Kodeń

Kodeń
	wieś
	; Kodeń (ul. 1 Maja)
Państwo	Polska
Województwo	lubelskie
Powiat	bialski
Gmina	Kodeń
Liczba ludności (2021)	1583
Strefa numeracyjna	83
Kod pocztowy	21-509
Tablice rejestracyjne	LBI
SIMC	0013758
	Położenie na mapie gminy Kodeń Kodeń
	Położenie na mapie Polski Kodeń
	Położenie na mapie województwa lubelskiego Kodeń
	Położenie na mapie powiatu bialskiego Kodeń
	51°54′40″N 23°36′09″E/51,911111 23,602500
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kodeń – wieś w Polsce, położona w województwie lubelskim, w powiecie bialskim, w gminie Kodeń^[6]^[5]. Leży na Równinie Kodeńskiej, na terasie nadzalewowej kilka metrów nad doliną Bugu, niedaleko ujścia rzeczki o nazwie Kałamanka.

Wieś jest siedzibą gminy Kodeń. Dawne miasto – Kodeń uzyskał lokację miejską w 1511 roku, zdegradowany w 1869 roku^[7]. Miasto magnackie położone było w końcu XVIII wieku w hrabstwie kodeńskim w powiecie brzeskolitewskim województwa brzeskolitewskiego^[8]. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kodeń. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bialskopodlaskiego.

Administracyjnie jest podzielona na trzy sołectwa Kodeń I, Kodeń II i Kodeń III^[9]. Według Narodowego Spisu Powszechnego z roku 2011 wieś liczyła 1776 mieszkańców^[10].

Miejscowość jest siedzibą dwóch parafii: rzymskokatolickiej św. Anny oraz prawosławnej św. Michała Archanioła.

Integralne części wsi Kodeń^[6]^[5]
Identyfikator	Nazwa	Rodzaj
0013764	Dolina	część wsi
0013793	Kodeń Drugi	część wsi
0013801	Kodeń Pierwszy	część wsi
1021760	Kornac	część wsi
0013824	Kot	część wsi
0013830	Łęgi	część wsi
0013847	Morgi	część wsi
0013853	Polemcy	część wsi
0013860	Przydatki	część wsi
1021783	Sugry	część wsi
0013882	Wygnanka	część wsi
1021790	Zalewsze	część wsi

Demografia

Ludność Kodnia w okresie 1810–2010
Źródło: Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk: Ludność miast i osiedli typu miejskiego na ziemiach polski od 1810 do 1960 r.. [dostęp 2015-05-15]., Rok 1921 – Spis powszechny z 1921, Rok 1931 – Spis powszechny z 1931

Ludzie związani z Kodniem

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Kodniem.

Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie urodzeni w Kodniu.

Historia

Zobacz też kategorię: Wsie hrabstwa kodeńskiego.

Pierwsze wzmianki o Kodniu pochodzą z wieku XVI, ale wiadomo, że już w XV w. istniały tu młyny wodne będące, podobnie jak cała najbliższa okolica, własnością czterech braci Ruszczyców. Od nich to pod koniec XV w. Jan Sapieha, syn Siemiona Sunigaiły, wojewoda trocki, nabył Kodeń z przyległościami. Tenże sam Sapieha, marszałek, od Zygmunta Starego nadzwyczaj lubiony, otrzymawszy darem od tego króla wiele dóbr, dostał razem przywilej w roku 1511 na założenie miasta Kodeń, obdarzył takowo prawem magdeburskiem, ustanowił targi tygodniowe i trzy jarmarki do roku. Zasadzając się na takim przywileju, wydał inny od Siebie Sapieha 1513 roku, stanowiąc burmistrza i 3 radców, w połowie wyznania rzymskiego i greckiego, z oznaczeniem sposobu ich wybierania^[11]. Jan (Iwan) Sapieha (zm. 1517) lub jego syn Paweł Sapieha, wybudował otoczony murem i wałem zespół zamkowy wraz z kaplicą, którą po raz pierwszy wzmiankuje się w 1530 roku. Między miastem a wzgórzem zamkowym zbudowano port rzeczny. W 1518 roku powstała tu parafia rzymskokatolicka, równocześnie z nią rozpoczęto budowę pierwszej cerkwi prawosławnej^[12], którą również fundował Paweł Sapieha^[13].

W latach 30. XVII wieku Mikołaj Sapieha wybudował w mieście renesansowy kościół św. Anny. Od 1631 roku, po przywiezieniu przez Mikołaja Sapiehę z Rzymu skradzionego obrazu (później obraz Matki Bożej Kodeńskiej), przedstawiającego malarską kopię hiszpańskiej rzeźby Matki Bożej z Guadalupe, Kodeń stał się miejscowością pielgrzymkową – obraz wprowadzono do kaplicy zamkowej 15 września 1631.

Wiek XVII i XVIII to złote lata Kodnia, który był wtedy bogatym i dobrze prosperującym miastem, mimo złupienia kościoła św. Anny przez Szwedów w 1657 roku oraz pożaru miasta i bazyliki w roku 1680. W 1686 roku odbyła się ponowna konsekracja kościoła po jego przebudowie. 15 sierpnia 1723 z inicjatywy Jana Fryderyka Sapiehy biskup łucki Stefan Rupniewski dokonał koronacji słynącego z cudów obrazu. Był to trzeci obraz koronowany na ziemiach Rzeczypospolitej, po obrazie Matki Bożej Częstochowskiej i obrazie Matki Bożej Trockiej. W XVIII wieku Elżbieta z Branickich Sapieżyna wzniosła na peryferiach Kodnia pałacyk zwany Placencją, który przejął funkcje rezydencji. W czasie zaborów właścicielami miasta zostali Braniccy, następnie Flemingowie i Czartoryscy. Kres temu okresowi położyły wojny napoleońskie, kiedy to większość zabudowań uległa spaleniu. Kolejny pożar miasta miał miejsce w 1821 roku; wtedy też bazylika doznała znacznych zniszczeń. Po upadku powstania styczniowego, w którym mieszkańcy Kodnia brali aktywny udział, utracił prawa miejskie. 6 kwietnia 1875 r. z rozkazu cara kościół św. Anny zamieniono na cerkiew prawosławną, natomiast obraz Matki Bożej w sierpniu 1875 wywieziono na Jasną Górę, skąd powrócił 4 września 1927 r.

W 1941 Niemcy utworzyli w Kodniu getto dla ludności żydowskiej^[14]. Przebywało w nim ok. 200 osób^[14]. We wrześniu 1942 getto zostało zlikwidowane, a jego mieszkańcy wywiezieni do getta w Międzyrzecu Podlaskim^[14].

Po roku 1945 Kodeń znalazł się przy granicy – początkowo ze Związkiem Radzieckim, później z Białorusią.

W 2023 roku w Kodniu odsłonięto pomnik upamiętniający bohaterów Powstania Styczniowego 1863 i zwycięskiej Bitwy o Kodeń^[15]. 7 czerwca 2024 na historycznym rynku odsłonięto „Panteon Sapiehów” – grupę rzeźb przedstawiających dawnych właścicieli Kodnia^[16].

Zabytki

Kalwaria Kodeńska (wzgórze kalwaryjskie usypano w roku 1930)
ruiny pałacu Sapiehów – na ruinach zamku obecnie wznosi się ołtarz polowy
kościół pw. św. Ducha, dawniej kaplica zamkowa, z pierwszej połowy XVI wieku, budowla łącząca elementy gotyckie i renesansowe
wielokrotnie przebudowywany pałac Placencja, letnia rezydencja Sapiehów, obecnie (2023) Dom Opieki Społecznej; piętrowy pałac wybudowany na planie prostokąta, kryty blaszanym dachem naczółkowym, od frontu ryzalit z czterema kolumnami podtrzymujący fronton z herbem Lubicz Ludwika Świderskiego i inicjałami „LS”^[18]; pierwotny budynek wybudowany przez Jana Sapiehę (1642–1720), hetmana polnego litewskiego w 1688, rozbudowany przez Pawła Sapiehę (1657–1715), biskupa żmudzkiego, odbudowany przez Ludwika Świderskiego w 1928 r.
bazylika św. Anny z lat 1629–1635^[19], wybudowana z fundacji Mikołaja Sapiehy (1581–1644), w miejscu drewnianego kościoła z 1599, przebudowana w 1686 roku (wieża zachodnia) i rozbudowana w XVIII w. z niezwykle bogatą dekoracją sztukateryjną
cudowny obraz Matki Bożej Kodeńskiej
kaplica cmentarna pw. św. Wawrzyńca, wybudowana w latach 1683–1685 staraniem Kazimierza Władysława Sapiehy
zabytkowa brama unicka (dzwonnica parawanowa) przy ul. Sławatyckiej
droga krzyżowa z oryginalnymi figuralnymi rzeźbami drewnianymi autorstwa Tadeusza Niewiadomskiego – autor w konwencję drogi krzyżowej wplótł motywy z lat wojny i okupacji
rzeźby Tadeusza Niewiadomskiego, m.in. upamiętniająca katastrofę w Czarnobylu
klasztor Misjonarzy Oblatów Maryi Niepokalanej, dom zakonny Zgromadzenia Córek Najczystszego Serca Najświętszej Maryi Panny oraz klasztor karmelitanek
cmentarz żydowski
muzeum misyjno-ornitologiczne

Transport

Przez Kodeń prowadzi droga wojewódzka:

816 Terespol – Kodeń – Sławatycze – Włodawa – Dorohusk – Horodło – Zosin

Kodeń posiada bezpośrednie połączenia autobusowe z Białą Podlaską, Lublinem oraz Warszawą.

Dawniej Kodeń miał również połączenie kolejowe przez stację Kodeń. Obecnie z miejscowości nie ma do niej bezpośredniego dostępu^[20].

Galeria

Kościół parafialny pw. św. Anny
Kościół filialny pw. św. Ducha (była cerkiew neounicka) – kaplica zamkowa
Cerkiew prawosławna pw. Świętego Ducha
Mogiła powstańców styczniowych

Jedna z kaplic na Kalwarii Kodeńskiej, dawny arsenał zamkowy
Pałacyk Placencja
Brama unicka, dawna dzwonnica

Szlaki turystyczne

Zobacz też

Tadeusz Witkowicz

Przypisy

↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 55674
↑ Wieś Kodeń w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-11-28] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-11-28] .
↑ {{Poczta Polska|2013|s=487|data dostępu=2020-12-22}}
↑ ^a ^b ^c GUS. Wyszukiwarka TERYT
↑ ^a ^b Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 40–41.
↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 116.
↑ Strona gminy, sołectwa i sołtysi
↑ GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
↑ Samuel Orgelbrand. Encyklopedyja powszechna. Tom XIV, 1863. s. 981.
↑ Kalendarium historyczne. koden.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-29)]..
↑ Red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo lubelskie powiat Biała Podlaska. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2006, s. 122.
↑ ^a ^b ^c Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 237. ISBN 83-01-00065-1.
↑ AnnaA. Ostapiuk AnnaA., W Kodniu odsłonili pomnik upamiętniający Powstanie Styczniowe (film) (galeria) [online], RadioBiper, 14 sierpnia 2023 [dostęp 2024-01-27] (pol.).
↑ Łukasz Kamiński: Uroczyste odsłonięcie Panteonu Sapiehów w Kodniu. bp24.pl, 2024-06-10. [dostęp 2024-06-10]. (pol.).
↑ Baryan, Genealogia Polska 1 Polish Genealogy: Świderski [online], Genealogia Polska 1 Polish Genealogy, 5 kwietnia 2017 [dostęp 2021-08-09] .
↑ pałac "Placencja", Dom Opieki Społecznej - Kodeń [online], wikimapia.org [dostęp 2021-08-09] (pol.).
↑ Jako data zakończenia budowy podawany jest też rok 1640.
↑ Mapa WIG Sławatycze

Linki zewnętrzne

Kodeń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IV: Kęs – Kutno, Warszawa 1883, s. 238 .
Kodeń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 99 .
Sanktuarium Matki Bożej Kodeńskiej – strona oficjalna
Madonny.pl
Kodeń Sapiehów, jego kościoły i starożytny obraz Matki Boskiej Gwadelupeńskiej (1898) w bibliotece Polona

[prng-1] Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 55674

[pwl-2] Wieś Kodeń w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2023-11-28] , liczba ludności na podstawie danych GUS.

[nsp-3] NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2023-11-28] .

[poczta-4] {{Poczta Polska|2013|s=487|data dostępu=2020-12-22}}

[teryt-5] GUS. Wyszukiwarka TERYT

[roz-6] Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)

[7] Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 40–41.

[8] Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 116.

[bip-9] Strona gminy, sołectwa i sołtysi

[GUS-10] GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.

[11] Samuel Orgelbrand. Encyklopedyja powszechna. Tom XIV, 1863. s. 981.

[12] Kalendarium historyczne. koden.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-07-29)]..

[13] Red. K. Kolendo-Korczakowa, A. Oleńska, M. Zgliński: Katalog zabytków sztuki w Polsce. Województwo lubelskie powiat Biała Podlaska. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2006, s. 122.

[Pilichowski237-14] Czesław Pilichowski: Obozy hitlerowskie na ziemiach polskich 1939–1945. Informator encyklopedyczny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 237. ISBN 83-01-00065-1.

[15] AnnaA. Ostapiuk AnnaA., W Kodniu odsłonili pomnik upamiętniający Powstanie Styczniowe (film) (galeria) [online], RadioBiper, 14 sierpnia 2023 [dostęp 2024-01-27] (pol.).

[16] Łukasz Kamiński: Uroczyste odsłonięcie Panteonu Sapiehów w Kodniu. bp24.pl, 2024-06-10. [dostęp 2024-06-10]. (pol.).

[17] Baryan, Genealogia Polska 1 Polish Genealogy: Świderski [online], Genealogia Polska 1 Polish Genealogy, 5 kwietnia 2017 [dostęp 2021-08-09] .

[18] pałac "Placencja", Dom Opieki Społecznej - Kodeń [online], wikimapia.org [dostęp 2021-08-09] (pol.).

[19] Jako data zakończenia budowy podawany jest też rok 1640.

[20] Mapa WIG Sławatycze

[2]

[3]

[4]

[5]

[1]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

Wsie	Dobratycze Dobromyśl Elżbiecin Kąty Kodeń Kopytów Kopytów-Kolonia Kostomłoty Kożanówka Okczyn Olszanki Szostaki Zabłocie Zabłocie-Kolonia Zagacie Zalewsze
Kolonie	Haczki Rapcze
Osady	Dobratycze Kostomłoty
Części wsi	Dolina Kodeń Drugi Kodeń Pierwszy Kornac Kot Łęgi Ług Morgi Polemcy Przydatki Sugry Wygnanka Zalewsze

Przynależność wojewódzka	gubernia siedlecka (1867–1912) gubernia chełmska (1912–15) woj. lubelskie (II RP) (1919–39) woj. lubelskie (PRL) (1945–75)
Miasta	Biała (Podlaska) Janów Podlaski (←1932–40) Kodeń (do 1870) Łomazy (do 1870) Piszczac (do 1870) Rossosz (do 1870) Sławatycze (do 1870) Terespol (do 1940 i od 1944)
Gminy wiejskie (1867–1954 i 1973–75)	Biała Podlaska (od 1973) Bohukały (←1932–54) Dobryń (1867–1954) Dubów (1926–1954) Hołowczyce (←1932–54) Huszcza (1867–1874, 1926–43 i 1944–54) Janów Podlaski (1940–54 i od 1973) Kobylany (1867–1954) Kodeń (1870–1954 i od 1973) Konstantynów (od 1973) Kostomłoty (1867–1943) Kościeniewicze (1867–1954) Leśna Podlaska (od 1973) Lubienka (1867–? i 192?–26) Lubienka I (?–192?) Lubienka II (?–192?) Łomazy (1870–1954 i od 1973) Międzyleś (1867–1927) Opole (←1940–44→) Pawłów (←1932–39) Piszczac (1870–18??) Piszczac (19??–1954 i od 1973) Połoski (1867–19??) Rokitno (←1932–54 i od 1973) Rossosz (1870–43 i 1944–54) Sidorki (1867–1954) Sitnik (1867–1954) Sławatycze (1867–1922→ i ←1940–44→) Swory (←1923–54) Terespol (1940–44 i od 1973) Tuczna (1927–54 i od 1973) Wisznice (←1940–44→) Witulin (←1932–54) Zabłocie (1867–1954) Zakanale (←1932–54) Zalesie (od 1973)
Gromady (1954–72)	Berezówka (1954–68) Biała Podlaska (1960–72) Błonie (1954–61) Błotków Duży (1954–72) Bohukały (1969–72) Bubel Stary (1954–59) Burwin (1954–68) Cicibór Duży (1954–72) Dąbrowica Duża (1954–59) Dobratycze (1954–68) Dobrynka (1954–61) Dubów (1954–72) Hołowczyce (1954–55 →) Horoszki Duże (1954–55 →) Huszcza (1954–72) Jabłeczna (1954–59) Janów Podlaski (1954–72) Kijowiec (1954–59) Klonownica (1954–59) Kodeń (1954–72) Komarno (1954–59) Konstantynów nad Bugiem (1954–72) Kopytów (1954–59) Kościeniewicze (1954–68) Kownaty (1954–55 →) Kozły (← 1957) Krzywowólka (1954–72) Leśna Podlaska (1954–72) Litewniki Nowe (1954–55 →) Łobaczew Duży (1954–59) Łomazy (1954–72) Małaszewicze (1962–72) Mazanówka (1954–59) Olszyn (1954–59) Ortel Książęcy (1954–61) Pawłów Nowy (1954–59) Pawłów Stary (1960–68) Piszczac (1954–72) Połoski (1954–61) Pratulin (1954–68) Rokitno (1954–72) Rossosz (1954–72) Sidorki (1954–59) Sitnik (1954–61) Sławacinek Nowy (1962–72) Studzianka (1954–59) Styrzyniec (1954–61) Swory (1954–72) Tuczna (1954–72) Wilczyn (1954–59) Witulin (1954–59) Woskrzenice Duże (1954–61) Wólka Dobryńska (1954–61) Wólka Nosowska (1954–55 →) Zabłocie (1954–72) Zalesie (1954–72)