Przyrów

Przyrów
	miasto w gminie miejsko-wiejskiej
	; Wieża obserwacyjna w Przyrowie
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	częstochowski
Gmina	Przyrów
Prawa miejskie	1369–1870, od 2024
Burmistrz	Robert Nowak
Powierzchnia	12,0654 km²
Populacja (2021); • liczba ludności; • gęstość	; 1144; 94,82 os./km²
Strefa numeracyjna	34
Kod pocztowy	42-248
Tablice rejestracyjne	SCZ
	Położenie na mapie gminy Przyrów Przyrów
	Położenie na mapie Polski Przyrów
	Położenie na mapie województwa śląskiego Przyrów
	Położenie na mapie powiatu częstochowskiego Przyrów
	50°48′01″N 19°31′39″E/50,800278 19,527500
TERC (TERYT)	2404144
SIMC	0143550
	Urząd miejskiul. Częstochowska 7; 42-248 Przyrów
	Multimedia w Wikimedia Commons
	Strona internetowa

Przyrów – miasto w Polsce, położone w województwie śląskim, w powiecie częstochowskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Przyrów^[5]^[4]. Leży nad rzeką Wiercicą.

Przyrów uzyskał lokację miejską w 1369 roku^[6]. Został pozbawiony praw miejskich 31 maja 1870 i włączony do nowo utworzonej gminy Przyrów w powiecie częstochowskim^[7]. W latach 1870–1954 siedziba wiejskiej gminy Przyrów, 1954–1972 gromady Przyrów^[8], a od 1973 reaktywowanej gminy Przyrów^[9]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa częstochowskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta^[1].

Przyrowski rynek wykazał się najwyższym (po Koszycach) stopniem miejskości w badaniach naukowych nad morfologią miast zdegradowanych reformą carską z 1869–1870^[10].

Historia[edytuj | edytuj kod]

Przyrów został założony jako miasto 15 marca 1369 r.^[11] na terenie wsi Komorów przez Jakuba Rechickiego z Nagłowic jako miasto królewskie przez Kazimierza Wielkiego na prawie średzkim^[12]. W XV-XVII w. nastąpił znaczny rozwój miasta i wzrost liczby mieszkańców, ale w latach 1655-1660 miał miejsce upadek w wyniku najazdu szwedzkiego (zniszczono ok. 70% zabudowy) i rokoszu Lubomirskiego. Spadek znaczenia Przyrowa był też skutkiem zmiany przebiegu głównej drogi z Krakowa do Wielkopolski^[11]. Pozbawiony praw miejskich w 1870 r.^[13] dekretem cara Rosji Aleksandra II z 13 lipca wraz z 15 innych miastami guberni piotrkowskiej^[11].

Od końca XVIII w. Przyrów zamieszkiwała społeczność żydowska (w 1857 - 954 osób, czyli 43 proc. mieszkańców; w 1921 - 802, około 32 proc.). Istniała synagoga i cmentarz. Wśród Żydów była grupa chasydów, związanych z Lelowem. W 1940 r. Niemcy utworzyli w Przyrowie obóz pracy, w którym zgromadzili ponad 800 Żydów. 18 września 1942 r. wszystkich wywieziono do getta w Koniecpolu, skąd 7 października trafili do obozu zagłady w Treblince i zginęli^[14].

5 stycznia 1945 r. wieś została spacyfikowana przez oddział własowców pod dowództwem SS. Zamordowali oni 43 osoby, a zabudowania spalili^[15]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa częstochowskiego.

21 października 2022 r. rada gminy jednogłośnie przyjęła uchwałę o podjęciu działań zmierzających do nadania Przyrowowi statusu miasta. Na przełomie 2022 i 2023 r. rozpoczęły się konsultacje społeczne nad zmianą statusu gminy wiejskiej na miejsko-wiejską^[11]. 1 stycznia 2024 roku Przyrów odzyskał prawa miejskie i stał się czwartym miastem powiatu częstochowskiego.

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

↑ ^a ^b Dz.U. 2023 poz. 1472.
↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .
↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1063 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
↑ ^a ^b ^c GUS. Rejestr TERYT
↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 38-39.
↑ Postanowienie z 20 marca (1 kwietnia) 1870, ogłoszone 19 (31) maja 1870 (Dziennik Praw, rok 1870, tom 70, nr 241, str. 123)
↑ Uchwała Nr 17/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu częstochowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 15 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 1 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 54)
↑ Uchwała Nr XX/99/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie katowickim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 20 grudnia 1972 r., Nr. 12, Poz. 103).
↑ Dymitrow, M. (2014). The effigy of urbanity or a rural parody? A visual approach to small-town public space. Journal of Cultural Geography, 31(1), 1-31.
↑ ^a ^b ^c ^d MarekM. Mamoń MarekM., Przyrów pozazdrościł jurajskiemu Olsztynowi i też chce zostać miastem [online], czestochowa.wyborcza.pl, 16 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-16] .
↑ Anna Berdecka, Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333-1370 : chronologia i rozmieszczenie, w: Przegląd Historyczny, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 62-63.
↑ Przyrów [online], sztetl.org.pl [dostęp 2020-12-19] .
↑ Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 85.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

R. Dulias, A. Hibszer; Województwo śląskie. Przyroda, Gospodarka, Dziedzictwo kulturowe, Kraków 2004, s.192.

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Przyrów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 224 .

[dziennikdwacztery-1] Dz.U. 2023 poz. 1472.

[nsp-2] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-04] .

[3] Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1063 [zarchiwizowane 2022-10-26] .

[teryt-4] GUS. Rejestr TERYT

[R2013-5] Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[6] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 38-39.

[7] Postanowienie z 20 marca (1 kwietnia) 1870, ogłoszone 19 (31) maja 1870 (Dziennik Praw, rok 1870, tom 70, nr 241, str. 123)

[8] Uchwała Nr 17/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 5 października 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu częstochowskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 15 listopada 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 5 października 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Stalinogrodzie z dnia 1 grudnia 1954 r., Nr. 10, Poz. 54)

[9] Uchwała Nr XX/99/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 6 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie katowickim (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Katowicach z dnia 20 grudnia 1972 r., Nr. 12, Poz. 103).

[10] Dymitrow, M. (2014). The effigy of urbanity or a rural parody? A visual approach to small-town public space. Journal of Cultural Geography, 31(1), 1-31.

[:0-11] MarekM. Mamoń MarekM., Przyrów pozazdrościł jurajskiemu Olsztynowi i też chce zostać miastem [online], czestochowa.wyborcza.pl, 16 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-16] .

[12] Anna Berdecka, Nowe lokacje miast królewskich w Małopolsce w latach 1333-1370 : chronologia i rozmieszczenie, w: Przegląd Historyczny, T. 65 (1974), z. 4, tabela 1 po s. 617.

[13] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 62-63.

[14] Przyrów [online], sztetl.org.pl [dostęp 2020-12-19] .

[15] Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939-1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 85.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

Miasto	Przyrów
Wsie	Aleksandrówka Bolesławów Julianka Knieja Kopaniny Sieraków Smyków Stanisławów Staropole Sygontka Wiercica Wola Mokrzeska Zalesice Zarębice
Osady leśne	Czerniczno Sieraków Stawki Zalesice-Leśniczówka

Miasta na prawach powiatu	Bielsko-Biała Bytom Chorzów Częstochowa Dąbrowa Górnicza Gliwice Jastrzębie-Zdrój Jaworzno Katowice Mysłowice Piekary Śląskie Ruda Śląska Rybnik Siemianowice Śląskie Sosnowiec Świętochłowice Tychy Zabrze Żory
Miasta powiatowe	Będzin Bieruń Cieszyn Kłobuck Lubliniec Mikołów Myszków Pszczyna Racibórz Tarnowskie Góry Wodzisław Śląski Zawiercie Żywiec
Miasta gminne	Blachownia Czechowice-Dziedzice Czeladź Czerwionka-Leszczyny Imielin Kalety Kłobuck Knurów Koniecpol Koziegłowy Krzanowice Krzepice Kuźnia Raciborska Lędziny Łaziska Górne Łazy Miasteczko Śląskie Olsztyn Ogrodzieniec Orzesze Pilica Poręba Przyrów Pszów Pyskowice Radlin Radzionków Rydułtowy Siewierz Skoczów Sławków Sośnicowice Strumień Szczekociny Szczyrk Toszek Ustroń Wilamowice Wisła Włodowice Wojkowice Woźniki Żarki

Miasta	Blachownia Koniecpol Przyrów Olsztyn
Gminy miejsko-wiejskie	Blachownia Koniecpol Przyrów Olsztyn
Gminy wiejskie	Dąbrowa Zielona Janów Kamienica Polska Kłomnice Konopiska Kruszyna Lelów Mstów Mykanów Poczesna Rędziny Starcza

Przynależność wojewódzka	gubernia piotrkowska (1867–1915) woj. kieleckie (II RP) (1919–39) woj. kieleckie (1945–50) woj. katowickie (1950–53) woj. stalinogrodzkie (1953–56) woj. katowickie (1956–75)
Miasta	Blachownia (od 1967) Częstochowa (do 1928 →) Janów (do 1870) Kłobuck (do 1870 i 1919–52 →) Krzepice (do 1870 i 1919–52 →) Mstów (do 1870) Olsztyn (do 1870) Przyrów (do 1870)
Osiedla (1954–72)	Blachownia (1959–66)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Bargły (1868–187?) Cykarzew Stary (1952–54) Dankowice (do 1868) Dźbów (do 1954) Gnaszyn Dolny (od 1952) Grabówka (do 1954) Huta Stara (do 1931) Hutki (1952–54) Iwanowice (do 1868) Janów (od 1952) Kamienica Polska (od 1868) Kamyk (do 1952 →) Klepaczka (do 1868) Konopiska (od 1952) Krasice (do 1868) Krzepice (1870–1919) Kuźniczka (1868–1952) Lipie (do 1952 →) Lubojna (1952–54) Miedźno (do 1954) Mokrzesz (1952–54) Mstów (od 1952) Mykanów Olsztyn Opatów (1868–1952 →) Ostrowy (1952–54) Panki (do 1952 →) Poczesna (do 1868 i od 1923) Popów (do 1952 →) Potok Złoty (Złoty Potok) (do 1952) Przyrów (od 1870) Przystajń (do 1952 →) Rędziny Rększowice (do 1952) Staropole (do 1877/1880) Wancerzów (1868–1952) Węglowice (1868–1952 →) Wrzosowa (1931–54) Zrębice (1952–54) Żuraw (1952–54)
Gromady (1954–72)	Aleksandria (1954–61) Biskupice (1954–57) Blachownia (1954–59) Borowno (← 1958–72) Broniszew Nowy (1954–57) Brzeziny Wielkie (1954–61) Brzyszów (1954–61) Bystrzanowice (1954–61) Cykarzew Stary (1954–72) Dźbów (1954–72) Gnaszyn Dolny (1954–72) Grabówka (1954–72) Hutki (1954–72) Janów (1954–72) Kamienica Polska (1954–72) Kawodrza Dolna (1954–61) Konopiska (1954–72) Kościelec (1954–59) Krasice (1954–59) Lubojna (1954–72) Łojki (1954–57) Mokrzesz (1954–72) Mstów (1954–72) Mykanów (1954–72) Nierada (1954–59) Olsztyn (1954–72) Ostrowy (1954–72) Piasek (1954–59) Poczesna (1954–72) Przyrów (1954–72) Rędziny (1954–72) Rudniki (1954–72) Rybna (1954–61) Siedlec (1954–57) Starcza (1954–72) Szarlejka (1954–61) Turów (1954–59) Wanaty (1954–61) Wrzosowa (1954–72) Wyczerpy Górne (1954–61) Zalesice (1954–68) Zarębice (1954–57) Zawada (1954–59) Zrębice (1954–61) Żuraw (1954–68)