Gorzków-Osada

Gorzków-Osada

osada
Dawna plebania w Gorzkowie
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	krasnostawski
Gmina	Gorzków
Liczba ludności (2022)	246
Strefa numeracyjna	84
Kod pocztowy	22-315
Tablice rejestracyjne	LKS
SIMC	0888333
Położenie na mapie gminy Gorzków Gorzków-Osada
Położenie na mapie Polski Gorzków-Osada
Położenie na mapie województwa lubelskiego Gorzków-Osada
Położenie na mapie powiatu krasnostawskiego Gorzków-Osada
50°56′46″N 23°00′48″E

Widok cmentarza przez boisko sportowe

Dzwonnica bramowa 3-dzwonna

Ogród przykościelny

Gorzków-Osada – osada w Polsce położona w województwie lubelskim, w powiecie krasnostawskim, w gminie Gorzków.

Osada jest sołectwem, siedzibą – gminy Gorzków. Według Narodowego Spisu Powszechnego (III 2011 r.) wieś liczyła 283 mieszkańców.

W latach 1689–1870 samodzielne miasto. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa zamojskiego.

Gorzków leży geograficznie na południowym skraju Wyniosłości Giełczewskiej, centralnej i najwyższej części Wyżyny Lubelskiej nad rzeką Żółkiewką, lewym dopływem Wieprza.

Toponimia

Goszkow, Gorzkow, Gorzkowice (1359), Gorzcow (1406), Gorszcow, Goszkowo (1496) – toponim dzierżawczy od skróconej nazwy osobowej pochodzenia słowiańskiego Gorzek = Gorzysław, z wtórnym członem odróżniającym gospodarczo-terytorialnym; Gorzków-Miasteczko = Gorzków-Osada, Gorzków-Wieś, Gorzków-Przedmieście (1786).

Historia

Średniowiecze

Początki Gorzkowa nie są dotąd poznane ani udokumentowane. Przypuszczać można, iż korzystne położenie nad stawem lub rozlewiskiem rzecznym sprzyjało założeniu tu osady wiejskiej już ok. XII/XIII wieku, w czasach Księstwa Halicko-Włodzimierskiego. Najstarsze źródło pisane, tzw. Latopis Nestora, nie zawiera żadnej wzmianki na ten temat. Położenie w obszarze odwiecznie pogranicznym i stale zmieniająca się zbrojnie przynależność państwowa nie sprzyjały osadnictwu i stabilizacji gospodarczej.

Gorzków wymieniany był w źródłach XIX-wiecznych jako jedna z osad pośród Grodów Czerwieńskich, choć bez konkretnej potwierdzonej daty źródłowej.

Pierwsze wzmianki w źródłach pisanych o już istniejącej osadzie znajdują się dopiero w traktacie granicznym chełmsko-lubelskim, spisanym w dniu św. Marcina (11 listopada) 1359 roku. Wśród mężów zacnych po stronie Księstwa chełmskiego wymieniono niejakiego Andrieja z Gorzkowa. Ustalono wówczas bardzo dokładnie przebieg linii granicznej, m.in. pomiędzy Częstoborowicami (po stronie lubelskiej) a Gorzkowem (po stronie chełmskiej).

W roku 1387 Jadwiga Andegaweńska, królowa Polski, wcieliła zbrojnie Ziemię Czerwieńską na wieki do Królestwa Polskiego. Rok później jej małżonek i król Polski – Władysław II Jagiełło, zgodnie z zasadą wielu królów; Divide et impera – Księstwo chełmskie zamienił na ziemię chełmską, przekształcając z dnia na dzień dawne dobra kniaziowskie na królewszczyzny, przekazywane przez szczodrego króla do wiernych rąk: w zastaw, dzierżawę lub na dożywocie.

I tak właśnie, protegowany spowiednik i doradca pary królewskiej – Mikołaj z Sandomierza, zostając w 1403 roku podkanclerzym koronnym, otrzymał na własność dziedziczną od króla Władysława II Jagiełły dwie wsie królewskie na prawie magdeburskim – zniszczony i wyludniony Poperczyn oraz kwitnący Gorzków. Lokację potwierdza przywilej królewski spisany w Wiślicy dnia 19 sierpnia roku 1406, w którym wymieniono także uprawnionych spadkobierców Mikołaja z Sandomierza: siostrę przyrodnią Jachnę z jej drugim mężem Paszkiem oraz dzieci z obu jej małżeństw. Dokładne wytyczenie granic dóbr nadanych Mikołajowi z Sandomierza opisuje następny dokument królewski, podpisany w Żukowie 26 sierpnia 1406r. Wyznaczeni tymi dokumentami spadkobiercy Mikołaja z Sandomierza stali się protoplastami rodu Gorzkowskich herbu Tarnawa, wieloletnich dziedziców Gorzkowa.

Pierwszym w Królestwie Polskim prywatnym właścicielem Gorzkowa był bez wątpienia Mikołaj Trąba, podkanclerzy koronny (1403-1412), arcybiskup gnieźnieński (1412-1422) i pierwszy prymas Polski (1416-1422). Wniósł on podwaliny pod silną pozycję Kościoła na ziemi chełmskiej oraz dał zaczyn do dalszego rozwoju społecznego tych okolic. Związał także na trwałe historię Gorzkowa z historią parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Stanisława biskupa i męczennika.

Na przełomie XIV i XV w. w ramach umacniania państwowości polskiej na tych ziemiach rozpoczęło się intensywne osadnictwo ziemi chełmskiej i Księstwa bełskiego. Z Księstwa Mazowieckiego, Wielkopolski i Małopolski (zwłaszcza z trudnych w uprawie rolnictwa ziem świętokrzyskich), przybywali na te żyzne tereny rolnicze możni, szlachta zagrodowa, a wraz z nimi również chłopi i Żydzi. Tutaj zetknęły się i przemieszały (nie bez konfliktów) wpływy gospodarcze, kulturowe i religijne zachodnie i wschodnie, stwarzając specyficzny charakter tych ziem, odczuwalny do dnia dzisiejszego. W roku 1477 potomkowie Jachny i Paszka – Jan i Piotr Gorzkowscy dokonali między sobą podziału dziedzicznych dóbr. Dzięki intensywnej polonizacji oraz korzystnemu położeniu przy trakcie handlowym, Gorzków (wraz z całym powiatem krasnostawskim), przeżywał okres prosperity. W roku 1493 istniał tu młyn wodny, pracowali kowale, tkacze, jeden szewc, jeden łaziebnik i sześć karczm dla obsługi ruchu tranzytowego.

XVI–XVIII w.

Król Jan Olbracht aktem z 13 kwietnia 1496 r. ustalił granice rozdziału spornych terytoriów pomiędzy Andrzejem z Tęczyna, kasztelanem wojnickim, dzierżawcą wsi królewskich Pilaszkowice i Dąbie a Janem Gorzkowskim, pisarzem ziemi chełmskiej a jednocześnie siostrzanym wnukiem Mikołaja z Sandomierza, niegdyś właściciela Poperczyna i Gorzkowa.

Kolejny z wielu najazdów tatarskich przyniósł hekatombę – w powiecie krasnostawskim na 84 wsie spalono 18, a 13 wsi opustoszało całkowicie (np. Suche Lipie i Piaski Szlacheckie). W Gorzkowie Tatarzy także dokonali wielu spustoszeń – w 1517 roku notuje się już tylko jedną karczmę. W 1623 ówczesny nawrócony na katolicyzm dziedzic wsi – Stanisław Gorzkowski – wybudował na terenach z obszaru wsi Gorzkowa opisanych w akcie fundacyjnym złożonym w Krasnostawskim Sądzie Ziemskim nowy kościół murowany.

Upadek Rzeczypospolitej w II połowie XVII w., ciągłe wojny i najazdy, zarazy i klęski pogodowe spowodowały znaczne wyludnienie i upadek gospodarczy również Gorzkowa.

Świetność okolicy próbował odbudować Jan Sobieski, który po swych przodkach odziedziczył tereny ziemskie w Gorzkowie, a często wypoczywał w swym majątku w pobliskich Pilaszkowicach. W 1689, już jako król Polski Jan III Sobieski, nadał wsi Gorzków prawa miejskie.

W tym okresie miasteczko Gorzków liczyło już ok. 300 mieszkańców. W miasteczku istniał kwadratowy rynek z drewnianym ratuszem, karczma i młyn. Działali rzemieślnicy (szewcy, tkacze, kowale, bednarze i in.). Masowo zaczęli również napływać Żydzi, których osiedlanie popierała szlachta, zainteresowana ożywieniem gospodarczym. W drugiej połowie XVIII wieku właścicielami folwarku i wsi Gorzków zostaje rodzina Weryha-Darowskich.

Okres zaborów

W 1795 Gorzków znalazł się w zaborze austriackim, więc językiem urzędowym staje się niemiecki. W 1809 Gorzków wszedł w skład Księstwa Warszawskiego. W 1810 zaczęło działać szkolnictwo początkowe. W 1812 pożar zniszczył prawie całe miasteczko Gorzków, wskutek czego przestało istnieć przytulisko dla ubogich. Po kongresie wiedeńskim w 1815 r. Gorzków znalazł się w granicach Kongresówki, a po jej upadku na wiele lat wszedł pod rządy carów. W 1830 r. okoliczna szlachta i chłopi licznie wzięli udział w powstaniu listopadowym.

Według Słownika geograficznego Królestwa Polskiego w roku 1861 było w Gorzkowie 38 domostw i 378 mieszkańców, z czego 218 (czyli ponad połowa) było pochodzenia żydowskiego.

Powstanie styczniowe 1863 r. cieszyło się ogólnym poparciem ludności gminy z aktywnym udziałem proboszcza parafii gorzkowskiej Franciszka Drewnowskiego. 3 lutego 1864 pod Wielkopolem oddziały powstańców stoczyły zwycięską potyczkę z oddziałem kozaków carskich. W odwecie za czynne uczestnictwo gorzkowian w tym powstaniu, 13 stycznia 1870 ukazem cara Aleksandra II Gorzków stracił prawa miejskie.

Mieszkańcy po raz kolejny uaktywnili się politycznie podczas wydarzeń z 1905 roku – kilku chłopów ze wsi Zamostek zostało aresztowanych za działalność antycarską.

W 1907 r. Gorzków liczył już 1303 mieszkańców. W ówczesnej gminie działało tajne szkolnictwo w języku polskim. Działalność patriotyczną prowadzili endecy a szczególnie "zaraniarze", co niejednokrotnie spotykało się ze sprzeciwem części posiadaczy ziemskich, a także i proboszcza parafii księdza Bąbolewskiego. W lipcu 1915 r. osada została zajęta ponownie przez wojska austriackie. Pod koniec maja 1916 r. powstał Obwód Krasnostawski Polskiej Organizacji Wojskowej, do którego należy Komenda nr 6 w Gorzkowie, licząca 40 członków. Równolegle powstawały zalążki innych organizacji społeczno-politycznych, takich jak Polskie Stronnictwo Ludowe, Liga Kobiet itd. W 1918 r. gorzkowski oddział Polskiej Organizacji Wojskowej rozbroił w Wielkopolu posterunek żandarmerii austriackiej oraz tabor wojskowy obsługujący kolejkę wąskotorową.

II RP

W okresie II RP w Gorzkowie działały różne partie polityczne (ludowcy, endecja, komuniści). Rozwijała się oświata o charakterze podstawowym i różne formy spółdzielczości. Uaktywnił się ruch kooperatywy "Zgoda" (mleczarnia i spółdzielnia spożywców) a także kasa zapomogowa spółdzielcza i nauczycielska. W 1920 roku w Gorzkowie powstała Ochotnicza Straż Pożarna. W latach 1926 – 1929 wzniesiono murowany kościół na planie krzyża łacińskiego z wolno stojącą dzwonnicą jednodzwonną dla powstałej tu parafii Kościoła Polskokatolickiego pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej, w ramach realizacji paktu Ribbentrop-Mołotow już 26 września 1939 r. do Gorzkowa wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, aby 8 października 1939 r. ustąpić miejsca armii III Rzeszy.

Pierwszy transport Żydów gorzkowskich do hitlerowskiego obozu zagłady w Bełżcu wyjechał wiosną 1940 r. Getto gorzkowskie istniało do maja 1942 r., kiedy to wszystkich Żydów wysiedlono do Izbicy. Tam naziści dokonali segregacji: sprawni mężczyźni zostali wysłani do obozu pracy w Trawnikach, natomiast kobiety, starcy i dzieci wywieziono do obozu zagłady w Bełżcu i Sobiborze. W wyniku tego ludobójstwa liczna społeczność żydowska z Gorzkowa przestała istnieć.

W całym okresie okupacji hitlerowskiej Gorzków był aktywnym ośrodkiem ruchu oporu – działały tu oddziały Batalionów Chłopskich i Armii Krajowej.

PRL

Wyzwolenie przyszło 26 lipca 1944 r. wraz z tzw. władzą ludową. W czasach PRL-u rozwinęła się infrastruktura gospodarcza na bazie upaństwowionych reformą rolną majątków ziemskich. Szczególnie rozwinęło się rolnictwo kwalifikowane – plantacje chmielu, tytoniu, buraków cukrowych i zbóż a także wyspecjalizowane gospodarstwa hodowlane.

W roku 1965 postawiono w centrum Gorzkowa pomnik ku czci poległych w czasie II wojny światowej.

Zabytki

Kaplica Skawińskich

• kościół parafialny pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika, murowany 1623 wraz z wyposażeniem,
• dzwonnica bramowa z 1801 roku,
• cmentarz parafialny (1795) z kaplicą Skawińskich z 1850 r..

Religia

We wsi znajdują się:

• Kościół polskokatolicki pw. Podwyższenia Krzyża Świętego (parafialny), wybudowany w 1927 przez miejscową społeczność,
• Kościół rzymskokatolicki pw. św. Stanisława, ufundowany w 1404 przez Mikołaja Trąbę i odbudowany w 1623 z fundacji Stanisława Gorzkowskiego.

Zobacz też

• Gorzków Nowy
• Gorzków Stary
• Gorzków-Wieś
• Cmentarz żydowski w Gorzkowie

Bibliografia

• J. Bartoszewicz, Arcybiskupi gnieźnieńscy, Prymasi Rzeczypospolitej i warszawscy i prymasi Królestwa Polskiego, Drukarnia J. Ungra, Warszawa 1858-1865.
• W. Ciesielski, Kartki z Lubelskiego – Miasteczko Gorzków, "Kurjer Lubelski" 1867, nr 108.
• B. Czopek, Nazwy miejscowe d. ziemi chełmskiej i bełskiej, Ossolineum 1988, ISBN 83-04-02819-0.
• J. Górak, Miasta i miasteczka Zamojszczyzny, Zamość 1990.
• Z. Góralski, Instrukcje ekonomiczne probostwa w Gorzkowie z 1800 i 1815 roku, "Kwartalnik Historii Kultury Materialnej", R. XII: nr 1, s. 77, 1964.
• Granice i pogranicza. Mikrohistorie i historie życia codziennego, red. P. Guzowski P. i in., Kraków 2011, ISBN 978-83-7730-084-8.
• A. Jabłonowski, Atlas historyczny RP. Epoka przełomu z w. XVI/XVII. Dział II – Ziemie Ruskie, Warszawa – Wiedeń 1899-1904.
• GrzegorzG. Jawor GrzegorzG., Ludność chłopska i społeczności wiejskie w Województwie Lubelskim w późnym średniowieczu, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 1991, ISBN 83-227-0444-5, OCLC 69477700 . Brak numerów stron w książce
• RobertR. Jop RobertR., Środowisko urzędnicze kancelarii grodzkich w Chełmie, Lublinie i Krasnymstawie w drugiej połowie XVII wieku, Lublin: Wydaw. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2003, ISBN 83-227-2115-3, OCLC 830532120 . Brak numerów stron w książce
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, Tom VIII, zeszyt 8: Pow. krasnostawski, Warszawa 1964.
• Mikołaj Trąba, mąż stanu i prymas Polski, red. F. Kiryk, Sandomierz 2008, Kraków 2009, ISBN 978-83-925149-7-8.
• MałgorzataM. Kołacz-Chmiel MałgorzataM., Społeczności chłopskie ziemi chełmskiej w późnym średniowieczu, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2009, ISBN 978-83-227-3030-0, OCLC 750834496 . Brak numerów stron w książce
• J. Krzyżaniakowa, Początki kariery Mikołaja Trąby, "Roczniki Historyczne", R. XXXV (1969).
• Zbiór dokumentów małopolskich, wyd. S. Kuraś, cz. 1-8, Wrocław 1962-1975.
• Na pograniczu kultur, języków i tradycji, red. M. Mądzik, A. Witusik, Lublin 2004, ISBN 83-227-2319-9.
• Rzeczpospolita Gminna Gorzków, "Tygodnik Zamojski", nr 1/2003.
• H. Paszkiewicz, Polityka ruska Kazimierza Wielkiego, Kraków 1925 (reprint 2002), ISBN 83-88385-05-4.
• KazimierzK. Rymut KazimierzK., Nazwy miast Polski, Wrocław [etc.]: Ossolineum, 1987, ISBN 83-04-02436-5, OCLC 834818343 . Brak numerów stron w książce
• T. Silnicki, Arcybiskup Mikołaj Trąba, Warszawa 1954.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, T. 2, s. 731, Warszawa 1880-1914.
• K. Stołecki, Krasnystaw – rys historyczny, wyd. 2 poszerzone, Puławy-Lublin 2008, ISBN 978-83-920907-2-4.
• S. Warchoł, Nazwy miast Lubelszczyzny, Lublin 1964.
• M. T. Zahajkiewicz., Diecezja Lubelska. Informator historyczny i administracyjny, Lublin 1985.
• FranciszekF. Żurek FranciszekF., Powiat krasnostawski w walce o wolność, Lublin: Norbertinum Wydawnictwo – Drukarnia – Księgarnia, 2009, ISBN 978-83-7222-369-2, OCLC 751112194 . Brak numerów stron w książce

Linki zewnętrzne

• Gorzków 1 (4), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. II: Derenek – Gżack, Warszawa 1881, s. 731 .