Łódź

Szablon:POL miasto infobox Łódź Łódź^ⓘŁódź – miasto na prawach powiatu w środkowej Polsce, położone na Wzniesieniach Łódzkich, nad rzeką Ner. Siedziba władz województwa łódzkiego, powiatu łódzkiego wschodniego oraz gminy Nowosolna. Przejściowa siedziba władz państwowych w 1945 roku.

Ośrodek akademicki (6 uczelni państwowych oraz 22 prywatne), a także kulturalny. Sześć kilometrów od centrum Łodzi znajduje się Międzynarodowy Port Lotniczy Łódź im. Władysława Reymonta.

Łódź jest trzecim miastem w kraju pod względem liczby ludności zameldowanej (728 892 osób) i czwartym pod względem powierzchni (293,25 km²).

Położenie

Zdjęcie satelitarne Łodzi i otoczenia miasta, LandSat-5, sztuczne kolory, data 26 września 2011

Położenie geograficzne Łodzi

Najdalej wysunięte granice miasta
na północ	51°51′040″N
na południe	51°41′011″N
na zachód	19°20′041″E
na wschód	19°38′030″E

Łódź znajduje się w środkowej części województwa łódzkiego. Miasto jest położone na Wzniesieniach Łódzkich.

Według danych z 1 stycznia 2009 powierzchnia miasta wynosi 293,25 km².

Rozciągłość granic miasta południkowa (na południku 19°) wynosi 19,5 km (10′29″), a równoleżnikowa (na równoleżniku 51°) wynosi 17′49″. Łódź graniczy z miastami: Aleksandrów Łódzki, Konstantynów Łódzki, Zgierz, Pabianice, oraz z gminami: Aleksandrów Łódzki, Andrespol, Brójce, Ksawerów, Nowosolna, Pabianice, Rzgów, Stryków, Zgierz. Aglomeracja łódzka liczy około 1 100 000 mieszkańców.

Krzyżują się tu linie kolejowe z Warszawy i Koluszek, Torunia i Kutna, Poznania i Ostrowa Wielkopolskiego, oraz drogi krajowe z Gdańska i Torunia, z Konina, Wrocławia, Piotrkowa Trybunalskiego i Częstochowy oraz z Warszawy. W najbliższym czasie ok. 10 km od miasta powstanie też skrzyżowanie transeuropejskich autostrad A1 i A2.

Historycznie obszar dzisiejszego miasta należał do ziemi łęczyckiej. W okresie I Rzeczypospolitej teren ten znajdował się w województwie łęczyckim.

Struktura użytkowania gruntów (1 stycznia 2008)

Rodzaj	%
Grunty zabudowane i zurbanizowane	46,1%
Użytki rolne	43%
Grunty leśne	9,7%
Nieużytki	0,6%
Grunty pod wodami	0,4%
Tereny różne	0,2%
Użytki ekologiczne	0,01%
Σ	100%

Środowisko naturalne

Las Łagiewnicki - jeden z największych kompleksów leśnych i rekreacyjnych w granicach miasta w Europie

Ner na Lublinku

Średnie miesięczne temperatury powietrza i miesięczne sumy opadów atmosferycznych w Łodzi w roku 2005

Łódź leży na wysokości od 161,8 m n.p.m. (dolina Neru poniżej Grupowej Oczyszczalni Ścieków) do 278,5 m n.p.m. (w rejonie ulic Nad Niemnem i Marmurowej przy północnej granicy miasta). Teren zamknięty granicami administracyjnymi miasta opada w kierunku z północnego wschodu na południowy zachód, zgodnie z nachyleniem zachodniego stoku Garbu Łódzkiego, na dziale wodnym I rzędu Wisły i Odry.

Przez Łódź przepływa 18 większych lub mniejszych rzek i strumieni: Ner, Łódka (dawniej nazywała się Ostroga) i jej dopływ Bałutka, Dobrzynka, Gadka, Jasień i jego dopływ Karolewka, Olechówka i jej dopływ Augustówka, Jasieniec – dopływy Neru, źródłowy odcinek Bzury i jej pierwszy prawobrzeżny dopływ Łagiewniczanka, Sokołówka i jej dopływy Brzoza, Aniołówka i Wrząca, Zimna Woda (dopływ Aniołówki) – dopływy Bzury, oraz (po włączeniu Nowosolnej) Miazga (dopływ Wolbórki). Są to niewielkie cieki i w centrum miasta w większości płyną ukryte w podziemnych kanałach.

Nazwa miasta

Dewiza: Z łódeczki łódź

Pochodzenie nazwy Łódź nie zostało dotąd przekonująco wyjaśnione. Istnieje kilka hipotez pochodzenia nazwy miasta. Według jednej z nich ma się wywodzić od szlacheckiego nazwiska rodowego Łodzic lub od imienia Włodzisław. Według kolejnej pochodzi od staropolskiego określenia wierzby - „łozy”. Kolejna wywodzi ją od nazwy rzeki Łódka lub od „łódki” wodnego środka komunikacji. Najbardziej uzasadniona wydaje się ta ostatnia ponieważ przez Łódź przepływa aż 18 większych lub mniejszych rzek oraz strumieni, które obecnie pozostają niewidoczne z zewnątrz ponieważ są niewielkimi ciekami wodnymi i w większości płyną przez miasto ukryte w podziemnych kanałach. Odegrały one jednak w przemysłowym rozwoju miasta istotną rolę. W 1822 roku w granicach Łodzi działało aż 15 młynów wodnych umiejscowionych na tych rzeczkach, a łatwy dostęp do wody stał się jedną z podstawowych przyczyn budowania na ich bazie foluszy, a później lokalizowania w mieście szeregu fabryk włókienniczych.

Ludność niemiecka przyswoiła w XIX w. nazwę do formy Lodz bądź Lodsch. Po włączeniu miasta w granice Rzeszy Niemieckiej administracja nazistowska wprowadziła w 1940 nazwę Litzmannstadt – na cześć gen. Karla Litzmanna.

Łódź bywa nazywana polskim Manchesterem z racji kwitnącego tu niegdyś przemysłu tekstylnego.

Historia

Plik:Łódź, kamień pamiątkowy na terenie ogródków działkowych przy ul. Źrodłowej (2).JPG

Kamień pamiątkowy z okazji 630. rocznicy pierwszej wzmianki o Łodzi (wsi Lodza; 1332), w miejscu jej umiejscowienia. Dziś teren ogródków działkowych przy ul. Źródłowej (wrzesień 2012)

Pieczęć miejska Łodzi z 1577

Łódź rolnicza

Pierwsza wzmianka w dokumencie z 1332 r. (wieś Łodzia); prawa miejskie nadane w Przedborzu nad Pilicą 29 lipca 1423 r., a wraz z nimi pozwolenie na organizowanie targów. Do końca XVII w. Łódź rozwijała się jako małe miasteczko rolnicze, będące własnością biskupstwa włocławskiego. Stała się ona wtedy lokalnym ośrodkiem handlowym oraz rzemieślniczym. Mieściło się tu osiem młynów oraz warsztaty kołodziejów, bednarzy, szewców, cieśli i rzeźników. W 1424 r. biskup włocławski Jan Pella określił obowiązki i przywileje mieszkańców Łodzi, a od 1471 r. rozpoczęto prowadzenie ksiąg miejskich. W 1496 r. król Jan I Olbracht potwierdził przywileje królewskie na odbywanie dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu. W szczytowym okresie rozwoju „Łodzi rolniczej”, na początku XVI wieku, miasto liczyło 70 rodzin mieszczańskich i około 30 domostw (1534 r. – pierwszy spis ludności).

Okres najazdów szwedzkich w połowie XVII w. doprowadził do upadku i częściowego wyludnienia. W 1739 r. w Łodzi mieszkało 97 rodzin. W 1777 r. Łódź liczyła 265 mieszkańców, a w mieście stało 66 domów. Do II rozbioru Polski Łódź znajdowała się w województwie łęczyckim.

Po II rozbiorze Polski w 1793 r. Łódź trafia do zaboru pruskiego. W tym czasie liczyła jedynie 250 mieszkańców, a obszar zabudowany obejmuje obecne Stare Miasto. W 1798 roku, wskutek sekularyzacji dóbr kościelnych, stała się miastem rządowym. Od 1807 roku należała do Księstwa Warszawskiego, a od 1815 roku do Królestwa Polskiego.

Łódź przemysłowa

Domek Traugotta Grohmana

W 1820 r. decyzją władz rządowych nastąpiło włączenie Łodzi do grona osad przemysłowych i przeznaczenie jej roli ośrodka tkackiego i sukienniczego. Przemawiały za tym warunki naturalne i prawne:

• państwowa własność ziemi – możliwość wydzielania działek osadnikom,
• duże zalesienie – drewno jako materiał budowlany i opałowy,
• liczne drobne rzeczki o dużym spadku (m.in. Ostroga/Łódka, Jasień, Olechówka) – energia do napędu maszyn.

Decyzja ta była początkiem okresu rozwoju „Łodzi przemysłowej”. Do Łodzi przybywali głównie niemieckojęzyczni tkacze z Wielkopolski, Śląska, Saksonii, Czech, Brandenburgii i Moraw. Rejony te posiadały długą tradycję rzemiosła tkackiego, która jednak powoli chyliła się ku upadkowi wskutek procesów industrializacji, jak i utraty rynków zbytu związanej z nowym podziałem politycznym Europy po 1815 r.

Pierwsza monografia Łodzi z 1853 r. Oskara Flatta

Aby sprostać potrzebom osadników, władze miejskie – w latach 1821–1823 – rozplanowały i wytyczyły osadę sukienniczą Nowe Miasto. Ulokowano ją na południe od istniejącego Starego Miasta, a najważniejszym jej elementem był centralnie położony, ośmioboczny rynek, z czterema wylotowymi ulicami na jego osiach (Nowy Rynek – dzisiejszy plac Wolności).

W latach 1824–1827 wytyczono kolejną osadę – Łódka, położoną na południe od Nowego Miasta, wzdłuż osi, którą stanowiła ulica Piotrkowska. Nastąpił gwałtowny rozwój Łodzi i przeobrażenie jej w ciągu kilkudziesięciu lat z małej mieściny (liczącej w 1830 r. 4 tys., a w 1865 r. 40 tys.) w przemysłową metropolię z 300 tys. mieszkańców w 1900 r. i 500 tys. w 1914 r.

Łódź wielkoprzemysłowa

Początki Łodzi wielkoprzemysłowej związane są z powstaniem kalisko-mazowieckiego okręgu przemysłowego, kiedy w mieście powstały wielkie manufaktury, m.in. kompleks fabryczny Ludwika Geyera, rozwijający się od 1828 r. – z pierwszą na terenach Królestwa Polskiego maszyną parową (1839 r. – znany dziś jako Biała Fabryka). W latach 30. XIX w. było to największe przedsiębiorstwo przemysłowe w Królestwie Polskim. Łódź eksportowała swoje wyroby głównie do Rosji i Chin.

Reklama zakładów Salomona Barcińskiego

Okres po upadku powstania listopadowego (1831 r.) przyniósł bariery celne i pewną stagnację. Kolejny okres koniunktury napędził w drugiej połowie XIX w. rozwój rynku wewnętrznego, otwarcie w 1865 r. linii kolejowej Fabryczno-Łódzkiej do Koluszek na trasie kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, napływ taniej siły roboczej (po uwłaszczeniu chłopstwa) i ponowne otwarcie eksportu po zniesieniu przez Rosję granicy celnej w 1851 r., oraz wprowadzenie w 1877 r. tzw. złotych ceł na granicy Cesarstwa Rosyjskiego.

Fabryka Izraela Poznańskiego

W tym czasie rosły fortuny przemysłowe Scheiblerów, Grohmanów, Poznańskich. Powstały pierwsze miejscowe banki (w 1872 r. z inicjatywy Karola Scheiblera – Bank Handlowy w Łodzi oraz Towarzystwo Kredytowe Miejskie w Łodzi), udzielające głównie kredytów handlowych. Rósł też udział lokalnego kapitału w bankach warszawskich. Łódź stała się miejscem wielkich szans, głównie dla Żydów, Niemców, Polaków i Rosjan – przysłowiową Ziemią Obiecaną (jest to publicystyczne określenie Łodzi, będące tytułem powieści W. Reymonta). Ich ślady są ciągle czytelne w dzisiejszym mieście w postaci zespołów pofabrycznych, zabytków architektonicznych, świątyń czy cmentarzy. W roku 1902 uruchomiono prywatną Kolej Warszawsko-Kaliską, łączącą Łódź z Warszawą przez Łowicz na wschodzie oraz przez Sieradz z Kaliszem na zachodzie. Przedłużenie w 1906 linii z Kalisza do Ostrowa Wielkopolskiego dało Łodzi bezpośrednie połączenie z niemiecką siecią kolejową.

Mimo swoich rozmiarów i pojedynczych inwestycji Łódź pozostawała w ogromnej mierze ignorowana przez centralne władze rosyjskie i rażąco niedoinwestowana pod względem infrastruktury transportowej, technicznej i społecznej. Kilkusettysięczne miasto posiadało jedynie godność siedziby powiatu, podlegając gubernatorowi rezydującemu w kilkunastokrotnie mniejszym Piotrkowie. Nie istniały połączenia kolejowe w kierunku północno-zachodnim (Konin, Poznań), północnym (Kutno, Toruń) oraz południowym (Piotrków, Częstochowa, Zagłębie Dąbrowskie). Brak było sieci kanalizacyjnej i wodociągowej, szkolnictwo stało na niskim poziomie.

5 grudnia 1914, po klęsce poniesionej przez wojska rosyjskie w bitwie pod Łodzią, administracja rosyjska rozpoczęła ewakuację z miasta. 6 grudnia do Łodzi wkroczyły wojska niemieckie, rozpoczynając niespełna czteroletni okres okupacji miasta.

W listopadzie 1918 r. Łódź weszła w skład tworzącego się państwa polskiego. Stanowiąc drugi co do wielkości ośrodek miejski w Polsce, Łódź po raz pierwszy w historii uzyskała rangę ośrodka administracji regionalnej, stając się siedzibą władz wojewódzkich. W 1924 r. wybudowano brakujące połączenie kolejowe w kierunku północnym, łącząc Łódź (przez Zgierz) z Łęczycą i Kutnem, a w konsekwencji z Toruniem i Gdańskiem. Jednak ze względu na silną pozycję mniejszości narodowych w mieście (w 1931 r. wśród 357 tys. mieszkańców Łodzi było 59% Polaków, 31,7% Żydów oraz 8,9% Niemców) i jego przemysłowy charakter Łódź pozbawiona była poważniejszego wsparcia inwestycyjnego ze strony państwa polskiego, co zrzuciło cały ciężar rozwoju infrastruktury na barki lokalnego samorządu. Magistrat jako pierwszy wprowadził w 1919 r. powszechny obowiązek szkolny, sfinansował budowę sieci szpitali i nowoczesnych szkół podstawowych, a w r. 1930 wydatnie wsparł utworzenie w Łodzi jednego z pierwszych w Europie muzeów sztuki współczesnej. Do 1939 r. nie ulokowano jednak w Łodzi uniwersytetu ani żadnej innej państwowej instytucji kulturalnej o większym znaczeniu. Jedną z głównych inwestycji transportowych kraju – magistralę węglową – wytyczono w latach 1928–1933 35 km na zachód od Łodzi, zaprzepaszczając szanse na dogodne połączenie miasta z południem kraju.

Łódź podczas II wojny światowej

„Z rozkazu Führera to miasto nazywa się Litzmannstadt” – tablica ustawiona w 1940 r. na Deutschlandplatz (pl. Wolności)

Siedziba organizacji Komisariatu Rzeszy do spraw Umacniania Niemczyzny w okupowanej Łodzi

Łódź została zajęta przez wojska niemieckie 9 września 1939 r.. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. okupanci przeprowadzili tzw. Intelligenzaktion Litzmannstadt będącą regionalną częścią akcji przeprowadzonej przez Niemców w całej okupowanej Polsce w ramach tzw. Intelligenzaktion – „Akcji Inteligencja”. Była ona wymierzona w polską elitę intelektualną mieszkającą w regionie łódzkim. W dniach 9 i 10 listopada 1939 r. w lasach lućmierskich rozstrzelano ok. 500 osób, a do grudnia w sumie wymordowano w nich około 1500 intelektualistów, urzędników oraz duchownych. W sumie podczas okupacji, w lesie koło Lućmierza, Niemcy zamordowali ok. 30 tys. osób. Byli to głównie więźniowie narodowości polskiej i żydowskiej z Radogoszcza i getta łódzkiego.

Dekret kanclerza Rzeszy - Adolfa Hitlera, z 8 października 1939 r. o nowym podziale i administracji ziem zagarniętych Rzeczypospolitej Polskiej nie rozstrzygał losów Łodzi, a pierwsze tygodnie okupacji zostały naznaczone serią zmian w tej kwestii. Początkowo planowano stworzyć w Łodzi stolicę Generalnego Gubernatorstwa, lecz determinacja miejscowych Niemców, wsparta działaniami czynników partyjnych, policyjnych, administracyjnych i gospodarczych, legła u podstaw decyzji Hitlera o wcieleniu miasta do Rzeszy. Uroczyste ogłoszenie tego aktu nastąpiło 9 października 1939 roku. Wkrótce Łódź zdegradowano do roli podrzędnego miasta w rejencji kaliskiej, ale w ciągu kilku następnych miesięcy decyzję tę zmieniono w sposób zdecydowany. Łódź na początku 1940 roku otrzymała prawa samorządu niemieckiego oraz uprawnienia miasta wydzielonego. Z Kalisza do Łodzi przeniesiono siedzibę prezesa rejencji, zmieniono też jej nazwę z kaliskiej na łódzką, oraz dokonano oficjalnej zmiany nazwy miasta na Litzmannstadt (11 kwietnia 1940 roku), na cześć niemieckiego generała Carla von Litzmanna, dzięki którego manewrowi w listopadzie 1914 wojska niemieckie odniosły zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi w bitwie pod Łodzią; była to jedna z trzech największych bitew I wojny światowej na froncie wschodnim.

Po włączeniu Łodzi do Rzeszy (9 listopada 1939) ulice miasta otrzymały nowe, niemieckie nazewnictwo (korygowane później trzykrotnie: w 1940, 1941 i 1942).

Nazistowska administracja odizolowała całą żydowską ludność miasta (ok. 160 tys. osób) w getcie utworzonym formalnie w lutym 1940 r. (ostatecznie zamkniętym 30 kwietnia) na Bałutach w północnej, najbardziej zaniedbanej dzielnicy. W 1941 wysiedlono do niego Żydów z okolicznych wsi i miasteczek, z gett tam likwidowanych oraz 20 000 Żydów z Europy zachodniej. Dodatkowo krótko umieszczono tu ok. 5 000 Cyganów, którzy niedługo potem zostali wywiezieni i zgładzeni w Chełmnie n. Nerem. W sumie przez łódzkie getto przeszło około 200 000 ludzi. W niezwykle trudnych warunkach bytowych, dziesiątkowani przez choroby i głód, zostali w dwóch etapach, w 1942 i w sierpniu 1944 niemal w całości wymordowani. Najpierw w ośrodku zagłady w Chełmnie nad Nerem (1942), a podczas likwidacji getta w sierpniu 1944 zgładzeni w komorach gazowych Auschwitz-Birkenau. Getto łódzkie było pierwszym w pełni odizolowanym od świata zewnętrznego gettem na terenie Polski (pierwsze w Piotrkowie Tryb; X 1939), największym po warszawskim (ok. 200 tys. - ok. 400 tys.) i ostatnim zlikwidowanym przez nazistów na ziemiach polskich (VIII 1944). Końca okupacji hitlerowskiej w Łodzi doczekało 877 osób, ale w innych miejscach około 10 000 i jest to największa liczba Żydów ocalałych z holokaustu.

Deportacje przesiedleńcze, wywózki na roboty przymusowe i prześladowania spotkały także ludność polską.

Łódź marzec 1944 -Arthur Greiser przemawia podczas uroczystości na cześć milionowego Niemca przesiedlonego do Kraju Warty ze wschodniej Europy

W wyniku okupacji niemieckiej liczba ludności miasta zmniejszyła się do 488 284 (styczeń 1945), wobec 680 000 (według stanu na 1 września 1939). Pierwsze wysiedlenia z Łodzi miały miejsce już w październiku 1939 roku. Lokowano ich m.in. w obozie przesiedleńczym na Radogoszczu. W końcu grudnia okupant m.in. wysiedlił z osiedla im. „Montwiłła” Mireckiego część jego mieszkańców. Akcję powtórzono na przełomie 14-15 stycznia 1940 roku, kiedy to hitlerowcy wysiedlili ok. 5 tysięcy pozostałych mieszkańców osiedla. W miejsca po wysiedlonych Polakach naziści prowadzili zasiedlanie w ramach akcji zwanej Heim ins Reich Niemcami przywiezionymi z ZSRR, Rumunii, Litwy, Łotwy i Estonii.

W okresie okupacyjnym w mieście znajdowały się: system niemieckich obozów przesiedleńczych, getto dla Żydów, kilka więzień, w tym więzienie na Radogoszczu, obóz dla dzieci i młodzieży polskiej (tzw. obóz przy ul. Przemysłowej). Miejsca zbrodni nazistowskich dokonanych na Żydach i Polakach upamiętnia w regionie łódzkim Szlak pamięci ofiar hitlerowskiego ludobójstwa.

Łódź powojenna

Zdobycie Łodzi przez wojska Armii Czerwonej miało miejsce 19 stycznia 1945 roku w ramach operacji wiślańsko-odrzańskiej. Z uwagi na mniejsze zniszczenia oraz centralne położenie miasta w nowych granicach Łódź pełniła tymczasową funkcję stolicy, co było spowodowane całkowitym zniszczeniem Warszawy.

W czasie II wojny światowej ludność Łodzi zmniejszyła się z 670 do 300 tys. mieszkańców, co było spowodowane wymordowaniem przez hitlerowców ludności żydowskiej i wysiedleniem dużej części Polaków oraz powojennymi wyjazdami Niemców.

Znacznym zniszczeniom uległ przemysł, zniszczonych było wiele budynków, a maszyny zniszczone lub rozkradzione. Mimo trudności reaktywowano produkcję w łódzkich zakładach w szybkim tempie. Miasto ponownie stało się siedzibą władz województwa.

Dopiero w okresie powojennym w Łodzi utworzono pierwsze uczelnie akademickie. Dekretem władz państwowych z dnia 24 maja 1945 roku powołano do życia Uniwersytet Łódzki. W tym samym czasie co Uniwersytet, powstała Politechnika Łódzka. W roku 1945 założono także Państwową Wyższą Szkołę Sztuk Plastycznych w Łodzi.

Od roku 1958 działała w Łodzi nieistniejąca obecnie Wojskowa Akademia Medyczna, kształcąca oficerów służby zdrowia (lekarzy, lekarzy-dentystów, farmaceutów i psychologów) dla potrzeb wojska. Akademia stała się jedną z największych na świecie tego typu placówek, wyróżniając się spośród innych uczelni medycznych specyficzną atmosferą, łączącą dyscyplinę wojskową z wysokim poziomem nauczania.

W 1958 roku utworzono Państwową Wyższą Szkołę Teatralną i Filmową im. Leona Schillera. Placówkę uruchomiono w wyniku połączenia dwóch łódzkich uczelni – Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, powstałej w 1948 r. i Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej (powstałej w 1949 r. w miejsce Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej w Warszawie z siedzibą w Łodzi, przemianowanej w 1954 r. na Państwową Wyższą Szkołę Teatralną im. Leona Schillera).

W 1945 roku powstała Wytwórnia Filmów Fabularnych, przy ul. Łąkowej 29. WFF szybko stała się największym ośrodkiem produkcji filmowej w powojennej Polsce.

Status Łodzi

Przynależność polityczno-administracyjna miasta Łodzi

Okres	Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
XIV w.-1414	Królestwo Polskie		ziemia łęczycka	Wieś Łodzia
1414-1423	Królestwo Polskie		ziemia łęczycka	Wieś Łodzia/Miasto Ostroga¹
1423-1569	Królestwo Polskie		ziemia łęczycka	Miasto Łódź
1569-1793	Rzeczpospolita Obojga Narodów		województwo łęczyckie, powiat brzeziński	Miasto Łódź
1793-1795	Królestwo Prus		departament łęczycki/piotrkowski², powiat zgierski	Miasto Łódź
1795-1807	Królestwo Prus		departament warszawski, powiat zgierski	Miasto Łódź
1807-1815	Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	departament warszawski, powiat zgierski	Miasto Łódź
1815-1816	Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	departament warszawski, powiat zgierski	Miasto Łódź
1816-1837	Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	województwo mazowieckie, powiat zgierski	Miasto Łódź
1837-1844	Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia mazowiecka, powiat zgierski	Miasto Łódź
1845-1867	Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia warszawska, powiat łęczycki	Miasto Łódź
1867-1916	Królestwo Polskie	Imperium Rosyjskie	gubernia piotrkowska, powiat łódzki	Miasto Łódź
1916-1918	Królestwo Polskie	Rzesza Niemiecka, Austro-Węgry	gubernia piotrkowska, powiat łódzki	Miasto Łódź
1918-1939	Rzeczpospolita Polska		województwo łódzkie	Łódź (powiat grodzki)
1939-1940	Rzesza Niemiecka		okręg poznański/Kraj Warty³, rejencja kaliska	Łódź (miasto wydzielone)
1940-1945	Rzesza Niemiecka		okręg Kraj Warty, rejencja łódzka	Litzmannstadt (miasto wydzielone)
1945-1952	Rzeczpospolita Polska		województwo łódzkie	Łódź (miasto wydzielone)
1952-1975	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo łódzkie	Łódź (miasto wydzielone)
1975-1989	Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo łódzkie	Łódź (gmina miejska)
1989-1998	Rzeczpospolita Polska
od 1999	Rzeczpospolita Polska		województwo łódzkie	Łódź (miasto na prawach powiatu)

¹ prawa miejskie nadane w 1414 r. przez kapitułę włocławską, miały moc jedynie w zakresie spraw gospodarczych i prawno-społecznych, pod względem prawno-ustrojowym Łodzia/Ostroga była nadal wsią

² 25 maja 1793 r. departament łęczycki przemianowano na departament piotrkowski

³ w styczniu 1940 r. okręg poznański przemianowano na okręg Kraj Warty

Demografia

Rozwój demograficzny

Wskaźniki demograficzne Łodzi
Rozwój demograficzny	Liczba ludności	Przyrost naturalny	Ruch naturalny	Prognoza ludności

Wraz z rozwojem przemysłu w mieście, rozwijała się także liczba mieszkańców Łodzi. Z małej osady jeszcze na początku XIX wieku, Łódź stała się w 1850 roku drugim po Warszawie miastem, pod względem liczby mieszkańców w Królestwie Polskim. W przeciągu stulecia liczba ludności zwiększyła się w Łodzi 600-krotnie, z niecałego tysiąca w 1815 do 600 tys. w 1915 roku (po dołączeniu stutysięcznych Bałut). Tak szybki wzrost demograficzny w XIX wieku, jest nieporównywalny w skali całej Europy.

Według ostatniego corocznego zestawienia GUS-u m.in. wszystkich miast Polski, Łódź jest trzecim miastem w kraju pod względem liczby ludności i czwartym pod względem powierzchni.

Liczba ludności Łodzi w ostatnim czasie wykazuje tendencję spadkową (w II kwartale 2007 mieszkały tu 758 343 osoby), tak jak inne miasta Polski nieprzerwanie od 2002, jednak Łódź traci więcej ludzi od innych miast: w 2006 w Łodzi odnotowano spadek liczby ludności o 7377 osób (57 862 osoby we wszystkich miastach; 11 347 osób w województwie łódzkim). Dane nie wykazują jeszcze większego rzeczywistego wyludnienia na skutek wyjazdów zarobkowych poza granice kraju; jak gdzie indziej w Polsce, osoby faktycznie nie mieszkające w Łodzi nadal figurują w spisie.

• Wykres liczby ludności miasta Łódź na przestrzeni lat

Największą populację Łódź odnotowała w 1988 r. – wg danych GUS 854 003 mieszkańców

Podział administracyjny

Podział na rejony działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi oraz najwyższy i najniższy punkt Łodzi:
1. Bałuty
2. Widzew
3. Śródmieście
4. Polesie
5. Górna

Łódź pod względem administracyjnym jest jednolitą gminą miejską na prawach powiatu. W Łodzi nie ma dzielnic – dla celów administracyjnej obsługi ludności do 2012 r. istniał podział na 5 rejonów działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi, który w zasadzie pokrywał się z istniejącym w latach 1960–1992 podziałem na 5 dzielnic administracyjnych – ich powierzchnie przedstawia tabela (stan na 31 grudnia 2003).

Po reformie organizacyjnej Urzędu Miasta Łodzi z 21 marca 2012 r. dotychczasowe delegatury zostały włączone do struktury organizacyjnej urzędu jako Oddział ds. Obsługi Mieszkańców w ramach Wydziału Zarządzania Kontaktami z Mieszkańcami w Departamencie Obsługi i Administracji.

Rejon d.D.UMŁ¹	Powierzchnia		Gęstość zaludnienia
	km²	%	os./km²
Bałuty	78,9	26,8	2744
Górna	71,9	24,4	2462
Polesie	46,0	15,6	3179
Śródmieście	6,8	2,3	11307
Widzew	90,8	30,9	1526
Razem	294,4	100,0

¹ Rejon działania Delegatur Urzędu Miasta Łodzi
Obecnie na obszarze Łodzi istnieje 36 osiedli administracyjnych stanowiących jednostki pomocnicze gminy, nieposiadające osobowości prawnej.

Administracja

Pałac Juliusza Heinzla – Urząd Miasta Łodzi

Jednostką organizacyjną miasta Łodzi jest Urząd Miasta Łodzi. Przedmiotem działalności urzędu jest świadczenie pomocy prezydentowi miasta w zakresie realizacji uchwał Rady Miejskiej w Łodzi i zadań miasta Łodzi określonych przepisami prawa.

Strukturę organizacyjną i zasady funkcjonowania Urzędu określa regulamin nadany przez prezydenta miasta w drodze zarządzenia.

Kierownikiem Urzędu jest prezydent Miasta Łodzi. W skład Urzędu wchodzą wydziały i równorzędne komórki organizacyjne, samodzielne komórki organizacyjne oraz delegatury.

Miasto należy do Unii Metropolii Polskich oraz Związku Miast Polskich.

Siedziba

Siedzibą Urzędu Miasta Łodzi jest były pałac Juliusza Heinzla wybudowany w 1880 według projektu Otto Gehliga. W 1952 roku budynek przy ul. Piotrkowskiej 104 został wywłaszczony przez komunistyczne władze, a nieruchomość przekazana do dyspozycji Skarbu Państwa, który w 1990 roku oddał budynek gminie Łódź.

Architektura

„Ławeczka Tuwima”, 1999

W sierpniu 2003 roku z inicjatywy czytelników Gazety Wyborczej w Łodzi, zlokalizowano geograficzny środek Łodzi. Przeprowadzone pomiary wykazały, że geograficzny środek Łodzi, znajduje się 100 metrów na południe od skrzyżowania ulic Tuwima i Przędzalnianej.

Zabytki

Założenia urbanistyczne

Rynek Starego Miasta

• Nowe Miasto z l. 20. XIX w. z centralnie położonym placem Wolności w kształcie ośmiokąta foremnego i otaczającymi go z 4 stron ulicami – Północną, Zachodnią, Południową (dziś ul. Rewolucji 1905 r. i ul. A. Próchnika) oraz Wschodnią
• Ulica Piotrkowska – jeden z najdłuższych deptaków Europy, a wzdłuż niego eklektyczne i modernistyczne kamienice z XIX i XX w.
• Pasaż Meyera – prywatna ulica z eklektycznymi rezydencjami z 1886 r. (obecnie ul. St. Moniuszki)
• Osiedle im. Józefa Montwiłła-Mireckiego z l. 1928–1931 – jedno z pierwszych osiedli socjalnych w Polsce wzniesionych wg zasad architektury i urbanistyki modernistycznej

Architektura sakralna

Cerkiew archikatedralna św. Aleksandra Newskiego przy ul. Jana Kilińskiego

• Kościół rzymskokatolicki św. Doroty w Mileszkach, wzniesiony po 1543 r., przebudowany w 1766 r., drewniany – ul. Pomorska 445
• Zespół kaplic drewnianych – ul. Wycieczkowa 75:
  • Kaplica św. Antoniego, 1676 r.
  • Kaplica św. Rocha, początek XVIII w.
• Zespół klasztorny oo. Franciszkanów – ul. Okólna 185:
  • Kościół św. Antoniego, 1723 r., barokowy
  • Klasztor oo. Franciszkanów, 1746 r., barokowy
• Kościół rzymskokatolicki św. Józefa, 1768 r., drewniany – ul. Ogrodowa 22 (w 1888 r. przeniesiony ze Starego Miasta)
• Kościół rzymskokatolicki Podwyższenia Świętego Krzyża, 1880 r., neoromański – ul. Sienkiewicza 38
• Cerkiew Archikatedralna (prawosławna) św. Aleksandra Newskiego, 1884 r., neobizantyjska – ul. Kilińskiego 56
• Kościół rzymskokatolicki Najświętszego Imienia Jezus oo. jezuitów (do 1945 r. kościół luterański św. Jana), 1884 r., neoromański – ul. Sienkiewicza 60
• Kościół rzymskokatolicki Zesłania Ducha Świętego (do 1945 r. kościół luterański św. Trójcy), 1891 r., neorenesansowy – Pl. Wolności
• Kościół rzymskokatolicki Wniebowzięcia NMP, 1897 r., neogotycki – Pl. Kościelny
• Rzymskokatolicka Archikatedra św. Stanisława Kostki, 1901–1912 r. (wieża 1927 r.), neogotycka – ul. Piotrkowska 265
• Kościół Ewangelicko-Augsburski św. Mateusza, 1909–1928 r., neoromański – ul. Piotrkowska 283
• Kościół rzymskokatolicki św. Kazimierza, 1925–1936 r. (fasady 2001–2005 r.), neoklasycystyczny – ul. Niciarniana 7
• Kościół rzymskokatolicki Matki Boskiej Zwycięskiej, 1926–1938 r. (wieża 1950 r.), modernistyczno-neoklasycystyczny – ul. Łąkowa 42
• Kościół rzymskokatolicki św. Teresy, 1950–1963 r., modernistyczno-neoklasycystyczny – ul. Kopcińskiego 1/3
• Kościół starokatolicki mariawitów pw. św. Franciszka z Asyżu, 1907 w stylu neogotyckim – ul. Franciszkańska 27

Architektura rezydencjonalna

Pałac Izraela Poznańskiego
przy ul. Ogrodowej

Pałac Roberta Schweikerta, ob. Instytut Europejski w Łodzi

• Pałace rodziny Poznańskich:
  • Pałac Izraela Poznańskiego, 1898 r., neobarokowy – ul. Ogrodowa 15 (obecnie Muzeum Historii Miasta Łodzi)
  • Pałac Maurycego Poznańskiego, 1896 r., neorenesansowy – ul. Więckowskiego 36 (obecnie Muzeum Sztuki w Łodzi)
  • Pałac Karola Poznańskiego, 1904 r., eklektyczny – ul. Gdańska 32 (obecnie Akademia Muzyczna w Łodzi)
• Pałac Maksymiliana Goldfedera, 1892 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 77
• Pałac Juliusza Kindermanna, 1907 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 137/139
• Pałac Gustawa Adolfa Kindermanna, 1910 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 151
• Pałac Ewalda Kerna, 1896–1898 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 179
• Pałac Juliusza Heinzla, 1882 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 104 (obecnie siedziba Urządu Miasta Łodzi)
• Pałac Roberta Schweikerta, 1913 r., neobarokowo-modernistyczny – ul. Piotrkowska 262/264 (obecnie Instytut Europejski)
• Pałac Scheiblerów, wzniesiony w stylu klasycystycznym 1844 r., przebudowany w stylu neorenesansowym w l. 1891, 1894 i 1897 – ul. Piotrkowska 266/268
• Pałac braci Steinertów, 1896 r., neorenesansowy – ul. Piotrkowska 272
• Pałac Karola Scheiblera, 1865 r., neorenesansowy – pl. Zwycięstwa 1 (obecnie Muzeum Kinematografii w Łodzi)
• Rezydencja Edwarda Herbsta, 1876 r., neorenesansowa – ul. Przędzalniana 72 (obecnie filia Muzeum Sztuki w Łodzi)
• Pałac Roberta Biedermanna, 1878 r., neorenesansowy – ul. Kilińskiego 2
• Pałac biskupi, 1924 r., neoklasycystyczny – ul. ks. Skorupki 1
• Willa Arnolda Stillera, 1893 r., w stylu neorenesansu północnego – ul. Jaracza 45
• Pałac Jakuba Hertza, 1892 r., przebudowany po 1945 r. – al. Kościuszki 4 (obecnie rektorat Uniwersytetu Medycznego)
• Pałac Rudolfa Kellera, 1890 r., neorenesansowy – ul. Gdańska 49/51
• Pałacyk Reinhardta Bennicha z 1904 r. przy ul. Gdańskiej 89
• Secesyjny pałacyk Elektrowni Łódzkiej przy ul. Gdańskiej 107
• Willa Teodora Milscha przy ul. Kopernika 46
• Secesyjna willa Reinholda Richtera z 1904 r. przy ul. ks. Skorupki 6/8 (obecnie rektorat Politechniki Łódzkiej)
• Secesyjna willa Leopolda Kindermanna z 1903 r. przy ul. Wólczańskiej 31/33 (obecnie siedziba Miejskiej Galerii Sztuki)
• Dom z młodości Juliana Tuwima – al. Kościuszki/ dawniej al. Spacerowa
• Neorenesansowa willa Henryka Grohmana z 1892 r. przy ul. Tymienieckiego 24/26 (obecnie Muzeum Książki Artystycznej w Łodzi)
• Willa Jakuba Kestenberga, 1903 r., secesyjna – ul. Sterlinga 26
• Secesyjna willa Leona Kaufmana z 1911 r. przy ul. Żeromskiego 96
• Dworek Ludwika Geyera z 1833 r. przy ul. Piotrkowskiej 286

Plik:Podworko-studnia.jpg

Typowe łódzkie podwórko – studnia

• Kamienica Scheiblerów – Piotrkowska 11
• Kamienica Dawida Sendrowicza – Piotrkowska 12
• Dom bankowy Wilhelma Landaua – Piotrkowska 29
• Kamienica Dawida Szmulewicza – Piotrkowska 37
• Kamienica Oszera Kohna – Piotrkowska 43
• Kamienica Hermana Konstadta – Piotrkowska 53
• Dom Towarzystwa Akcyjnego Ludwika Geyera – Piotrkowska 74
• kamienica Pod Gutenbergiem Jana Petersilgego, 1896 r., eklektyczna – ul. Piotrkowska 86
• Kamienica Teodora Steigerta – Piotrkowska 90
• Biurowiec Siemensa – Piotrkowska 96
• Magazyn Konfekcyjny Emila Schmechela – Piotrkowska 98
• Kamienica Szai Goldbluma – Piotrkowska 99
• Esplanada – Piotrkowska 100a
• Kamienica Schychtów – ul. Piotrkowska 128
• Dom firmy "Krusche - Ender" – ul. Piotrkowska 143
• Kamienica Schmidtów – ul. Piotrkowska 225
• Kamienica Karla Königa – ul. Piotrkowska 252/254
• Kamienica „Solidarności” – Piotrkowska 260
• Kamienica Jana Starowicza „Pod Góralem” – ul. Piotrkowska 292

Architektura przemysłowa

Biała Fabryka Geyera
przy ul. Piotrkowskiej

• Klasycystyczny budynek dawnego Bielnika Kopischa z 1826 r. przy ul. Tymienieckiego 5 (obecnie wydział Urzędu Miasta Łodzi)
• Klasycystyczna tkalnia Ludwika Geyera z lat 1835–1837, tzw. Biała Fabryka przy ul. Piotrkowskiej 282/284 (obecnie Centralne Muzeum Włókiennictwa)
• Eklektyczny zespół fabryczny Izraela Poznańskiego z lat 1872–1897 przy ul. Ogrodowej (obecnie centrum handlowe Manufaktura)
• Eklektyczne zespoły fabryczne Karola Scheiblera z lat 1855–1914 na pl. Zwycięstwa 2, przy ul. ks. W. Tymienieckiego oraz Kilińskiego – tzw. Księży Młyn

Remiza strażacka na Księżym Młynie

• Zespół osiedli robotniczych Karola Scheiblera z lat 1873–1900 tzw. Księży Młyn przy ul. Księży Młyn, Przędzalnianej, Fabrycznej, ks. W. Tymienieckiego
• Eklektyczna tkalnia Ludwika Grohmana z 1896 r. przy ul. Targowej
• Fabryka Adama Ossera - Kilińskiego 222
• Fabryka Markusa Silbersteina – ul. Piotrkowska 248/250

Budynki użyteczności publicznej

• Ratusz miejski, 1827 r., klasycystyczny – Pl. Wolności 1 (obecnie Archiwum Państwowe)
• Zespół budynków straży pożarnej z 1878 r. przy ul. ks. W. Tymienieckiego 30
• Lecznica „Pod koniem” – pierwsza placówka tego typu w Polsce, założona w 1891 roku przez Hugo Warrikoffa oraz Alberta Kwaśniewskiego
• Bank Państwa w Łodzi, 1906–1908 r., eklektyczny – al. Kościuszki 14 (obecnie NBP)
• Szkoła Zgromadzenia Kupców, 1907–1910 r., secesyjny, jeden z pierwszych betonowych budynków w Królestwie Kongresowym – ul. Narutowicza 68 (obecnie budynek Uniwersytetu Łódzkiego)
• Bank Handlowy, 1910–1912 r., eklektyczny – al. Kościuszki 15 (obecnie PKO)

Cmentarze

W Łodzi znajduje się wiele cmentarzy. Najstarsze, z dużą ilością cennej architektury sepulkralnej, to zespół cmentarzy przy ul. Ogrodowej (katolicki, prawosławny i ewangelicki) oraz położona w północnej części miasta nekropolia żydowska (42 ha, ponad 200 tys. pochowanych), z największą na świecie żydowską budowlą cmentarną jednego z czołowych łódzkich fabrykantów XIX wieku (Mauzoleum Izraela Poznańskiego).

Zieleń miejska

Najstarszym parkiem w Łodzi jest Park Źródliska o powierzchni 17,2 ha, który założono w 1840 roku.

Turystyka

Lista atrakcji turystycznych

Manufaktura

Rekordowe graffiti przy Piotrkowskiej

• Aquapark Fala - jeden z największych aquaparków w Polsce.
• Centrum Manufaktura - największy obiekt handlowo-usługowo-rozrywkowy w Polsce i w Europie.
• Łódzkie ZOO – założone w 1938 r. na terenach będących pozostałością Puszczy Łódzkiej.
• Łódź Bajkowa – szlak spacerowy śladami małych pomników przedstawiających postaci z seriali dla dzieci Studia Małych Form Filmowych Se-ma-for.
• Galeria Wielkich Łodzian – grupa plenerowych rzeźb z brązu przy ul. Piotrkowskiej, upamiętniających sławne osoby związane z Łodzią.
• Łódzki Ogród Botaniczny – gdzie na powierzchni 64 ha rosną gatunki flory rodzimej oraz liczne rośliny obcego pochodzenia, zebrane w 9 działach tematycznych: flora polska, ogród japoński, systematyka roślin zielonych, alpinarium, arboretum, rośliny ozdobne, rośliny lecznicze i przemysłowe, biologia roślin i dział zieleni parkowej.
• Palmiarnia Łódzka – zlokalizowana w najstarszym parku miejskim w Łodzi (Źródliska). Spadkobierczyni kolekcji roślin – przede wszystkim palm – z oranżerii fabrykantów i carskich urzędników.
• Las Łagiewnicki – las miejski, położony na powierzchni 1205,45 ha, z wydzielonym fragmentem mającym status rezerwatu i ośrodkiem rekreacyjno-wypoczynkowym Arturówek oraz szlakami dla turystów.
• Parki w Łodzi – w Łodzi znajduje się ponad 30 parków, które pełnią wiele niezwykle ważnych funkcji ekologicznych i społecznych i są nieocenionym elementem struktury miasta.
• Rudzka Góra – z trasami dla rowerów górskich, 800-metrowym torem saneczkowym i znajdującą się u jej podnóża stylową bacówką.
• Największe graffiti na świecie – umieszczone na ścianie o powierzchni ponad 900 m² przy ul. Piotrkowskiej w pobliżu skrzyżowania z al. Piłsudskiego. Rekord wpisany został do Księgi Rekordów Guinnessa.
• Podmiejskie linie tramwajowe:
  • 43 (łącząca Łódź z Konstantynowem Łódzkim i Lutomierskiem) - przebiegająca wśród pól i wzniesień, z przejazdem przez jeden z nielicznych w Polsce kratownicowy most tramwajowy z lat 30. XX w. na rzece Ner przed Lutomierskiem (zdjęcia), w letnie niedziele obsługiwana taborem zabytkowym,
  • 46 (łącząca Łódź ze Zgierzem i Ozorkowem) - najdłuższa w Polsce i jedna z najdłuższych w Europie (długość 29 km), również ciekawy widokowo most tramwajowy w Ozorkowie.
    

Łódzkie tramwaje podmiejskie pozwalają na najdłuższy w Polsce przejazd tramwajem po prostej linii (około 40 km) - z Ozorkowa przez Zgierz i Łódź do Pabianic. Taki przejazd wymaga dwóch przesiadek (z 46 na jedną z linii miejskich i z linii miejskiej na 41), jednak istnieje techniczna możliwość, by jeden tramwaj przejechał całą tą trasę. Dawniej istniała możliwość przejazdu wąskim torem (w łódzkiej sieci tramwajowej obowiązuje rozstaw szyn 1000 mm) na jeszcze dłuższej trasie - prawie 80 km z Krośniewic przez Łęczycę, Ozorków, Łódź do Pabianic. Wymagało to jednak przesiadki (z przyczyn technicznych nieuniknionej) z pociągu Krośniewickiej Kolei Dojazdowej na tramwaj linii 46 w Ozorkowie.

Hotele

• Ambasador Centrum
• Andel's Hotel Łódź
• Hotel Boss Łódź
• Campanile Łódź
• Hotel Centrum
• Hotel Focus
• Hotel Grand
• Holiday Inn
• Hotel Ibis Łódź Centrum
• Hotel Mazowiecki
• NoBo Hotel
• Polonia Palast
• Qubus Hotel Łódź
• Hotel Reymont
• Hotel Savoy
• Hotel Światowit
• Hotel Boutique (komfort)
• Hotel Boutique (business)

Transport

Terminal II lotniska Łódź-Lublinek

Ruch komunikacyjny na al. Piłsudskiego

Docelowy układ dróg wokół Łodzi

Miasto posiada lotnisko międzynarodowe – port lotniczy Łódź-Lublinek im. Władysława Reymonta, dworce kolejowe: Łódź Fabryczna, Łódź Kaliska, Łódź Widzew, Łódź Chojny; czynne przystanki kolejowe: Łódź Andrzejów, Łódź Niciarniana, Łódź Żabieniec i dworce autobusowe: Łódź DA Centralny, Łódź DA Północny.

Drogi

Na podstawie zbieranych od 2006 anonimowych danych o podróżach z urządzeń nawigacyjnych firmy TomTom, producent w 2010 obliczył, że wśród 59 miast Europy Łódź zajmuje 21. miejsce pod względem największego udziału głównych dróg (25,0%), na których prędkość poruszania bywa mniejsza niż 70% ograniczenia prędkości.

Łódź stanowi ważny węzeł komunikacyjny. Przez miasto i w jego pobliżu przebiegają drogi krajowe i międzynarodowe:

• DK1, E75, Gdańsk – Toruń – Łódź – Częstochowa – granica państwa (Cieszyn)
• A2, E30, granica państwa (Świecko) - Nowy Tomyśl – Poznań – Łódź - Warszawa
• DK14, Łowicz – Stryków – Łódź – Zduńska Wola – Sieradz – Złoczew – Walichnowy
• DK72, Konin – Turek – Poddębice – Łódź – Brzeziny – Rawa Mazowiecka.

Transport miejski

Podstawą komunikacji miejskiej jest 85 linii autobusowych (w tym 7 nocnych) i 22 linie tramwajowe (w tym 4 podmiejskie). Tabor autobusowy jest niemal w 90% niskopodłogowy, w dodatku relatywnie nowy - w zasadzie co roku dochodzi do wymiany części pojazdów co sprawia, że autobusy jeżdżące w barwach MPK-Łódź są jednymi z najmłodszych w Polsce (średni wiek wszystkich pojazdów to ca. 7 lat). Po ulicach Łodzi jeździ także 25 całkowicie niskopodłogowych tramwajów typu Bombardier Cityrunner i PESA 122N, które obsługują dwie linie tramwajowe – 11 i 16A. Większość taboru tramwajowego stanowią pojazdy Konstal 805Na, z których część przeszła modernizację w Zakładzie Techniki MPK-Łódź (najświeższy projekt i wzór wagonu zaprezentowano w czerwcu 2011 roku).

Łódzkie tramwaje należą do najstarszych w Polsce. W momencie ich uruchomienia 23 grudnia 1898 r. były pierwszymi elektrycznymi na obszarze zaboru rosyjskiego i dziesiątymi na obszarze całego Cesarstwa Rosyjskiego. W Łodzi nigdy nie kursowały tramwaje konne, choć były takie plany.

Od 1 lipca 2008 roku kursuje Łódzki Tramwaj Regionalny, który działa w granicach miasta, a docelowo miał połączyć Zgierz, Łódź i Pabianice. Ze względów finansowych oba sąsiednie miasta wycofały się z inwestycji. Całkowity jego koszt może przekroczyć 265 mln zł - połowę tej sumy wyłożył Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, jednak nadal pozostałe koszty okazały się zbyt duże dla budżetów Zgierza i Pabianic.

Kolej

Pierwszą „łódzką” stacją były Rokiciny na Drodze Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej otwarte w 1846 roku. Była to najbliższa stacja kolejowa w okolicach Łodzi. Komunikację z oddalonymi o 30 km Rokicinami zapewniały wozy konne. Na terenie miasta pociągi pojawiły się w 1866 roku, na tak zwanej linii fabryczno-łódzkiej – odnogi Drogi Żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej od stacji w Koluszkach. W Łodzi znajduje się 18 stacji i przystanków kolejowych, w większości niewykorzystywanych, nieczynnych i nie nadających się do jakiejkolwiek publicznej służby. Najbardziej znane to Łódź Kaliska i Łódź Fabryczna (. Jedynym łódzkim dworcem czołowym jest Łódź Fabryczna, pozostałe to przelotowo-czołowe lub przelotowe. Od 16 października 2011 roku dworzec ten, w związku z planowaną przebudową na stację podziemną, jest zamknięty. Planowane prace mają potrwać 42 miesiące.

Bezpieczeństwo publiczne

Służba zdrowia

Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki w Łodzi

Łódź jest jednym z większych ośrodków medycznych w Polsce. Posiada szpitale i kliniki o znaczeniu krajowym (w tym Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki oraz kierowany przez UM Centralny Szpital Weteranów) oraz znaczną liczbę państwowych i prywatnych przychodni i ośrodków zdrowia.

Wykaz szpitali państwowych i publicznych (2012):

• Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki, ul. Rzgowska 281/289
  • Szpital Ginekologiczno-Położniczy
  • Szpital Pediatryczny
• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr Jerzego Nofera, ul. Św. Teresy od Dzieciątka Jezus 8
  • Szpital Instytutu Medycyny Pracy
• Szpital MSWiA, ul. Północna 42
• Centralny Szpital Kliniczny Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Czechosłowacka 8/10
  • Klinika Dermatologii i Wenerologii z przychodnią, ul. Krzemieniecka 5
  • Instytut Stomatologii, ul. Pomorska 251
• Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 1 im. Norberta Barlickiego, ul. Kopcińskiego 22
• Uniwersytecki Szpital Kliniczny im. Wojskowej Akademii Medycznej, ul. Żeromskiego 113
  • Szpital Kliniczny im. gen. dyw. B. Szareckiego, Pl. Hallera 1
  • Szpital Kliniczny im. dr. S. Sterlinga, ul. Sterlinga 1/3
• Uniwersytecki Szpital Kliniczny Nr 4 im. Marii Konopnickiej, ul. Sporna 36/50
• Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. dr. Wł. Biegańskiego, ul. Kniaziewicza 1/5
• Wojewódzki Specjalistyczny Szpital im. M. Pirogowa, ul. Wólczańska 195
  • ul. Wileńska 37 (dawny szpital im. M. Madurowicza)
• Wojewódzki Szpital Zespolony im. M. Kopernika, ul. Pabianicka 62
  • Ośrodek Pediatryczny im. J. Korczaka, al. Piłsudskiego 71
  • Regionalny Ośrodek Onkologiczny, ul. Paderewskiego 4
• Szpital im. dr. J. Babińskiego Specjalistycznego Psychiatrycznego ZOZ, ul. Aleksandrowska 159
• Centrum Leczenia Chorób Płuc i Rehabilitacji, ul. Okólna 181
• Centrum Ortopedii i Rehabilitacji Narządu Ruchu im. dr. Z. Radlińskiego, ul. Drewnowska 75
• I Szpital Miejski im. dr. E. Sonnenberga, ul. Pieniny 30
• II Szpital Miejski im. dr. L. Rydygiera, ul. Sterlinga 13
• III Szpital Miejski im. dr. K. Jonschera, ul. Milionowa 14
• IV Szpital Miejski im. dr. H. Jordana, ul. Przyrodnicza 7/9
• ZOZ dla Szkół Wyższych PaLMA, ul. Lumumby 14

Gospodarka

Centrum Łodzi o zachodzie Słońca

Przemysł włókienniczy, który stworzył potęgę Łodzi, ma coraz mniejsze znaczenie. Z liczących się w tej branży, pozostały m.in. Redan S.A. i Zakłady Tekstylno-Konfekcyjne Teofilów.

Obecnie szczególne znaczenie dla miasta mają rozwój nowych technologii, infrastruktury oraz pozyskiwanie inwestorów w trzech branżach: centra usług dla zaplecza biznesowego (tzw. BPO – Business Process Outsourcing), logistyka i AGD.

Swoje siedziby w Łodzi mają mBank i MultiBank, a centra usług biurowych GE Money Bank i Infosys. W Łodzi powstała Grupa Atlas.

Centrum Księgowości Infosys

Łódzką domeną stała się produkcja sprzętu AGD. W Łodzi zainwestowali m.in.  Merloni Indesit i Bosch/Siemens oraz ich poddostawcy. Dzięki temu Łódź stała się jednym z dominujących w Europie ośrodków produkcji tego sprzętu.

W ciągu ostatnich lat w Łodzi zainwestowali też: Gillette (największa na świecie fabryka tej firmy jest w Łodzi), VF Corporation, ABB, Polska Grupa Farmaceutyczna, Hutchinson, Ericpol Telecom, TP SA czy ComArch. Accenture tworzy tzw. informatyczne centrum Demo, a centrum księgowe tworzy Citibank. W 2006 r. amerykański potentat informatyczny Dell zdecydował wybudować w mieście swoją fabrykę.

Powstały też duże centra handlowo-rekreacyjne, m.in. Galeria Łódzka i Manufaktura (zajmująca powierzchnię 27 ha). W marcu 2010 roku otwarto centrum handlowe Port Łódź, którego głównym najemcą jest IKEA.

• Łódzka Specjalna Strefa Ekonomiczna
• ŁOP – Łódzki Okręg Przemysłowy

Kultura

Łódź to również ośrodek kulturalny, pełen różnego rodzaju imprez muzycznych, teatralnych, literackich, plastycznych i filmowych. Tu rokrocznie odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów (m.in. Explorers Festiwal czy Festiwal Nauki, Techniki i Sztuki).

W mieście funkcjonuje 20 placówek muzealnych, z unikalnym w Europie Centralnym Muzeum Włókiennictwa, oraz Muzeum Sztuki – posiadającym najbogatsze w Polsce zbiory sztuki współczesnej. Działa też wiele teatrów (m.in. Teatr Wielki, Teatr Muzyczny, teatry dramatyczne, teatry dla dzieci), Filharmonia (w niedawno przebudowanym futurystycznym gmachu nawiązującym jednak fasadą do dawnego budynku filharmonii), kina i galerie.

Filharmonia Łódzka
przy ul. Narutowicza

Od roku 1886 do dziś funkcjonuje Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”, które reprezentuje Łódź na wielu koncertach w Polsce, jak i na świecie (np. w czerwcu 2007 wyjechali na koncerty do Austrii, w listopadzie 2009 do Czech).

Licznie odwiedzanym przez publiczność wydarzeniem artystycznym są Łódzkie Spotkania Baletowe. Co dwa lata – na scenie łódzkiego Teatru Wielkiego – prezentowane są najnowsze trendy w światowym balecie.

Fontanna na pl. Dąbrowskiego

Miasto, nie bez powodu określane jest mianem „HollyŁódź”, stanowi przecież największy w Polsce ośrodek produkcji filmowej. W Wytwórni Filmów Fabularnych zrealizowano w drugiej połowie XX w. większość polskich filmów fabularnych. Tradycje, tej zlikwidowanej wytwórni, z powodzeniem kontynuuje studio Opus Film. W Wytwórni Filmów Oświatowych powstają filmy edukacyjne i znakomite dokumenty np. nagrodzony Europejską Nagrodą Filmową Felix Usłyszcie mój krzyk Macieja Drygasa. W słynnym Studio Małych Form Filmowych Se-ma-for powstawały znakomite animowane seriale dla dzieci Miś Uszatek, Colargol, Zaczarowany ołówek, Kot Filemon. W Se-ma-forze Zbigniew Rybczyński zrealizował film Tango, za który otrzymał Oscara. Po likwidacji państwowego Semafora, jego tradycje przejęła spółka realizatorów Se-ma-for Produkcja Filmowa. Powstał tu między innymi znakomicie przyjęty na całym świecie lalkowy film Piotruś i wilk. Film ten zdobył Oscara w kategorii animowanego krótkiego metrażu za rok 2007.

Tu istnieje Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna, gdzie pierwsze swoje zawodowe kroki stawiali m.in. Andrzej Wajda, Roman Polański, Krzysztof Kieślowski, Jan Machulski i Jerzy Antczak.

Centrum kulturalnym miasta jest linia ulic Piłsudskiego – Piotrkowska – Kościuszki/Zachodnia, aż do Pałacu Poznańskiego i usytuowanej tuż za nim – na terenach dawnego imperium włókienniczego fabrykanta Izraela Poznańskiego – Manufaktury. W tych starych budynkach z czerwonej cegły powstało centrum handlu, usług, biznesu, nauki, mody, kultury i sztuki.

Na Piotrkowskiej, wraz z przecinającymi ją ulicami, obok najlepszego w Polsce wyboru małych pubów i restauracji, a latem ogródków piwnych, których tradycje sięgają XIX w., znajdują się salony mody, kina, teatry, filharmonia, galerie sztuki, muzea. Coraz więcej jest także luksusowych sklepów i banków. Tu można przyjść, usiąść i popatrzeć na tętniące życiem miasto.

Łódź kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016 (w 2010 nie została zakwalifikowana do II etapu konkursu).

Galeria Wschodnia prezentująca sztukę różnych dyscyplin, m.in. sztukę akcji, performance, instalacje, sztukę wideo, multimedia, fotografie, film, sztukę obiektu.

Łódź w kulturze i sztuce

Łodzi swoją twórczość poświęciło wielu polskich poetów i pisarzy:

• Miastu Łodzi swoje wiersze z cyklu Kwiaty polskie poświęcił poeta Julian Tuwim,
• Władysław Broniewski wiersz "Łódź",
• Mieczysław Jastrun wiersze "Łódź" oraz "Radogoszcz",
• Jarosław Iwaszkiewicz wiersz "Zamieć w Łodzi",
• Wiktor Dłużniewski poświęcił wiersz pt. "Paweł Łodzia Kubowicz",
• Tadeusz Chróścielewski poświęcił miastu wiersze "Narodziny miasta", "Młodość miasta" oraz "Wywód o ziemi obiecanej",
• Jan Sztaudynger zadedykował jej wiersze "Łódzka mitologia", "Do Łodzi", "Łódzkie gorzkie powietrze", "Łódź czeka kogoś", "O rachityczna Łodzi",
• Konrad Frejdlich poświęcił miastu wiersz "Łódź",
• Marian Piechal wiersze "Do Łodzi", "Plac wolności w Łodzi", "Radogoszcz",
• Tadeusz Peiper wiersz "Kronika dnia"
• Konstanty Dobrzyński wiersze "Łódź w nocy", "Na Chojnach" oraz "Dwa miasta".
• Grzegorz Timofiejew wiersz "Łódź"

Łodzi poświęconych zostało także wiele powieści. Najsłynniejszą jest Ziemia Obiecana Władysława Reymonta. Z kolei Israel Joszua Singer przedstawił Łódź z perspektywy żydowskiej w powieści Bracia Aszkenazy.

Festiwale i przeglądy

Rokrocznie w Łodzi odbywa się kilkadziesiąt festiwali i przeglądów m.in. Camerimage (w latach w 2000–2009), Festiwal Łódź Czterech Kultur, Międzynarodowy Festiwal Fotografii).

Kina

Kino Polonia w Łodzi
przy ul. Piotrkowskiej 67

• Cinema City i IMAX 3D (14 sal + IMAX 1 sala) Drewnowska 58
• Silver Screen 3D (10 sal) Piłsudskiego 5
• Kino Bałtyk 3D (2 sale) Narutowicza 20
• Kino Charlie (3 sale) Piotrkowska 203/205
• Kino Cytryna (2 sale) Pomorska 39/41
• Kino Kinematograf pl. Zwycięstwa 1
• Kino MuBa Targowa 1/3
• Kino Polonia (3 sale) Piotrkowska 67
• Kino Tatry Sienkiewicza 40
• ŁDK (2 sale) Traugutta 18

Teatry

Teatr Wielki w Łodzi
przy Placu Dąbrowskiego przed przebudową
(ul. Narutowicza)

Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne przy Placu Wolności

W Łodzi w wielu miejscach można obcować ze sztuką teatralną. Działa tu m.in. Teatr im. Stefana Jaracza w Łodzi, Teatr Muzyczny, teatry dramatyczne, teatry dla dzieci. Znajduje się tu także Teatr Wielki, będący drugim pod względem wielkości gmachem operowym w kraju i jednym z największych w Europie – ponad 1300 miejsc na widowni. Zainaugurował on swoją działalność w 1967 r. i do tej pory przygotował ponad 240 premier. W bieżącym repertuarze Teatru Wielkiego znajduje się kilkanaście oper, baletów, operetek – od klasyki po dzieła współczesne.

Chóry

• Akademicki Chór Politechniki Łódzkiej
• Chór Uniwersytetu Medycznego
• Chór Akademicki Uniwersytetu Łódzkiego
• Chór Żydowski CLIL
• Chór All’antico
• Chór Nauczycielski w Łodzi
• Chór Good News Singers
• Con Vigore
• Mały Chór Wielkich Serc
• Stowarzyszenie Śpiewacze „Harmonia”
• Stowarzyszenie Śpiewacze im. Stanisława Moniuszki w Łodzi
• Młodzieżowy Chór Żeński Iuvenales Cantores Lodzienses
• Chór 8 dzień
• Chór diecezji śląsko-łódzkiej kościoła mariawitów

Muzea

Muzeum Sztuki – Oddział Rezydencja „Księży Młyn” – przy ul. Przędzalnianej

Wśród licznych placówek muzealnych, które znajdują się w Łodzi, są m.in.:

• Muzeum Sztuki – z unikatową w skali Europy, gromadzoną od lat 30. XX w. kolekcją sztuki nowoczesnej
• Centralne Muzeum Włókiennictwa – posiadające (w zabytkowym gmachu Białej Fabryki Ludwika Geyera) największą w Polsce kolekcję tkaniny artystycznej
• Muzeum Miasta Łodzi (w pałacu Izraela Poznańskiego, jednego ze współtwórców XIX-wiecznej potęgi przemysłowej miasta)
• Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne – z zabytkami regionu łódzkiego oraz kolekcją numizmatyczną – z monetami, wśród których wiele prezentowanych ocalało tylko w kilku lub kilkunastu egzemplarzach na świecie
• jedyne w Polsce Muzeum Kinematografii, prezentujące na wystawie stałej zabytkowy sprzęt filmowy, rekwizyty ze słynnych filmów oraz lalki i rysunki montażowe znanej polskiej wytwórni filmów rysunkowych i lalkowych - Se-ma-fora; samym w sobie jest ciekawe miejsce funkcjonowania tego muzeum - pałac Karola Scheiblera
• działające przy studio filmowym Se-ma-for Muzeum Bajki, w którym można obejrzeć lalki, dekoracje, sprzęt zdjęciowy, aranżację planów filmowych lalkowych i rysunkowych oraz pójść tu na projekcję filmową
• jedno z nielicznych w Polsce muzeum komunikacji miejskiej, posiadające liczny zabytkowy tabor oraz bogate zbiory zdjęć i dokumentów; część zabytkowego taboru jest eksploatowana w przejazdach turystycznych
• dla zaintersowanych dziejami II wojny światowej i holokaustu Żydów, szczególnie łódzkich, są dwa oddziały Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi - oddział "Radogoszcz", w okupacyjnym więzieniu policyjnym, miejscu największej zbrodni nazistowskiej podczas przechodzenia wojsk rosyjskich przez obszar Polski (styczeń 1945), oraz oddział "stacja Radegast", miejsce do którego przywożono Żydów do łódzkiego getta i skąd ich wywożono na zagładę.

Sport

Hala Sportowa MOSiR przy ul. ks. Skorupki 21

Kluby sportowe działające w Łodzi (tutaj tylko opisane):

• Klub Rowerowy Adventure Łódź – kolarstwo górskie
• Anilana Łódź – piłka ręczna
• AZS Łódź – lekkoatletyka, badminton, curling, judo, piłka ręczna, pływanie, taekwondo, tenis, żeglarstwo
• Berserkers Team Łódź – bjj, mma, karate
• KS Budowlani Łódź – rugby, siatkówka, zapasy, hokej na trawie
• ChKS Łódź – piłka ręczna, piłka nożna
• Dragon Łódź – szermierka
• Elta Łódź – piłka nożna, tenis stołowy
• Frame Łódź – snooker, bilard, futbol stołowy
• KS Gwardia Łódź – judo, boks
• Hetman Łódź – piłka nożna
• Hornets Łódź – baseball
• ŁKH Łódź – hokej na lodzie
• ŁKKS – karate
• Łódzki Klub Jeździecki – jeździectwo

Atlas Arena - hala widowiskowo-sportowa

• Łódzki Klub Sportowy – boks, koszykówka, piłka nożna, siatkówka, podnoszenie ciężarów, tenis ziemny, rugby, zapasy
• Łódzkie Sportowe Towarzystwo Waterpolowe – piłka wodna
• Miejski Klub Tenisa Łódź – tenis ziemny
• Orzeł Łódź – sport żużlowy, piłka nożna
• RKS Łódź – lekkoatletyka, boks, piłka nożna
• UKS SMS Łódź – piłka nożna, siatkówka
• Start Łódź – siatkówka, piłka nożna, pięciobój nowoczesny
• Torpedy Łódź – football amerykański
• Widzew Łódź – boks, piłka nożna, koszykówka
• Wifama Łódź – siatkówka

Z Łodzią związany był jeden z najsłynniejszych polskich szachistów Akiba Rubinstein.

Edukacja i nauka

Willa Reinholda Richtera – obecnie rektorat Politechniki Łódzkiej

Liczba studentów szkół wyższych cywilnych w Łodzi w latach 1975-2005

W Łodzi istnieje obecnie (2012) 28 uczelni wyższych (6 państwowych i 22 niepaństwowe) oraz szereg instytutów badawczo-naukowych.

• Centrum Badań Molekularnych i Makromolekularnych PAN
• Instytut Biologii Medycznej PAN
• Instytut Centrum Zdrowia Matki Polki
• Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera
• Europejskie Regionalne Centrum Ekohydrologii UNESCO
• Instytut Archeologii i Etnologii PAN – Oddział w Łodzi
• Instytut Włókiennictwa
• Instytut Energetyki – Oddział w Łodzi
• Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Gastronomicznego i Artykułów Spożywczych
• Instytut Technologii Bezpieczeństwa "Moratex"

Biblioteki

Lista bibliotek szkół wyższych:

• Biblioteka Uniwersytetu Łódzkiego
• Biblioteka Politechniki Łódzkiej
• Biblioteka Uniwersytetu Medycznego
• Biblioteka Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej

Lista innych bibliotek:

• Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi
• Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Łodzi

Wspólnoty religijne

Kaplica Karola Scheiblera
na Starym Cmentarzu

Mariawicki kościół diecezjalny pw. św. Franciszka z Asyżu

Łódź jest siedzibą metropolii łódzkiej kościoła rzymskokatolickiego. Miasto jest także siedzibą władz zwierzchnich kościoła starokatolickiego w Polsce. W Łodzi swoją siedzibę ma również diecezja łódzko-poznańska kościoła prawosławnego – jedna z 6 diecezji w Polsce, utworzona w 1948 roku (zajmuje największą powierzchnię). W Łodzi znajduje się także siedziba diecezji śląsko-łódzkiej Kościoła Starokatolickiego Mariawitów.

Oprócz tego na terenie miasta znajdują się także parafie i zbory innych wyznań katolickich i protestanckich, siedziba gminy żydowskiej, ośrodki zen szkoły Kwan Um, buddyzmu Diamentowej Drogi oraz innych związków wyznaniowych.

Wiele kościołów zostało wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych m. Łodzi.

Łodzianie

Honorowi Obywatele Miasta Łodzi

Lista osób, którym nadano tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi:

• Artur Brauner
• Karl Dedecius
• Kazimierz Dejmek
• Richard Demarco
• Marek Edelman
• Jan Karski
• Jan Paweł II
• Jan Machulski
• Stefan Miecznikowski
• Arnold Mostowicz
• Józef Piłsudski
• Roman Polański
• Piotr Pustelnik
• Andrzej Sapkowski
• Albert Thomas
• Andrzej Wajda
• Władysław Ziółek

Sprawiedliwi wśród Narodów Świata

(lista niepełna)

• Andrzeja Górska
• Jan Karski
• Michał Lityński
• Franciszek Walicki

Miasta partnerskie

Spis miast, które zawarły porozumienie o partnerstwie z Łodzią:

Zobacz też

Szablon:Portal }

• Hejnał Łodzi
• gwara łódzka
• powiat łódzki
• wykaz zabytków w Łodzi

Bibliografia

• Archiwum Państwowe w Łodzi, zespół nr 39\520\0 obejmujący lata 1938–1944
• Łódź. Dzieje miasta, red. R. Rosin, t. 1: do roku 1918, red. Bohdan Baranowski, Jan Fijłek, Łódź-Warszawa 1980, wyd. 2 1989, ISBN 83-01-02160-8
• Dorota Berbelska, Willa Herbsta w Łodzi – odtworzenie rezydencji przemysłowca z przełomu XIX/XX wieku [w:] "Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo", z. 29 (326), 1998, s. 157-170 [1]
• Waldemar Bieżanowski, Łódka i inne rzeki łódzkie, Łódź, ZORA 2003, ISBN 83-88638-13-0
• Waldemar Bieżanowski, Z dziejów kanalizacji i wodociągów łódzkich, Łódź, ZORA 2005, ISBN 83-88638-23-8
• Tadeusz Bojanowski, Łódź pod okupacją niemiecką w latach II wojny światowej (1939–1945), Łódź 1992, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego (powielany, nakład 100 egz.; praca habilitacyjna), ISBN 837016630X
• Mirosław Jaskulski, Stare fabryki Łodzi, Łódź 1995, ISBN 83-86699-01-9
• Grażyna Kobojek, Księży Młyn, Łódź 1998, ISBN 83-86699-11-6
• Grażyna Kobojek: Łódź - Kalendarium XX wieku. Łódź: Wydawnictwo Piątek Trzynastego i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 2005. ISBN 83-7415-060-2.brak strony w książce
• Małgorzata Laurentowicz-Granas, Joanna Manżett-Kubiak, Pałace Ziemi Obiecanej, Łódź 1997, ISBN 83-86699-10-8
• Stanisław Łukawski, Łódzka secesja, Łódź 1997, ISBN 83-86699-02-7
• Jakub Mowszowicz (red.): Parki Łodzi. Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962.brak strony w książce
• Leszek Skrzydło, Rody fabrykanckie, Łódź 1999
• Leszek Skrzydło, Rody fabrykanckie II, Łódź 2000, ISBN 83-87522-23-6
• Krzysztof Stefański, Gmachy użyteczności publicznej dawnej Łodzi, Łódź 2000, ISBN 83-86699-45-0
• Krzysztof Stefański, Ludzie którzy zbudowali Łódź Leksykon architektów i budowniczych miasta (do 1939 roku), Łódź 2009, ISBN 978-83-61253-44-0
• Henryk Woch, Ruch oporu w Łodzi w latach II wojny światowej, „Histmag.org”, 1 grudnia 2008
• Mirosław Zbigniew Wojalski, 575 lat miasta Łodzi, Łódź 1998, ISBN 83-88638-28-9, wyd. V 2006, ISBN 83-88638-28-9
• Mirosław Zbigniew Wojalski, Cmentarz Żydowski w Łodzi, Łódź 1999, wyd. III 2002, ISBN 83-86699-56-6
• Mirosław Zbigniew Wojalski, Działo się w Łodzi..., wyd. II, Łódź 1996, ISBN 83-86699-00-0
• Mirosław Zbigniew Wojalski, Kieszonkowa kronika dziejów Łodzi, Łódź 1998 ISBN 83-86699-42-6, wyd. V 2006 ISBN 83-88638-27-0
• Praca zbiorowa, Łódź 2000. W drodze do przyszłości, Łódź 1997, ISBN 83-902586-4-1
• Praca zbiorowa, Łódź – Księży Młyn. Historia ludzi, miejsca i kultury, Łódź 1998, ISBN 83-906130-2-6
• Wojciech Źródlak i inni, Łódzkie tramwaje 1898–1998. Wyd. EMI-PRESS, Łódź 1998, ISBN 8390407930
• Wojciech Źródlak i inni, Łódzka podmiejska komunikacja tramwajowa 1901–2001. Wyd. EMI-PRESS, Łódź 2001, ISBN 8390407981

Linki zewnętrzne

• Wikitravel:Łódź
• Historie Łódzkie – łódzka strona historyczna
• Zabytki Łodzi
• Łódzka secesja
• Nieistniejące budowle Łodzi
• Mapa Łodzi
• Szablon:Open Directory Project
• Łódź, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 677 .