISBN 978-83-240-5692-7.
• Jan Zieliński: Żołnierz nie odszedł bez walki. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1981. ISBN 83-216-0219-3.
• Dzienniki Personalne Ministerstwa Spraw Wojskowych z 1928, 1931 i 1934. [dostęp 2016-02-15].