Krzeszów (województwo podkarpackie)
wieś | |
Krzeszowski Rynek | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Liczba ludności (2020) |
709[2] |
Strefa numeracyjna |
15 |
Kod pocztowy |
37-418[3] |
Tablice rejestracyjne |
RNI |
SIMC |
0796973[4] |
Położenie na mapie gminy Krzeszów | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu niżańskiego | |
50°24′12″N 22°20′27″E/50,403333 22,340833[1] | |
Strona internetowa |
Krzeszów (Krzeszów nad Sanem) – wieś w Polsce położona w województwie podkarpackim, w powiecie niżańskim, w gminie Krzeszów[4][5]. Leży na zachodnim skraju Płaskowyżu Tarnogrodzkiego, nad rzeką San.
Dawniej miasto; uzyskał lokację miejską w 1640 roku, zdegradowany w 1869 roku[6].
W 2018 roku Krzeszów liczył 710 mieszkańców[7]. Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 863.
Części wsi
[edytuj | edytuj kod]SIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0796980 | Działy | część wsi |
Przynależność administracyjna
[edytuj | edytuj kod]Specyficzne położenie Krzeszowa sprawiło, że często zmieniał on przynależność administracyjną. Wieś królewska Krzeschow, położona była w 1589 roku w starostwie niegrodowym krzeszowskim w ziemi przemyskiej województwa ruskiego[8]. Po I rozbiorze Polski w granicach Galicji, od 1775 w okręgu (dystrykcie) Tomaszowskim cyrkułu bełskiego, następnie w cyrkułu zamojskiego, który po pokoju w Schönbrunn jako jedyny cyrkuł z obszaru I rozbioru został odstąpiony Księstwu Warszawskiemu. Od roku 1867 do końca 1955 Krzeszów należał do powiatu biłgorajskiego (województwo lubelskie), w latach 1956–1975 do powiatu leżajskiego (województwo rzeszowskie)[9], w latach 1975–1998 do województwa tarnobrzeskiego[10], a od 1999 roku do powiatu niżańskiego (województwo podkarpackie)[11].
Gmina Krzeszów istniała do 29 września 1954 roku[12], czyli do wprowadzenia gromad w miejsce dotychczasowych gmin, kiedy została gromadą Krzeszów. 1 stycznia 1973 roku zniesiono gromady a w ich miejsce reaktywowano gminy, m.in. gminę Krzeszów. 1 września 1977 roku gminę zlikwidowano (jej tereny włączone do gminy Rudnik)[13], lecz odtworzono ponownie 1 października 1982 roku (z części terenów gmin Rudnik i Harasiuki)[14].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Początki
[edytuj | edytuj kod]Przeprowadzone po II wojnie światowej badania archeologiczne dowodzą, że na terenie dzisiejszego Krzeszowa we wczesnym średniowieczu istniała osada, należąca najprawdopodobniej do państwa Wiślan. Historycy wywodzą nazwę od staropolskiego imienia Krzesz i zaliczają je do miejscowości znanych już w XII wieku. Potwierdzają to badania Rudolfa Jamki, który natrafił na terenie Krzeszowa na szczątki wczesnośredniowiecznego pieca.
Pierwsza pisemna wzmianka o Krzeszowie pojawiła się w 1390 roku, w dokumentach Jaśka Kustry, dziedzica Krzeszowa, miejscowość występuje w brzmieniu łacińskim Crzeszow.
Zamoyscy
[edytuj | edytuj kod]W 1520 r. król Zygmunt I Stary wydzierżawił zamek krzeszowski Spytkowi z Tarnowa, a następnie Stanisławowi Tarnowskiemu. W 1580 roku król Stefan Batory wydzierżawił starostwo krzeszowskie Janowi Zamoyskiemu, zaś w 1588 roku król Zygmunt III Waza przekształcił dzierżawę na dziedziczną własność. Objęte przez niego wioski to: Piskorowice, Kulno, Wola Kulońska, Biszcza, Korchów, Księżpol, Bukowina i Kamionka. W 1590 Zamoyski włączył Krzeszów w skład Ordynacji, potem zaś ucznił go stolicą klucza krzeszowskiego, w skład którego wchodziły: Biszcza, Bukowina, Kamionka, Korchów, Księżpol, Kulno, Lipiny, Piskorowice, Tarnogród, Wola Kulońska, Potok i Płusy. Krzeszów pełnił rolę ważnego portu na Sanie, przez który przechodziło zboże z ordynacji Zamoyskich[15].
W 1641 roku Władysław IV Waza podniósł Krzeszów do rangi miasta, wydając dekret o następującej treści: „...pragnąc by nowo założone miasto (de novo erectum) z Ziemi Przemyskiej będącej własnością Katarzyny Zamoyskiej wdowy po Tomaszu Kanclerzu Wielkiemu Koronnemu, przyzwoitego nabierało wzrostu obdarzam je prawem magdeburskim; co rok podawać mają mieszczanie ośmiu z pomiędzy siebie, z których jednego na burmistrza, a 5 na rajców zamianuje dziedzic; zatwierdzamy istniejące już cechy, nowe zaprowadzić pozwalamy; ustanawiamy targ i dwa jarmarki...”
Wiek XVII przyniósł Krzeszowowi wiele klęsk: najazdy tatarskie, przemarsz wojsk szwedzkich, oraz pożar (1688 r.) który zniszczył olbrzymią część zabudowy drewnianej oraz akta miejskie. Miasteczko nie uniknęło grabieży także podczas konfederacji barskiej i targowickiej.
Rozbiory
[edytuj | edytuj kod]Ludność Krzeszowa | |||||
---|---|---|---|---|---|
Rok | Ludność | Rok | Ludność | ||
1648 | 860 | 1865 | 1383 | ||
1661 | 344 | 1886 | 1569 | ||
1673 | 172 | 1890 | 1669 | ||
1717 | 582 | 1909 | 2285 | ||
1777 | 800 | ok. 1928 | 724 | ||
1785 | 952 | 2003 | 751 | ||
1836 | 1088 | 2004 | 737 | ||
1839 | 1143 | 2006 | 746 | ||
1860 | 1212 | 2018 | 710[16] |
Po I rozbiorze Krzeszów znalazł się w zaborze austriackim, kilkakrotnie zmieniając przynależność administracyjną. W 1773 roku miasto znalazło się w cyrkule bełzkim z siedzibą w Zamościu. W 1775 na rok przeszło do dystryktu biłgorajskiego, aby potem znaleźć się w cyrkule tomaszowskim, a końcu w cyrkule zamojskim. W 1809 roku miasto, jako jedyne galicyjskie znalazło się w Księstwie Warszawskim. Takie położenie spowodowało spadek znaczenia Krzeszowa jako ośrodka handlowego, gdyż na krzeszowskie jarmarki nie przybywała już ludność zza Sanu, z Galicji. Dopiero w 1853 władze wydały dekret umożliwiający przekraczanie granicy mieszkańcom 3 milowej strefy przygranicznej. 13 stycznia 1870 r. pozbawiono Krzeszów praw miejskich[17].
XX w.
[edytuj | edytuj kod]W czasie I wojny światowej w 1914 r. na granicznym Sanie zatrzymał się front. Wskutek ostrzału artyleryjskiego Krzeszów utracił ok. 80% zabudowy, w większości drewnianej, spłonęły m.in. cerkwie: unicka i prawosławna, pozostałości zamku – dworu obronnego[18] znajdującego się na wzgórzu Rotunda oraz spichrze znajdujące się nad Sanem[19]. Poetycki obraz zniszczeń Krzeszowa w 1914 r. zawarł poeta i żołnierz Legionów – Kazimierz Wierzyński w wierszu „Krzeszów” z tomu Wielka Niedźwiedzica (1923).
Zabytki
[edytuj | edytuj kod]- Drewniany, trzynawowy kościół wybudowany w latach 1727–1728. Gruntowny remont świątyni przeprowadzono w 1898, dzięki wsparciu finansowemu ordynata Maurycego Zamoyskiego. Obok kościoła znajduje się drewniana dzwonnica wybudowana w 1898 roku na miejscu poprzedniej z 1721 roku oraz kaplica z 1905 roku.
Według rejestru zabytków NID[20] na listę zabytków wpisane są obiekty:
- układ urbanistyczny, nr rej.: 284/A z 10.04.1984
- kościół par. pw. NMP, drewn., 1727–1728, 1895, nr rej.: A-274 z 6.09.1983
- dzwonnica, drewn., 1898, nr rej.: A-435 z 18.04.1991
- cmentarz kościelny, nr rej.: j.w.
- cmentarz żydowski, nr rej.: 395/A z 30.06.1988
- cmentarz pomordowanej ludności żydowskiej, 1942, nr rej.: 467/A z 8.06.1992
- pozostałości zamku, XIV–XV, nr rej.: 283/A z 9.04.1984
- dom, drewn., ul. Kościelna 19, 1932, nr rej.: A-273 z 21.09.2007
- dom, ul. Ogrodowa 22, 1923, nr rej.: 587/A z 12.08.1997
Instytucje
[edytuj | edytuj kod]- Urząd Gminy ul. Rynek 2
- Przedszkole Gminne ul. Rynek 7
- Szkoła Podstawowa ul. Ulanowska 7
- Gminny Ośrodek Kultury ul. Rynek 9
- Gminny Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej ul. Rynek 32
- NZOZ „Nasze Zdrowie-Niwińscy” ul. Stolarska 1
- Posterunek Policji ul. Rynek 3
- Urząd Pocztowy ul. Rynek 20
- Ochotnicza Straż Pożarna ul. Mostowa 6
- Klub Piłkarski KS Rotunda Krzeszów ul. Mostowa 6
- Bank Spółdzielczy ul. Rynek 23
Atrakcje turystyczne
[edytuj | edytuj kod]Krzeszów jest miejscowością położoną u zbocza tzw. Góry Owalonej oraz okrągłego wzgórza Rotunda (liczne wąwozy), przepływa przez nią również rzeka San oraz przebiega żółty szlak turystyczny z Sandomierza do Leżajska[21]. Atrakcje Krzeszowa to m.in.:
- Wyciąg Narciarski „Złoty Stok”
- Gminny Zakład Sportu i Rekreacji „Błękitny San”, w skład którego wchodzi: Park Linowy „Małpi Gaj”, przystań wodna na rzece San, kort tenisowy, wiata grillowa.
- Zespół zabytkowego kościoła parafialnego Narodzenia NMP, położony na wzgórzu Rotunda, w obecności licznych wąwozów.
Krzeszów a Zamojszczyzna
[edytuj | edytuj kod]Krzeszów (wraz z pobliskimi Harasiukami), mimo dzisiejszego położenia na terenie województwa podkarpackiego (powiat niżański), często określa się częścią ziemi biłgorajskiej, patrząc szerzej – Zamojszczyzny. Świadczą o tym nie tylko długie związki tych terenów z powiatem biłgorajskim i województwem lubelskim, lecz także dzisiejsza struktura organizacyjna Kościoła katolickiego, wedle której Krzeszów z okolicami jest częścią rejonu biłgorajskiego, jednego z pięciu rejonów diecezji zamojsko-lubaczowskiej. Podkreślane jest także długowieczne związanie tych obszarów z Ordynacją Zamojską. Historyk, Dorota Skakuj, jako nienaturalne określiła „odpadnięcie” Krzeszowa z powiatu biłgorajskiego w 1956 roku, „mimo wszelkich zaszłości historycznych”[22]. Z kolei, Bartosz Podubny, historyk sztuki, zauważył, że nowo utworzone w 1999 roku województwa, w tym podkarpackie, „były tworami pozbawionymi logicznej podstawy – ich granice wytyczono sztucznie, bez umocowania w tradycji historycznej lub innych ugruntowanych przez lata zależnościach”. Uznał, że „wykluczenie” Krzeszowa spod władzy ośrodka lubelskiego, wytworzyło obszar terra incognita (ziemia nieznana), ponieważ tereny włączone do województwa podkarpackiego, wykazują w dalszym ciągu widoczne związki z Lubelszczyzną, co widoczne jest także w badaniach naukowych, które podejmują częściej badacze z Zamościa czy Lublina niż z Podkarpacia[23].
Osoby związane z Krzeszowem
[edytuj | edytuj kod]- Wanda Wasilewska – żołnierz AK w Krzeszowie.
- Stanisław Matraś – ksiądz, aktywnie działający w ruchu konspiracyjnym powstania styczniowego w Krzeszowie, zesłaniec syberyjski.
Wspólnoty wyznaniowe
[edytuj | edytuj kod]- Kościół rzymskokatolicki:
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Krzeszów (Sala Królestwa ul. Biłgorajska 20)[24].
Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 63356
- ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 5 [dostęp 2022-01-22]
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 635 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
- ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT
- ↑ a b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 44-45.
- ↑ Plan odnowy miejscowości Krzeszów, 2018, s. 3.
- ↑ Aleksander Jabłonowski, Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym. T. 7. Ziemie ruskie. Ruś Czerwona. Cz. 1, Warszawa 1901, s. 24.
- ↑ Dz.U. z 1955 r. nr 44, poz. 283
- ↑ Dz.U. z 1975 r. nr 17, poz. 92
- ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 103, poz. 652
- ↑ Wykaz Gromad Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej według stanu z dnia 1 VII 1952 r., PRL, GUS, Warszawa
- ↑ Dz.U. z 1977 r. nr 27, poz. 116
- ↑ Dz.U. z 1981 r. nr 26, poz. 139 i Dz.U. z 1982 r. nr 23, poz. 165
- ↑ [z Krzeszowa] „W 1791 r. na wiosenny spław wyruszyło 8 statków, 4. retmanów, 8. sterników i 128. flisaków.” za Józef Myjak, Sandomierz, Myjakpress, 1994
- ↑ Plan odnowy miejscowości Krzeszów, 2018, s. 3.
- ↑ Postanowienie z 19 (31) grudnia 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 471)
- ↑ według miejscowej legendy, gdy po I rozbiorze Krzeszów miał dostać się pod panowanie Austrii, ówczesny ordynat (Jan Jakub Zamoyski) kazał rozebrać zamek (dosłownie ukryć zamek, przez obsypanie ziemią), aby nie dostał się w ręce zaborcy
- ↑ Strona Jeremiego Wiśniowieckiego
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 .
- ↑ Turystyka w gminie Krzeszów. 2020-08-06. [dostęp 2020-08-06].
- ↑ D. Skakuj , Zmiany granic powiatu biłgorajskiego, w: Nad Tanwią i Ładą. Przyczynki do historii i kultury Ziemi Biłgorajskiej, Biłgoraj 2006, s. 93.
- ↑ Podubny B. , Drewniane świątynie odzyskują blask – prace konserwatorskie przy wybranych zabytkach północno-wschodniego dorzecza Sanu (północnej części województwa podkarpackiego) na przykładzie Ulanowa, Dąbrówki, Krzeszowa i Huty Krzeszowskiej, "Ochrona Zabytków", 1 (2014), s. 120.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2015-01-02] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Ginalska, Teresa, (1999) Krzeszów: gmina po obu stronach Sanu, Sanok: Apla, (ISBN 83-88065-09-2)
- Myjak, Józef, (1994) Krzeszów nad Sanem: informator krajoznawczy, Sandomierz: Prywatna Agencja Informacji Regionalnej Myjakpress, (ISBN 83-86436-05-0)
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Urząd Gminy
- Historia Krzeszowa na stronie Jeremiego Wiśniowieckiego
- GZSiR „Błękitny San” w Krzeszowie [1]
- Krzeszów (1), os. miejska, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 787 .