Centralna Szkoła Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza
Centralna Szkoła Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza (CSP KOP) – szkoła podoficerska Korpusu Ochrony Pogranicza w latach 1930–1939, w twierdzy Osowiec.
Batalion Szkolny KOP 1928–1930
[edytuj | edytuj kod]Specyficzne uwarunkowania społeczno-polityczne na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej, a szczególnie kwestionowanie delimitacji granicy ustalonej traktatem ryskim przez ZSRR oraz działalność sowieckich służb specjalnych i litewskich nacjonalistów spowodowało potrzebę utworzenia w 1924 specjalnej formacji wojskowej jako systemowego rozwiązania problemu ochrony pogranicza na czasu pokoju. 12 września 1924 Minister Spraw Wojskowych gen. Władysław Sikorski wydał rozkaz o utworzeniu Korpusu Ochrony Pogranicza, a 17 września Sztab Generalny WP pod kierunkiem gen. dyw. Stanisława Hallera opracował instrukcję określającą strukturę formacji w której uwzględniono system szkolenia kadr w brygadach na potrzeby KOP–u.
W 1928 w Korpusie rozpoczęto prace nad doskonaleniem struktur organizacyjnych, w wyniku których powołano Batalion Szkolny KOP[1], a na miejsce postoju wyznaczono teren kompleksu Fortu III (Szwedzkiego) w dawnej twierdzy carskiej w Osowcu. Dowódca Korpusu Ochrony Pogranicza przydzielił Batalionowi szkolnemu: budynki koszarowe nr IV, nr X g, budynek administracyjny nr XI, połowę budynku nr V, połowę magazynów sklepionych nr 1 g, stajnię nr 10/S oraz kazamaty mieszkalne w Forcie nr II (Zarzecznym)[2]. Pozostałe tereny fortu III zajmował III batalion 42 pułk piechoty i pododdziały 9 pułku strzelców konnych z Grajewa.
25 lipca 1928 do Osowca przybył kpt. Stefan Świda z 7 batalionu KOP z poleceniem zabezpieczenia logistycznego batalionu szkolnego. Formowanie kadr rozpoczęto 19 sierpnia 1928, a zakończono na początku 1929. 28 sierpnia 1928 dowódca KOP wydał rozkaz wykonawczy, w którym to oficjalnie powołał Batalion Szkolny Korpusu Ochrony Pogranicza[3]. Szkoła powstała na bazie kadr (instruktorów) dotychczasowych szkół podoficerskich niezawodowych istniejących przy brygadach KOP (2, 3, 4 i 5) oraz kadry Szkoły podoficerów zawodowych piechoty w Ostrogu. Celem szkolenia było: doskonalenie umiejętności podoficerów zawodowych KOP–u, zapewnienie samowystarczalności korpusu pod względem uzupełniania podoficerów zawodowych ze służby nadterminowej oraz szkolenie szeregowych żołnierzy niezawodowych służby czynnej.
Dowódca batalionu, zgodnie z rozkazem wykonawczym, w sprawach personalnych, dyscyplinarnych i szkoleniowych podlegał bezpośrednio dowódcy KOP–u, natomiast jako komendant garnizonu podporządkowany był dowódcy Okręgu Korpusu Nr III w Grodnie.
Dla potrzeb batalionu rekruta szkolił I batalion piechoty 2 ppLeg ze Staszowa[4].
Organizacja i obsada personalna Batalionu Szkolnego KOP na dzień 30 kwietnia 1929 roku[5]:
.jpg)
- dowódca batalionu – ppłk dypl. Marian Porwit
- zastępca dowódcy – kpt. Stefan Świda
- adiutant – kpt. Stanisław Nowicki
- lekarz – kpt. dr lek. Wacław Siwiński
- instruktor oświaty – kpt. Zenon Lipiński
- instruktor wychowania fizycznego – por. Józef Witkowiak
- kwatermistrz – mjr Mieczysław Bętkowski
- płatnik – por. Henryk Szurlej († zamordowany 1940 r. w Katyniu)
- oficer administracyjno–gospodarczy – por. Henryk Szmerdt
- oficer żywnościowy – por. Józef Strycki
- oficer materiałowy – por. Adolf Kowarsz
- dowódca 1 kompanii doskonalenia podoficerów zawodowych – kpt. Mieczysław Bero
- dowódca 2 kompanii doskonalenia podoficerów zawodowych – kpt. Zygmunt Cwenarski
- dowódca 3 kompanii – kpt. Władysław Gorczyca (szkolenie podoficerów niezawodowych)
- dowódca 4 kompanii – por. Aleksander Moyzes (szkolenie podoficerów niezawodowych)
- dowódca 5 kompanii – kpt. Henryk Skaczyła (szkolenie podoficerów niezawodowych)
Centralna Szkoła Podoficerów KOP 1930–1939
[edytuj | edytuj kod]W dniu 28 lutego 1930 roku dowódca KOP, gen. bryg. Stanisława Tessaro rozkazem Nr 8/30 pkt. 12 przemianował Batalion Szkolny KOP na Centralną Szkołę Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza. Wskutek reorganizacji zlikwidowano dwie istniejące kompanie strzeleckie oraz sformowano kompanię szkolną studencką (specjalistów) i drugą kompanię szkolną karabinów maszynowych. Po reorganizacji Szkoła składała się z: komendy szkoły, dwóch kompanii szkolnych strzeleckich, kompanii szkolnej strzeleckiej (specjalistów), dwóch kompanii szkolnych karabinów maszynowych, kompanii szkolnej podoficerów zawodowych piechoty.
Obsada personalna komendy Centralnej Szkoły Podoficerów KOP na dzień 27 listopada 1930 r. obejmowała następujące stanowiska[6]:
- komendant szkoły – mjr Bronisław Laliczyński
- zastępca komendanta – mjr Józef Synoś († zamordowany 1940 r. w Katyniu)
- adiutant szkoły – por. Józef Joniga
- instruktor wyszkolenia strzeleckiego – kpt. Zygmunt Cwenarski
- instruktor oświatowy – kpt. Zygmunt Lipiński
- instruktor terenoznawstwa – por. Tadeusz Byszewski
- instruktor służby łączności – por. Józef Strycki
- instruktor wych.–fiz. – por. Józef Witkowiak
- kwatermistrz – kpt. Stefan Świda
- oficer materiałowy – por. Adolf Kowarsz
- dowódca kompanii administracyjnej – por. Aleksander Moyzes.
Rozkaz wykonawczy dowódcy KOP–u określał, że personel instruktorski szkoły musi spełniać specjalne wymogi; posiadać wysokie kwalifikacje moralne i fizyczne, mieć ukończone odpowiednie szkoły podoficerskie z co najmniej oceną dobrą, posiadać wykształcenie ogólne umożliwiające im pełnienie funkcji wychowawców. Zgodnie z rozkazem o reorganizacji kadrę instruktorską zasilili dodatkowo podoficerowie zawodowi specjaliści z zakresu łączności i sanitariusze. Kadra oficerska do szkoły wyznaczana była imiennym rozkazem i również podlegała odpowiedniej klasyfikacji. Preferowani byli oficerowie, którzy pracowali w wyszkoleniu, a ponadto posiadali ukończone kursy; broni towarzyszącej danej specjalności, broni gazowej oraz z zakresu przygotowania sportowego. Dodatkowym czynnikiem umożliwiającym przeniesienie był stan kawalerski ze względu na brak pomieszczeń mieszkalnych dla rodzin. W szkole niezależnie od specjalności około 55% czasu było przeznaczono na szkolenia specjalistyczne, 25% na szkolenia ogólnowojskowe i 20% na dokształcanie ogólne w zakresie pełnej szkoły podstawowej[7]. Zakres szkolenia uczniów obejmował szkolenie specjalistyczne oraz dodatkowo poszerzone szkolenie w zakresie; organizacji sił zbrojnych, nauki o Polsce, wyszkolenia pionierskiego, służby wywiadowczej, wyszkolenia w służbie łączności, terenoznawstwa, pracy oświatowej, higieny, zasad administracji, powinności podoficera. W czas pobytu w szkole bez względu na stopień wojskowy podoficerowie – uczniowie byli podwładnymi podoficerów instruktorów, co prowadziło do sytuacji, „Panie kapralu, uczeń plutonowy Nowak – melduje, że...”.
Organizacja CSPodof. KOP oraz jej obsada personalna przed wybuchem II wojny światowej w 1939 roku przedstawiała się następująco:
- komendant – ppłk. Tadeusz Tabaczyński[a].
- zastępca komendanta – mjr Stanisław X Nowicki[b].
- adiutant szkoły – kpt. Karol Janiurek[c].
- lekarz – kpt. lek. Janusz Kryłowski
- oficer saperów – por. Tadeusz Jacyna[d].
- oficer oświatowy – ppor. rez. Terlikowski
- kwatermistrz – kpt. Stanisław Bargielski
- oficer płatnik – kpt. Feliks Cebula
- oficer żywnościowy – por. Janusz Kuszycki
- kompania administracyjna – dowódca kpt. Witalis Karbaum
1 Kompania Szkolna
- dowódca – kpt. Edward Łaski[e].
- młodszy oficer – por. Władysław Glinka
- młodszy oficer – por. Heronim Chalamoński
Kompania prowadziła w ciągu roku dwa sześciomiesięczne kursy: przeszkolenia podoficerów zawodowych i przeszkolenia podoficerów nadterminowych – kandydatów na podoficerów zawodowych.
2 Kompania Szkolna
- dowódca – kpt. Kazimierz Sternal
- młodszy oficer – por. Jan Sadowski
- młodszy oficer – por. Ewald Migula
- młodszy oficer – por. Władysław Grzegorzewski
Kompania prowadziła roczny kurs dla podoficerów niezawodowych.
3 Kompania Szkolna
- dowódca – kpt. Jan II Konopka[f].
- młodszy oficer – por. Stanisław Sokołowski
- młodszy oficer – por. Bronisław Zastawny
- młodszy oficer – por. Pakuła
Kompania prowadziła roczny kurs dla podoficerów niezawodowych.
Kompania Szkolna Karabinów Maszynowych
- dowódca – kpt.Antoni Kogut[g].
- młodszy oficer – por. Kazimierz Nejranowski
- młodszy oficer – por. Wacław Sobociński
- młodszy oficer – por. Wierdak
Kompania prowadziła równocześnie roczny kurs dla podoficerów niezawodowych ckm oraz dwa kursy półroczne ckm dla podoficerów niezawodowych.
Kompania Szkolna Łączności
- dowódca – kpt. łącz. Tadeusz Jankowski[h] † 1940 Charków)
- młodszy oficer – por. Tadeusz Burdziński
- młodszy oficer – por. Jodko
Kompania prowadziła równocześnie roczny kurs oraz dwa półroczne kursy dla podoficerów niezawodowych łączności.
Ponadto komendantowi szkoły podporządkowany został Dywizjon Artylerii Lekkiej KOP „Osowiec”.
Promocje
[edytuj | edytuj kod]Przybycie uczniów do CSPodof. KOP odbywało się na wniosek dowódcy brygady zatwierdzony przez dowódcę korpusu. Komendant szkoły dokonywał podziału na kompanie biorąc pod uwagę, aby pododdziały otrzymały jednakowych żołnierzy pod względem fizycznym i umysłowym. Zakończenie każdego kursu odbywało się uroczyście i składało się z: Mszy św., defilady, przemówienia wyższych przełożonych oraz wręczenia aktu ukończenia kursu w świetlicy batalionowej. Zgodnie z Regulaminu Wewnętrznego Batalionu Szkolnego, a później CSPodof. KOP dowódca każdemu kursowi (promocji) podoficerów nadawał własną nazwę nawiązującą do określonych osób lub symbolicznych wydarzeń. Uczniowie szkoły obchodzili dwa święta szkolne: dla kursu wiosennego – 3 maja, a dla kursu jesiennego – 11 listopada.
Liczba uczniów, która była przeszkolona w zakresie służby granicznej kształtowała się w zależności od potrzeb batalionów, kompanii i strażnic.
27 sierpnia 1928 r. przybyło 98 żołnierzy na pierwszy kurs podoficerów niezawodowych jako elewi:
- 19 szeregowych – z 8 batalionu z m. Stołpce,
- 20 szeregowych – z 9 batalionu z m. Kleck,
- 20 szeregowych – z 19 batalionu z m. Słobódka,
- 19 szeregowych – z 20 batalionu z m. Nowe Święciany,
- 20 szeregowych – z 27 batalionu z m. Snów.
Pierwszy kurs podoficerów niezawodowych został zakończony 20 grudnia 1928 r. Najlepszym uczniem został: szer. Henryk Górski z batalionu Stołpce. Drugą lokatę zajął kpr. ndt. Edward Ucher z batalionu Nowe Święciany. Trzecią lokatę zajął st. szer. ndt. Zygmunt Rosiński z batalionu Snów. Z dniem 21 grudnia 1928 r. dowódca Batalionu Szkolnego za uzyskanie wysokich wyników podczas szkolenia awansował do stopnia: kaprala – 12 starszych szeregowych, starszego szeregowego – 64 szeregowych, ale 8 uczniów nie ukończyło kursu.
W dniu 21 stycznia 1929 r. uruchomiony został następny kurs (drugi) dla podoficerów niezawodowych, na który stawiło się 231 szeregowych. Ze względów na osiąganie niskich wyników w pierwszym okresie szkolenia zostało odesłanych do macierzystych batalionów 57 szeregowych. Najlepszymi uczniami okazali się: st. szer. Antoni Ludwig, st. szer. Józef Dysza (obaj z 4 batalionu) oraz st. szer. ndt. Józef Rubiniak (28 batalion z m. Wołożyn).
Kursy półroczne
- 1 promocja podoficerów niezawodowych im. „płk Cypriana Godebskiego” (27.VIII.1928 – 21. XII.1928)
- 1 promocja podoficerów zawodowych (12.XI.1928 – 3.V.1929)
- 2 promocja podoficerów niezawodowych im. „22 stycznia” (21.I.1929 – 16.VI.1929)
- 2 promocja podoficerów zawodowych im. „gen. Józefa Sowińskiego” (– 12.I.1930)
- 4 promocja podoficerów niezawodowych im. „gen. Józefa Chłopickiego” (– 19.VIII.1930)
- 5 promocja podoficerów niezawodowych (IX.1930 – II.1931)
Kursy roczne
- 4 promocja (18.III.37 – 10.III.38)
Mobilizacja alarmowa w sierpniu 1939
[edytuj | edytuj kod]W dniach 24–26 sierpnia 1939, zgodnie z planem mobilizacyjnym „W”, szkoła w czasie mobilizacji alarmowej, sformowała następujące oddziały:
- 135 Rezerwowy Pułk Piechoty pod dowództwem ppłk. Tadeusza Tabaczyńskiego
- II dywizjon 32 Pułku Artylerii Lekkiej pod dowództwem mjr. Jana Walaska
- 3 kompanię 32 Batalionu Wartowniczego
- Szefostwo Fortyfikacji „Osowiec”
- Dowództwo Grupy Fortyfikacyjnej Nr 35
Dowódcy Batalionu Szkolnego KOP i komendanci CSP KOP
[edytuj | edytuj kod]- mjr/ppłk dypl. Marian Porwit (17 X 1928 – 22 I 1930)
- mjr/ppłk piech. Bronisław Laliczyński (22 I 1930 – 1933)
- ppłk piech. Józef Kalandyk (1935 – IX 1938)
- ppłk dypl. Tadeusz Tabaczyński (IX 1938 – VIII 1939)
Tradycje
[edytuj | edytuj kod]28 stycznia 2015 roku podsekretarz stanu Maciej Jankowski, działając z upoważnienia Ministra Obrony Narodowej ustalił, że Skład Osowiec przejmuje i z honorem kultywuje dziedzictwo tradycji:
- Batalionu Szkolnego Korpusu Ochrony Pogranicza w Osowcu (1928–1930),
- Centralnej Szkoły Podoficerów Korpusu Ochrony Pogranicza (1930–1939)
- oraz nadał Składowi imię pułkownika dyplomowanego Mariana Porwita[10]
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]- Zbrodnia katyńska
- Pomnik ofiar mordu katyńskiego w Osowcu-Twierdzy – upamiętniający śmierć 10 oficerów KOP–u
Uwagi
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Tadeusz Juliusz Tabaczyński, ppłk piech., w KOP od 1938 roku. Do mobilizacji Komendant Centralnej Szkoły Podoficerów KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca 135 pp rez. 33 DP rez. Po zakończeniu kampanii wrześniowej uczestnik konspiracji, w której pełnił m.in. funkcje komendanta Podokręgu Mazowsze w Obszarze Warszawskim AK. Od lipca 1943 roku zastępca komendanta Okręgu Lwów oraz komendantem miasta. W sierpniu 1943 roku przypadkowo aresztowany przez Niemców → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 754.
- ↑ Stanisław X Nowicki (1896-1964), mjr piech., żołnierz armii rosyjskiej, a od 1915 roku I Korpusu Polskiego. W KOP od 1935 roku. Do mobilizacji zastępca komendanta CSP KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca I batalionu piechoty 135 pp rez. 33 DP rez. W końcowych walkach kampanii wrześniowej dowódca 135 pp rez. w SGO „Polesie” → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 737.
- ↑ Karol Janiurek, kpt. piech., w KOP od 1938 roku. Do mobilizacji adiutant i równocześnie dowódca kompanii gospodarczej CSP KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca 1 kompanii piechoty I batalionu piechoty 135. pp rez. Podczas okupacji niemieckiej działał w AK. Zginął w Powstaniu Warszawskim → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 721.
- ↑ Tadeusz Jacyna, kpt. sap., w KOP od 1938 roku. Do mobilizacji instruktor i wykładowca służby saperskiej w CSP KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca plutonu pionierów kompanii przeciwpancernej 135 pp rez. 33 DP rez. Dostał się do niewoli sowieckiej i 26 września 1939 roku wraz z grupą oficerów i podoficerów został rozstrzelany w lesie koło m. Mokrany → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 721.
- ↑ Edward Łaski (ur. 1904), kpt. piech., w KOP od 1934 roku. Do mobilizacji dowódca 1 kompanii szkolnej podoficerów zawodowych CSP KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca 4 kompanii piechoty II batalionu piechoty 135 pp rez. 33 DP rez. 17 września 1939 roku objął dowództwo II batalionu piechoty. W końcowych walkach 135 pp rez. w składzie SGO „Polesie”, dowódca pododdziału konnego pułku. Zginął podczas trwania okupacji niemieckiej → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 731.
- ↑ Jan II Konopka, kpt. piech., w KOP od 1937 roku. Do mobilizacji dowódca 3 szkolnej kompanii ochotników CSP KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca II batalionu piechoty 135 pp rez. 33. DP rez. W końcowych walkach kampanii wrześniowej 135 pp rez. wraz z resztkami dowodzonego przez siebie batalionu brał udział w bitwie pod Kockiem. Po zakończeniu kampanii wrześniowej pozostał w kraju → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 725–726.
- ↑ Antoni Kogut (ur. 1905), kpt. piech., w KOP od 1935 roku. Do mobilizacji dowódca szkolnej kompanii ckm CSP KOP. We wrześniu 1939 roku dowódca 1 kompanii ckm I batalionu piechoty 135 pp rez. 33 DP rez. W końcowych walkach kampanii wrześniowej dowódca I batalionu piechoty 135 pp rez. w bitwie pod Kockiem. Zaginął podczas trwania okupacji niemieckiej → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 725.
- ↑ Tadeusz Jankowski ur. 22 lutego 1903 w Karyszkowie k. Jampola, w rodzinie Teofila. W 1931 został przeniesiony do Kadry 8 Batalionu Telegraficznego w Toruniu. W kwietniu 1935 został przeniesiony z Kadry 8 btlgr do kompanii telegraficznej 30 Dywizji Piechoty[8]. Na stopień kapitana został mianowany ze starszeństwem z 19 marca 1937 i 8. lokatą w korpusie oficerów łączności, grupa liniowa[9]. W KOP od 7 grudnia 1937 roku. Do mobilizacji dowódca szkolnej komp. łączności CSP KOP. W kampanii wrześniowej dowódca kompanii telefonicznej 38 Dywizji Piechoty. Więzień obozu w Starobielsku. Zamordowany wiosną 1940 w Charkowie przez NKWD → Jabłonowski i in. 2001 ↓, s. 721.
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Rozkaz wykonawczy gen. dyw. H. Minkiewicza z 28 sierpnia 1928. L.dz. KOP 3000/Tjn.Og.Org.28 (ASGr., zespół KOP, 541.116), w którym wyznaczano struktury i etapy formowania Batalionu Szkolnego Korpusu Ochrony Pogranicza.
- ↑ Na podstawie rozkazu Wiceministra Spraw Wojskowych L.dz. Dep. Bud. 7720/5/28. Bud. z dnia 9 lipca 1928 r.
- ↑ Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 58.
- ↑ Wyrzycki 1992 ↓, s. 18–19.
- ↑ Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 60.
- ↑ Bereza i Szczepański 2014 ↓, s. 68.
- ↑ Rozkaz określał, że „na pracę nad doskonaleniem podoficerów należy położyć jak największy nacisk z uwagi na specjalne warunki KOP, gdzie podoficerowie w wielu wypadkach pozostawieni sami sobie, a pozatem w pewnych okresach zajmują samodzielne do pewnego stopnia stanowiska dowódcze i wychowawcze”.
- ↑ Dz. Pers. MSWojsk. ↓, Nr 6 z 18 kwietnia 1935 roku, s. 43.
- ↑ Rybka i Stepan 2006 ↓, s. 266, 924.
- ↑ Decyzja Nr 25/MON Ministra Obrony Narodowej z dnia 28 stycznia 2015 roku w sprawie przejęcia dziedzictwa tradycji i nadania imienia patrona Składowi Osowiec (Dziennik Urzędowy MON z 2 lutego 2015 roku, poz. 26).
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Dziennik Personalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. [dostęp 2022-01-19].
- Hubert Bereza, Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. Grajewo: Towarzystwo Przyjaciół 9 PSK, 2014. ISBN 978-83-938921-7-4.
- Marek Jabłonowski, Włodzimierz Jankowski, Bogusław Polak, Jerzy Prochwicz: O niepodległą i granice. Korpus Ochrony Pogranicza 1924-1939. Wybór dokumentów. WarszawaPułtusk: Wyższa Szkoła Humanistyczna w Pułtusku. Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego, 2001. ISBN 8388067488.
- Marek Jabłonowski, Jerzy Prochwicz, Wywiad Korpusu Ochrony Pogranicza 1924–1939, wyd. ASPRA-JR, Warszawa 2003, ISBN 83-88766-88-0.
- Jerzy Prochwicz, Andrzej Konstankiewicz, Jan Rutkiewicz, Korpus Ochrony Pogranicza 1924–1939, Stanisław Haykowski (ilustr.), Warszawa: wyd. Barwa i Broń, 2003, ISBN 83-900217-9-X.
- Kajetan Szczepański: Centralna Szkoła Podoficerska KOP. W: Jerzy Prochwicz (red.): Korpus Ochrony Pogranicza. Materiały z konferencji naukowej. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej, 2005. ISBN 83-913583-5-6.
- Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. Kraków: Fundacja CDCN, 2006. ISBN 978-83-7188-899-1.
- Anatol Wap, Twierdza Osowiec – zarys dziejów, Białystok 1994.
- Stanisław Wyrzycki: Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. 2 pułk piechoty Legionów. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1992. ISBN 83-85621-05-9.
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Katedra polowa WP. Lista polskich oficerów i policjantów zamordowanych w Katyniu, Miednoje i w Charkowie
- Jerzy Prochwicz (Kętrzyn): Wywiad KOP 1924–1939. cs.strazgraniczna.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-27)]. [dostęp 19 czerwca 2010]