Przejdź do zawartości

Żarnów: Różnice pomiędzy wersjami

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Przeglądaj historię interaktywnie
[wersja przejrzana][wersja przejrzana]
← poprzednia edycjanastępna edycja →
Usunięta treść Dodana treść
WizualnieWikikod
Qqerim (dyskusja | edycje)
Redaktorzy
115 441 edycji
m drobne merytoryczne, drobne redakcyjne, synopsis
Linia 15: Linia 15:
|stanowisko zarządzającego = burmistrz
|stanowisko zarządzającego = burmistrz
|zarządzający = Krzysztof Nawrocki
|zarządzający = Krzysztof Nawrocki
|powierzchnia = 9,6233<ref name="dziennikdwacztery"/>
|powierzchnia = 9,6233<ref name="dziennikdwacztery" />
|wysokość =
|wysokość =
|liczba ludności = 1074{{r|pwl}}
|liczba ludności = 1074{{r|pwl}}
Linia 36: Linia 36:
|bip =
|bip =
}}
}}
'''Żarnów''' – [[miasto]] w [[Polska|Polsce]] położone w [[województwo łódzkie|województwie łódzkim]], w [[powiat opoczyński|powiecie opoczyńskim]], siedziba [[Żarnów (gmina)|miejsko-wiejskiej gminy Żarnów]]{{r|teryt|roz}} oraz [[Kościół łaciński|rzymskokatolickiej]] parafii [[Parafia św. Mikołaja w Żarnowie|św. Mikołaja w Żarnowie]]{{r|par}}. Przez Żarnów przebiega [[droga krajowa nr 74 (Polska)|droga krajowa nr 74]] oraz dwie drogi wojewódzkie: [[droga wojewódzka nr 726|726]] i [[droga wojewódzka nr 746|746]].
'''Żarnów''' – [[miasto]] w [[Polska|Polsce]] położone w [[województwo łódzkie|województwie łódzkim]], w [[powiat opoczyński|powiecie opoczyńskim]], siedziba [[Żarnów (gmina)|miejsko-wiejskiej gminy Żarnów]]{{r|teryt|roz}} oraz [[Kościół łaciński|rzymskokatolickiej]] parafii [[Parafia św. Mikołaja w Żarnowie|św. Mikołaja w Żarnowie]]{{r|par}}. Przez Żarnów przebiega [[droga krajowa nr 74 (Polska)|droga krajowa nr 74]] oraz dwie drogi wojewódzkie: [[droga wojewódzka nr 726|726]] i [[droga wojewódzka nr 746|746]].


Żarnów uzyskał [[lokacja (historia)|lokację miejską]] w 1360 roku, zdegradowany około 1577 roku, ponownie posiadał prawa miejskie w latach 1655–1662 oraz od 1786<ref>Najgrakowski, M. (2009). Miasta Polski do początku XXI wieku: podstawowe informacje o datach założenia i likwidacji. Dokumentacja geograficzna.</ref><ref>Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s.18-19.</ref>. Został ponownie [[Osady w Królestwie Polskim|pozbawiony praw miejskich]] 13 stycznia 1870 i włączony do [[Trojanowice (gmina)|gminy Trojanowice]] w [[Powiat opoczyński|powiecie opoczyńskim]], którą przekształcono w [[Topolice (gmina)|gminę Topolice]]<ref>Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, str. 419)</ref>. W latach 1870–1954 siedziba wiejskiej gminy Topolice, 1954–1972 [[Żarnów (gromada)|gromady Żarnów]]<ref>Uchwała Nr 13g/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu opoczyńskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104)</ref>, a od 1973 gminy Żarnów<ref>chwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173)</ref>. [[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] należał administracyjnie do [[województwo piotrkowskie| województwa piotrkowskiego]]. 1 stycznia 2024 [[Nadania praw miejskich w Polsce po 1900|odzyskał status miasta]]<ref name="dziennikdwacztery"/>.
Żarnów uzyskał [[lokacja (historia)|lokację miejską]] w 1360 roku, zdegradowany około 1577 roku, ponownie posiadał prawa miejskie w latach 1655–1662 oraz od 1786<ref>Najgrakowski, M. (2009). Miasta Polski do początku XXI wieku: podstawowe informacje o datach założenia i likwidacji. Dokumentacja geograficzna.</ref><ref>Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.</ref>. Został ponownie [[Osady w Królestwie Polskim|pozbawiony praw miejskich]] 13 stycznia 1870 i włączony do [[Trojanowice (gmina)|gminy Trojanowice]] w [[Powiat opoczyński|powiecie opoczyńskim]], którą przekształcono w [[Topolice (gmina)|gminę Topolice]]<ref>Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 419).</ref>. W latach 1870–1954 siedziba wiejskiej gminy Topolice, 1954–1972 [[Żarnów (gromada)|gromady Żarnów]]<ref>Uchwała Nr 13g/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu opoczyńskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104).</ref>, a od 1973 gminy Żarnów<ref>Chwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173).</ref>. [[Podział administracyjny Polski (1975–1998)|W latach 1975–1998]] należał administracyjnie do [[województwo piotrkowskie|województwa piotrkowskiego]]. 1 stycznia 2024 [[Nadania praw miejskich w Polsce po 1900|odzyskał status miasta]]<ref name="dziennikdwacztery" />.


== Historia ==
== Historia ==
Linia 44: Linia 44:
Wieś założona przed 1065 (pierwsza wzmianka w tzw. [[Falsyfikat mogileński|Falsyfikacie Mogileńskim]]), jedna z najstarszych polskich [[kasztelan]]ii. W 1136 r. Bulla papieża Innocentego II wydana dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego wymieniła wśród innych grodów Polski Centralnej ''Sarnov'' – czyli Żarnów. Był to gród wiązany z tzw. kasztelaniami zapilickimi – grupą trzech ośrodków administracji państwowej – Żarnowa, Skrzynna/Skrzyńska i Małogoszcza. Z 1191 r. pochodzi wzmianka wymieniająca kościół (capella) w Żarnowie, pośród siedmiu świątyń znajdujących się w uposażeniu kolegiaty sandomierskiej. Powstanie kościoła należy być może wiązać z osobą księcia [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierza Sprawiedliwego]]. W XII wieku był więc Żarnów znaczącym ośrodkiem, siedzibą przedstawiciela książęcej administracji, posiadającym własny gród i kościół. W roku 1224 wymieniony jest Falibóg, kasztelan żarnowski. W 1243 na dokumencie [[Konrad I mazowiecki|Konrada mazowieckiego]] wystąpił ''palatinus'' żarnowski. W latach 1415–1876 miejscowość posiadała [[prawa miejskie]]. Mimo upadku znaczenia Żarnowa w XIV w. na korzyść [[Opoczno|Opoczna]], tytuł kasztelana żarnowieckiego przetrwał do końca I Rzeczypospolitej. Podczas [[Potop szwedzki|potopu szwedzkiego]] miała miejsce [[bitwa pod Żarnowem]].
Wieś założona przed 1065 (pierwsza wzmianka w tzw. [[Falsyfikat mogileński|Falsyfikacie Mogileńskim]]), jedna z najstarszych polskich [[kasztelan]]ii. W 1136 r. Bulla papieża Innocentego II wydana dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego wymieniła wśród innych grodów Polski Centralnej ''Sarnov'' – czyli Żarnów. Był to gród wiązany z tzw. kasztelaniami zapilickimi – grupą trzech ośrodków administracji państwowej – Żarnowa, Skrzynna/Skrzyńska i Małogoszcza. Z 1191 r. pochodzi wzmianka wymieniająca kościół (capella) w Żarnowie, pośród siedmiu świątyń znajdujących się w uposażeniu kolegiaty sandomierskiej. Powstanie kościoła należy być może wiązać z osobą księcia [[Kazimierz II Sprawiedliwy|Kazimierza Sprawiedliwego]]. W XII wieku był więc Żarnów znaczącym ośrodkiem, siedzibą przedstawiciela książęcej administracji, posiadającym własny gród i kościół. W roku 1224 wymieniony jest Falibóg, kasztelan żarnowski. W 1243 na dokumencie [[Konrad I mazowiecki|Konrada mazowieckiego]] wystąpił ''palatinus'' żarnowski. W latach 1415–1876 miejscowość posiadała [[prawa miejskie]]. Mimo upadku znaczenia Żarnowa w XIV w. na korzyść [[Opoczno|Opoczna]], tytuł kasztelana żarnowieckiego przetrwał do końca I Rzeczypospolitej. Podczas [[Potop szwedzki|potopu szwedzkiego]] miała miejsce [[bitwa pod Żarnowem]].


W 1869 roku utracił [[prawa miejskie]], była to m.in. kara za udział mieszkańców w [[powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]]. Od 1876 r. Żarnów pozostawał pod rządami wójta. W czasie I wojny światowej na zachód od Żarnowa przebiegł front bojowy. W czasie II wojny światowej osada była silnym ośrodkiem [[Armia Krajowa|Armii Krajowej]] i [[Narodowe Siły Rezerwowe|Narodowych Sił Zbrojnych]].
W 1869 roku utracił [[prawa miejskie]], była to m.in. kara za udział mieszkańców w [[powstanie styczniowe|powstaniu styczniowym]]. Od 1876 r. Żarnów pozostawał pod rządami wójta. W czasie I wojny światowej na zachód od Żarnowa przebiegł front bojowy. W czasie II wojny światowej osada była silnym ośrodkiem [[Armia Krajowa|Armii Krajowej]] i [[Narodowe Siły Rezerwowe|Narodowych Sił Zbrojnych]].


Podczas [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji hitlerowskiej]] w styczniu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2500 Żydów. W październiku 1942 zostali wywiezieni do [[Getto w Opocznie|getta w Opocznie]], a stamtąd do [[Obóz zagłady w Treblince|obozu zagłady Treblinka II]] i tam zamordowani<ref>{{Cytuj |redaktor = Geoffrey P. Megargee |tytuł = Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945 |wolumin = II, part A |s = 351}}</ref>.
Podczas [[Okupacja niemiecka ziem polskich (1939–1945)|okupacji hitlerowskiej]] w styczniu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2500 Żydów. W październiku 1942 zostali wywiezieni do [[Getto w Opocznie|getta w Opocznie]], a stamtąd do [[Obóz zagłady w Treblince|obozu zagłady Treblinka II]] i tam zamordowani<ref>{{Cytuj |redaktor = Geoffrey P. Megargee |tytuł = Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945 |wolumin = II, part A |s = 351}}</ref>.
Linia 50: Linia 50:
Po okresie zastoju inwestycyjnego, który nastąpił w [[Lata 80. XX wieku|latach 80.]], [[Lata 90. XX wieku|lata 90.]] przyniosły znaczny postęp. Centrum Żarnowa uległo znacznym zmianom. Grodzisko wygląda bardzo podobnie jak w poprzednich latach.
Po okresie zastoju inwestycyjnego, który nastąpił w [[Lata 80. XX wieku|latach 80.]], [[Lata 90. XX wieku|lata 90.]] przyniosły znaczny postęp. Centrum Żarnowa uległo znacznym zmianom. Grodzisko wygląda bardzo podobnie jak w poprzednich latach.


W 1998 roku do Żarnowa przyłączono sąsiednie wsie: [[Tresta-Wesoła|Trestę Wesołą]] i [[Dorobna Wieś|Dorobną Wieś]] (nazwa oboczna: Drobna Wieś)<ref>{{Dziennik Ustaw|rok=1998|numer=156|pozycja=1026}}</ref>.
W 1998 roku do Żarnowa przyłączono sąsiednie wsie: [[Tresta-Wesoła|Trestę Wesołą]] i [[Dorobna Wieś|Dorobną Wieś]] (nazwa oboczna: Drobna Wieś)<ref>{{Dziennik Ustaw|1998|156|1026}}.</ref>.


== Zabytki ==
== Zabytki ==
[[Plik:Żarnów, kościół św. Mikołaja.jpg|thumb|200px|[[Kościół św. Mikołaja w Żarnowie|Kościół św. Mikołaja]]]]
[[Plik:Żarnów, kościół św. Mikołaja.jpg|thumb|200px|[[Kościół św. Mikołaja w Żarnowie|Kościół św. Mikołaja]]]]
[[Plik:AGAD Kazimierz Jagiellonczyk, krol polski, ustanawia w miescie Zarnowie jarmark na 15 sierpnia.png|thumb|Kazimierz Jagiellończyk ustanawia w mieście Żarnowie jarmark na 15 sierpnia.]]
[[Plik:AGAD Kazimierz Jagiellonczyk, krol polski, ustanawia w miescie Zarnowie jarmark na 15 sierpnia.png|thumb|Kazimierz Jagiellończyk ustanawia w mieście Żarnowie jarmark na 15 sierpnia.]]
Według rejestru zabytków [[Narodowy Instytut Dziedzictwa|NID]]<ref>{{cytuj stronę
Według rejestru zabytków [[Narodowy Instytut Dziedzictwa|NID]]<ref>{{cytuj stronę |url = http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/LDZ-rej.pdf |tytuł = Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie |autor = NID|data dostępu = 2008-09-18}}</ref> na listę zabytków wpisane są obiekty:
| url = http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/LDZ-rej.pdf
| tytuł = Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie| data dostępu = 2008-09-18| autor = NID}}</ref> na listę zabytków wpisane są obiekty:


=== Kościół parafialny pw. św. Mikołaja ===
=== Kościół parafialny pw. św. Mikołaja ===
Linia 68: Linia 66:
Kościół zbudowano na dawnym podgrodziu grodu kasztelańskiego, który za czasów [[Piastowie|Piastów]] kontrolował ważny szlak drogowy od [[Sandomierz]]a do [[Wielkopolska|Wielkopolski]].
Kościół zbudowano na dawnym podgrodziu grodu kasztelańskiego, który za czasów [[Piastowie|Piastów]] kontrolował ważny szlak drogowy od [[Sandomierz]]a do [[Wielkopolska|Wielkopolski]].


Pierwsze przęsło nawy głównej to nawa kościółka romańskiego. Ze ściany dawnej nawy, od strony południowej i północnej pozostały resztki. Sklepienie pochodzi z czasów rozbudowy w XX wieku. Gdy poszukiwano miejsc dla wiernych starano się powiększyć wnętrze przez przybudowanie kaplic - udało się to jeszcze w czasach romańskich i dobudowano ją od strony północnej. W 1510 powstało prezbiterium gotyckie od strony wschodniej, natomiast w południowej części wybudowano kaplice Matki Boskiej Różańcowej i św. Anny.<br />
Pierwsze przęsło nawy głównej to nawa kościółka romańskiego. Ze ściany dawnej nawy, od strony południowej i północnej pozostały resztki. Sklepienie pochodzi z czasów rozbudowy w XX wieku. Gdy poszukiwano miejsc dla wiernych starano się powiększyć wnętrze przez przybudowanie kaplic – udało się to jeszcze w czasach romańskich i dobudowano ją od strony północnej. W 1510 powstało prezbiterium gotyckie od strony wschodniej, natomiast w południowej części wybudowano kaplice Matki Boskiej Różańcowej i św. Anny.<br />
Przez całe stulecia nie wprowadzano żadnych zmian w części zachodniej, która jest to najbardziej interesującą częścią kościoła i poprzez swą wieżę z emporą jest bardzo charakterystyczna dla epoki romańskiej. Wieża ma 18,5 metrów wysokości, w górnej części grubość muru wynosi 0,80 m, a w dolnej 1,30 m. Pokryta jest stożkowym dachem z blachy miedzianej. Wewnątrz do połowy biegną kamienne [[schody]], kręcone spiralnie i stanowią przejście na [[empora|emporę]]. W wieży są dwa prostokątne okna romańskie i trzy ostrołukowe gotyckie oraz otwór zamknięty półkoliście nad szczytem dachu, jest to prawdopodobnie pamiątka po dawnej [[latryna|latrynie]]. Empora zachowała się prawie kompletnie. Z dołu przez otwór ostrołukowy wchodzi się na emporę kamiennymi schodami, z empory zaś na wieżę. W ścianie północnej zamurowany otwór drzwiowy stanowił przejście na galerię prowadzącą do pomieszczenia zamkowego. Inne źródła wskazują, iż jest przebiciem nowożytnym, wychodzącym na poddasze dawnej przybudówki. Pierwotna [[balustrada]] nie istnieje dziś, jednak zachowały się dwa [[pilaster|pilastry]] przyścienne, które świadczą o zamiarze oddzielania empory od nawy za pomocą [[galeria arkadowa|galerii arkadowej]]. Zamysłu jednak tego nie wykonano. Cześć gotycka stanowi wschodnie ramię kościoła, z 1510 roku pochodzi pierwsza wzmianka, że romańską świątynię powiększono poprzez dobudowanie od strony wschodniej gotyckiego [[prezbiterium]]. Zbudowane jest na planie prostokąta, ułożonego w szychty. Bogate sklepienie trójprzęsłowe, gwieździste żebrowane. Żebra połączone ze wspornikami stożkowymi zakończone dzbanuszkiem lub wazonikiem. Wbudowane dwa okna ostrołukowe wyposażone w nowoczesne witraże. Ścianę północną ożywiają drzwi od dawnej [[zakrystia|zakrystii]], a obecnie kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej. W szczycie ściany wschodniej widać tarcze z herbami [[Abdank (herb szlachecki)|Habdank]], [[Poraj (herb szlachecki)|Poraj]] i [[Lis]] zaś w południowej tarcza z herbem [[Wąż (herb szlachecki)|Wąż]]. Wszystkie są z godłami biskupimi. Herb Wąż odnosi się do Stanisław Przyłęckiego plebana żarnowskiego, Poraj do dziedzica Dłużniewic Andrzeja Róży Boryszowskiego.
Przez całe stulecia nie wprowadzano żadnych zmian w części zachodniej, która jest to najbardziej interesującą częścią kościoła i poprzez swą wieżę z emporą jest bardzo charakterystyczna dla epoki romańskiej. Wieża ma 18,5 metrów wysokości, w górnej części grubość muru wynosi 0,80 m, a w dolnej 1,30 m. Pokryta jest stożkowym dachem z blachy miedzianej. Wewnątrz do połowy biegną kamienne [[schody]], kręcone spiralnie i stanowią przejście na [[empora|emporę]]. W wieży są dwa prostokątne okna romańskie i trzy ostrołukowe gotyckie oraz otwór zamknięty półkoliście nad szczytem dachu, jest to prawdopodobnie pamiątka po dawnej [[latryna|latrynie]]. Empora zachowała się prawie kompletnie. Z dołu przez otwór ostrołukowy wchodzi się na emporę kamiennymi schodami, z empory zaś na wieżę. W ścianie północnej zamurowany otwór drzwiowy stanowił przejście na galerię prowadzącą do pomieszczenia zamkowego. Inne źródła wskazują, iż jest przebiciem nowożytnym, wychodzącym na poddasze dawnej przybudówki. Pierwotna [[balustrada]] nie istnieje dziś, jednak zachowały się dwa [[pilaster|pilastry]] przyścienne, które świadczą o zamiarze oddzielania empory od nawy za pomocą [[galeria arkadowa|galerii arkadowej]]. Zamysłu jednak tego nie wykonano. Cześć gotycka stanowi wschodnie ramię kościoła, z 1510 roku pochodzi pierwsza wzmianka, że romańską świątynię powiększono poprzez dobudowanie od strony wschodniej gotyckiego [[prezbiterium]]. Zbudowane jest na planie prostokąta, ułożonego w szychty. Bogate sklepienie trójprzęsłowe, gwieździste żebrowane. Żebra połączone ze wspornikami stożkowymi zakończone dzbanuszkiem lub wazonikiem. Wbudowane dwa okna ostrołukowe wyposażone w nowoczesne witraże. Ścianę północną ożywiają drzwi od dawnej [[zakrystia|zakrystii]], a obecnie kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej. W szczycie ściany wschodniej widać tarcze z herbami [[Abdank (herb szlachecki)|Habdank]], [[Poraj (herb szlachecki)|Poraj]] i [[Lis]] zaś w południowej tarcza z herbem [[Wąż (herb szlachecki)|Wąż]]. Wszystkie są z godłami biskupimi. Herb Wąż odnosi się do Stanisław Przyłęckiego plebana żarnowskiego, Poraj do dziedzica Dłużniewic Andrzeja Róży Boryszowskiego.


[[Plik:Kosciolzarnow3.jpg|thumb|200px|Kościół św. Mikołaja]]
[[Plik:Kosciolzarnow3.jpg|thumb|200px|Kościół św. Mikołaja]]
Linia 78: Linia 76:


=== Góra Szwedzka ===
=== Góra Szwedzka ===
W centrum Żarnowa znajduje się średniowieczne grodzisko funkcjonujące od końca X do połowy XIII wieku<ref>[https://www.academia.edu/4923899/Wczesnosredniowieczne_zaplecze_osadnicze_kosciola_w_Zarnowie_w_Poczatki_architektury_sakralnej_w_Polsce_Centralnej_red._L._Kajzer_Lodz-Warszawa_2013 ''Wczesnośredniowieczne zaplecze osadnicze kościoła w Żarnowie''], [w:] ''Początki architektury sakralnej w Polsce Centralnej'', red. L. Kajzer, Łódź-Warszawa 2013</ref>.
W centrum Żarnowa znajduje się średniowieczne grodzisko funkcjonujące od końca X do połowy XIII wieku<ref>[https://www.academia.edu/4923899/Wczesnosredniowieczne_zaplecze_osadnicze_kosciola_w_Zarnowie_w_Poczatki_architektury_sakralnej_w_Polsce_Centralnej_red._L._Kajzer_Lodz-Warszawa_2013 ''Wczesnośredniowieczne zaplecze osadnicze kościoła w Żarnowie''], [w:] ''Początki architektury sakralnej w Polsce Centralnej'', red. L. Kajzer, Łódź-Warszawa 2013.</ref>.


Na początku było ono oddzielone od wzgórza kościelnego ogrodzeniem z potężną zabudową. Stał tam [[zamek]] kasztelana żarnowskiego. Archeologowie twierdzili, że była to drewniano-ziemna budowla obronna. Wokół grodu wykopana była głęboka fosa. Prace wykopaliskowe podjęto na obiekcie dopiero w latach 70. XX w. w ramach Ekspedycji Wykopaliskowej Polskiej Akademii Nauk w Radomiu pod kierownictwem Ewy Kierzkowskiej – Kalinowskiej<ref>{{Cytuj |autor = Jerzy Sikora |tytuł = Sondażowe badania archeologiczne w Żarnowie - st. 1 |s = s. 7 |url = https://gunthera.files.wordpress.com/2008/08/zarnow-spr.pdf}}</ref>.
Na początku było ono oddzielone od wzgórza kościelnego ogrodzeniem z potężną zabudową. Stał tam [[zamek]] kasztelana żarnowskiego. Archeologowie twierdzili, że była to drewniano-ziemna budowla obronna. Wokół grodu wykopana była głęboka fosa. Prace wykopaliskowe podjęto na obiekcie dopiero w latach 70. XX w. w ramach Ekspedycji Wykopaliskowej Polskiej Akademii Nauk w Radomiu pod kierownictwem Ewy Kierzkowskiej – Kalinowskiej<ref>{{Cytuj |autor = Jerzy Sikora |tytuł = Sondażowe badania archeologiczne w Żarnowie – st. 1 |s = 7 |url = https://gunthera.files.wordpress.com/2008/08/zarnow-spr.pdf}}</ref>.


Współcześnie grodzisko to nosi nazwę [[Góra Szwedzka]]. Nazwa związana jest z [[Bitwa pod Żarnowem|Bitwą pod Żarnowem]], do której doszło 16 września 1655 r. między wojskami króla [[Jan II Kazimierz Waza|Jana Kazimierza]] a armią szwedzką).
Współcześnie grodzisko to nosi nazwę [[Góra Szwedzka]]. Nazwa związana jest z [[Bitwa pod Żarnowem|Bitwą pod Żarnowem]], do której doszło 16 września 1655 r. między wojskami króla [[Jan II Kazimierz Waza|Jana Kazimierza]] a armią szwedzką)<!-- SPRAWDŹ TO MIEJSCE! (NIESPAROWANE NAWIASY OKRĄGŁE) -->.


[[Plik:Mierzinazarnow.jpg|thumb|200px|Góra Szwedzka]]
[[Plik:Mierzinazarnow.jpg|thumb|200px|Góra Szwedzka]]
Linia 89: Linia 87:
Na samym szczycie Szwedzkiej Góry w dniu 3 maja 1923 roku postawiono pomnik z piaskowca (z godłem polskim, krzyżem i aniołem pokoju) dla uczczenia bojowników walczących o wolność Ojczyzny w latach 1831, 1848, 1863, 1918, 1920 (data zatarta podczas profanacji pomnika) i 1929. Co roku w dniach 3 maja i 11 listopada żarnowscy mieszkańcy oddają hołd poległym za wolność ojczyzny.
Na samym szczycie Szwedzkiej Góry w dniu 3 maja 1923 roku postawiono pomnik z piaskowca (z godłem polskim, krzyżem i aniołem pokoju) dla uczczenia bojowników walczących o wolność Ojczyzny w latach 1831, 1848, 1863, 1918, 1920 (data zatarta podczas profanacji pomnika) i 1929. Co roku w dniach 3 maja i 11 listopada żarnowscy mieszkańcy oddają hołd poległym za wolność ojczyzny.


Dzisiaj nie sposób stwierdzić która część obecnego wzgórza jest naturalnym wyniesieniem, która zniszczonym elementem średniowiecznej warowni, która jeszcze XX-wiecznym nasypem, przygotowanym dla pomieszczenia pomników<ref>{{Cytuj |autor = gunther |tytuł = Castellum Sarnov |data = 2012-10-10 |data dostępu = 2022-08-21 |opublikowany = Gunthera miejsce w sieci |url = https://gunthera.wordpress.com/2012/10/10/castellum-sarnov/ |język = pl-PL}}</ref>.
Dzisiaj nie sposób stwierdzić która część obecnego wzgórza jest naturalnym wyniesieniem, która zniszczonym elementem średniowiecznej warowni, która jeszcze XX-wiecznym nasypem, przygotowanym dla pomieszczenia pomników<ref>{{Cytuj |autor = gunther |tytuł = Castellum Sarnov |data = 2012-10-10 |data dostępu = 2022-08-21 |opublikowany = Gunthera miejsce w sieci |url = https://gunthera.wordpress.com/2012/10/10/castellum-sarnov/ |język = pl}}</ref>.


=== Śródmieście dawnego miasta ===
=== Śródmieście dawnego miasta ===
Początkiem Żarnowa był średniowieczny gród znajdujący się na bardzo wysokim nasypie o podstawie kolistej, którego średnica wynosiła 50 m. Wokół grodu biegła głęboka fosa, zasilana wodami rzeki [[Scepa|Scepy]] (inna nazwa rzeki to ''Żarnów'', w XVI w. nazwę zapisywano jako ''Sczepe''<ref>{{SgKP|XIV|739|Żarnów}}</ref>. Prawdopodobnie mieściła się tu siedziba książąt plemiennych, z której wywodził się możnowładca Odrowąż [[Prandota Stary]] (dynasta kasztelański) i jego potomkowie: Iwo i [[Jan Prandota|Jan]], biskupi krakowscy, którzy żyli w XII wieku. Żarnów w średniowieczu leżał na jednym z głównych szlaków z [[Wielkopolska|Wielkopolski]] na [[Stara Ruś|Ruś]]. Właśnie tą trasą podróżowali kupcy na wschód. Osada miała ogromne znaczenie handlowe, o którym świadczy herb przyozdobiony w srebrną misę i pięć złotych kłosów. Na temat nazwy tego wczesnośredniowiecznego grodu istnieje wiele legend, ale dwa wytłumaczenia uznaje się za najbardziej prawdopodobne. Pierwsze wywodzi nazwę Żarnów od ośrodka kamieniarskiego istniejącego od niepamiętnych czasów (Sygut 1996). Funkcjonował tu silny ośrodek i wyrabiano żarna z miejscowego [[piaskowiec|piaskowca.]] Drugie uznaje nazwę miejscowości za nazwę kulturową oznaczającą miejsce żarne (wyżarzony las), czyli obszar wypalony w puszczańskiej kniei, przeznaczony pod uprawy i intensywne zasiedlenie.
Początkiem Żarnowa był średniowieczny gród znajdujący się na bardzo wysokim nasypie o podstawie kolistej, którego średnica wynosiła 50 m. Wokół grodu biegła głęboka fosa, zasilana wodami rzeki [[Scepa|Scepy]] (inna nazwa rzeki to ''Żarnów'', w XVI w. nazwę zapisywano jako ''Sczepe''<ref>{{SgKP|XIV|739|Żarnów}}</ref>). Prawdopodobnie mieściła się tu siedziba książąt plemiennych, z której wywodził się możnowładca Odrowąż [[Prandota Stary]] (dynasta kasztelański) i jego potomkowie: Iwo i [[Jan Prandota|Jan]], biskupi krakowscy, którzy żyli w XII wieku. Żarnów w średniowieczu leżał na jednym z głównych szlaków z [[Wielkopolska|Wielkopolski]] na [[Stara Ruś|Ruś]]. Właśnie tą trasą podróżowali kupcy na wschód. Osada miała ogromne znaczenie handlowe, o którym świadczy herb przyozdobiony w srebrną misę i pięć złotych kłosów. Na temat nazwy tego wczesnośredniowiecznego grodu istnieje wiele legend, ale dwa wytłumaczenia uznaje się za najbardziej prawdopodobne. Pierwsze wywodzi nazwę Żarnów od ośrodka kamieniarskiego istniejącego od niepamiętnych czasów (Sygut 1996). Funkcjonował tu silny ośrodek i wyrabiano żarna z miejscowego [[piaskowiec|piaskowca.]] Drugie uznaje nazwę miejscowości za nazwę kulturową oznaczającą miejsce żarne (wyżarzony las), czyli obszar wypalony w puszczańskiej kniei, przeznaczony pod uprawy i intensywne zasiedlenie.


=== Drewniana dzwonnica z I polowy XIX wieku ===
=== Drewniana dzwonnica z I polowy XIX wieku ===
Linia 101: Linia 99:


7 maja 2009 r. podczas przebudowy skrzyżowania na Placu 900-lecia kapliczkę zdemontowano<ref>{{Cytuj |autor = Instytut Gość Media |tytuł = Obiecują, że wrócą do kapliczki św. Rozalii |data = 2020-05-08 |data dostępu = 2022-08-21 |opublikowany = kosciol.wiara.pl |url = https://kosciol.wiara.pl/doc/6291024.Obiecuja-ze-wroca-do-kapliczki-sw-Rozalii}}</ref>. Jej konstrukcja w żaden sposób nie pozwalała na przeniesienie w inne miejsce, każda próba przesunięcia groziła rozpadnięciem się ścian. Podjęto decyzję o budowie nowej. W krótkim czasie wiernie odwzorowano nową kapliczkę w pewnym oddaleniu od jezdni. Cały teren został oświetlony.
7 maja 2009 r. podczas przebudowy skrzyżowania na Placu 900-lecia kapliczkę zdemontowano<ref>{{Cytuj |autor = Instytut Gość Media |tytuł = Obiecują, że wrócą do kapliczki św. Rozalii |data = 2020-05-08 |data dostępu = 2022-08-21 |opublikowany = kosciol.wiara.pl |url = https://kosciol.wiara.pl/doc/6291024.Obiecuja-ze-wroca-do-kapliczki-sw-Rozalii}}</ref>. Jej konstrukcja w żaden sposób nie pozwalała na przeniesienie w inne miejsce, każda próba przesunięcia groziła rozpadnięciem się ścian. Podjęto decyzję o budowie nowej. W krótkim czasie wiernie odwzorowano nową kapliczkę w pewnym oddaleniu od jezdni. Cały teren został oświetlony.

== Osoby związane z Żarnowem ==
* [[Jisra’el Kristal|Jisra'el Kristal]] – [[superstulatek]], urodzony w Żarnowie, zmarł 11 sierpnia 2017 w wieku 113 lat. Mieszkał w Hajfie<ref>Andrzej Witkowski, ''Najstarszy na świecie człowiek pochodzi ...spod Opoczna''; [w:] "Polska. Dziennik Łódzki", 26 I 2016, nr 20, s. 7.</ref><ref>Anna Gronczewska, ''Pamiętał Żarnów, ale zawsze z dumą prezentował zdjęcie z herbem Łodzi''; [w:] "Polska. Dziennik Łódzki", 25 VIII 2017, nr 197, s. 17.</ref>.
* [[Wacław Radwan|Wacław Teofil Radwan]] – [[Polska|polski]] artysta [[Grafika|grafik]] i [[Malarstwo|malarz]], profesor [[Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie|ASP]], uczestnik [[Powstanie warszawskie|powstania warszawskiego]], prowadzący pracownię skrytek dla [[Oddział V Łączności|poczty powstańczej]].
* [[Władysław Zapałowski]] – weteran powstania styczniowego, pamiętnikarz.


== Sport ==
== Sport ==
Linia 117: Linia 110:


== Przypisy ==
== Przypisy ==
<references>
{{Przypisy|
* <ref name=pwl>{{Polska w liczbach|id=wies_Zarnow_zarnow_lodzkie|nazwa=Wieś Żarnów w liczbach|data dostępu=2022-02-20}}</ref>
<ref name="pwl">{{Polska w liczbach|id=wies_Zarnow_zarnow_lodzkie|nazwa=Wieś Żarnów w liczbach|data dostępu=2022-02-20}}</ref>
* <ref name=teryt>[http://eteryt.stat.gov.pl/eTeryt/rejestr_teryt/udostepnianie_danych/baza_teryt/uzytkownicy_indywidualni/wyszukiwanie/wyszukiwanie.aspx?contrast=default GUS. Wyszukiwarka TERYT]</ref>
<ref name="teryt">[http://eteryt.stat.gov.pl/eTeryt/rejestr_teryt/udostepnianie_danych/baza_teryt/uzytkownicy_indywidualni/wyszukiwanie/wyszukiwanie.aspx?contrast=default GUS. Wyszukiwarka TERYT].</ref>
* <ref name=roz>''Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części'' ({{Dziennik Ustaw|2013|200}})</ref>
<ref name="roz">''Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części'' ({{Dziennik Ustaw|2013|200}}).</ref>
* <ref name=poczta>{{Poczta Polska|2013|s=1619|data dostępu=2022-12-03}}</ref>
<ref name="poczta">{{Poczta Polska|2013|s=1619|data dostępu=2022-12-03}}</ref>
* <ref name=par>[https://diecezja.radom.pl/zarnow-parafia-pw-sw-mikolaja/ Opis parafii na stronie diecezji]</ref>
<ref name="par">[https://diecezja.radom.pl/zarnow-parafia-pw-sw-mikolaja/ Opis parafii na stronie diecezji].</ref>
* <ref name = "dziennikdwacztery">{{cytuj stronę| url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230001472 |tytuł=Dz.U. 2023 poz. 1472}}</ref>
<ref name="dziennikdwacztery">{{cytuj stronę |url = https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20230001472 |tytuł = Dz.U. 2023 poz. 1472}}</ref>
</references>
}}


== Linki zewnętrzne ==
== Linki zewnętrzne ==
Linia 136: Linia 129:
{{Powiat opoczyński (dawny)}}
{{Powiat opoczyński (dawny)}}
{{Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870}}
{{Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870}}

[[Kategoria:Żarnów|*]]
[[Kategoria:Żarnów| ]]
[[Kategoria:Stanowiska archeologiczne w województwie łódzkim]]
[[Kategoria:Stanowiska archeologiczne w województwie łódzkim]]
[[Kategoria:Miasta w Polsce lokowane w XV wieku]]
[[Kategoria:Miasta w Polsce lokowane w XV wieku]]

Wersja z 20:41, 6 sty 2024

Żarnów
miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Ilustracja
Rynek żarnowski (plac Piłsudskiego)
Herb
Herb
Państwo

 Polska

Województwo

 łódzkie

Powiat

opoczyński

Gmina

Żarnów

Prawa miejskie

1360–1577, 1655–1662, 1786–1870, od 2024

Burmistrz

Krzysztof Nawrocki

Powierzchnia

9,6233[1] km²

Populacja (2021)
• liczba ludności
• gęstość


1074[2]
111,6 os./km²

Strefa numeracyjna

44

Kod pocztowy

26-330[3]

Tablice rejestracyjne

EOP

Położenie na mapie gminy Żarnów
Mapa konturowa gminy Żarnów, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Żarnów”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Żarnów”
Położenie na mapie województwa łódzkiego
Mapa konturowa województwa łódzkiego, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Żarnów”
Położenie na mapie powiatu opoczyńskiego
Mapa konturowa powiatu opoczyńskiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Żarnów”
Ziemia51°14′50″N 20°10′14″E/51,247222 20,170556
TERC (TERYT)

1007084[4]

SIMC

0558274[4]

Urząd miejski
ul. Opoczyńska 5
26-330 Żarnów
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Żarnów – miasto w Polsce położone w województwie łódzkim, w powiecie opoczyńskim, siedziba miejsko-wiejskiej gminy Żarnów[4][5] oraz rzymskokatolickiej parafii św. Mikołaja w Żarnowie[6]. Przez Żarnów przebiega droga krajowa nr 74 oraz dwie drogi wojewódzkie: 726 i 746.

Żarnów uzyskał lokację miejską w 1360 roku, zdegradowany około 1577 roku, ponownie posiadał prawa miejskie w latach 1655–1662 oraz od 1786[7][8]. Został ponownie pozbawiony praw miejskich 13 stycznia 1870 i włączony do gminy Trojanowice w powiecie opoczyńskim, którą przekształcono w gminę Topolice[9]. W latach 1870–1954 siedziba wiejskiej gminy Topolice, 1954–1972 gromady Żarnów[10], a od 1973 gminy Żarnów[11]. W latach 1975–1998 należał administracyjnie do województwa piotrkowskiego. 1 stycznia 2024 odzyskał status miasta[1].

Historia

Wieś założona przed 1065 (pierwsza wzmianka w tzw. Falsyfikacie Mogileńskim), jedna z najstarszych polskich kasztelanii. W 1136 r. Bulla papieża Innocentego II wydana dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego wymieniła wśród innych grodów Polski Centralnej Sarnov – czyli Żarnów. Był to gród wiązany z tzw. kasztelaniami zapilickimi – grupą trzech ośrodków administracji państwowej – Żarnowa, Skrzynna/Skrzyńska i Małogoszcza. Z 1191 r. pochodzi wzmianka wymieniająca kościół (capella) w Żarnowie, pośród siedmiu świątyń znajdujących się w uposażeniu kolegiaty sandomierskiej. Powstanie kościoła należy być może wiązać z osobą księcia Kazimierza Sprawiedliwego. W XII wieku był więc Żarnów znaczącym ośrodkiem, siedzibą przedstawiciela książęcej administracji, posiadającym własny gród i kościół. W roku 1224 wymieniony jest Falibóg, kasztelan żarnowski. W 1243 na dokumencie Konrada mazowieckiego wystąpił palatinus żarnowski. W latach 1415–1876 miejscowość posiadała prawa miejskie. Mimo upadku znaczenia Żarnowa w XIV w. na korzyść Opoczna, tytuł kasztelana żarnowieckiego przetrwał do końca I Rzeczypospolitej. Podczas potopu szwedzkiego miała miejsce bitwa pod Żarnowem.

W 1869 roku utracił prawa miejskie, była to m.in. kara za udział mieszkańców w powstaniu styczniowym. Od 1876 r. Żarnów pozostawał pod rządami wójta. W czasie I wojny światowej na zachód od Żarnowa przebiegł front bojowy. W czasie II wojny światowej osada była silnym ośrodkiem Armii Krajowej i Narodowych Sił Zbrojnych.

Podczas okupacji hitlerowskiej w styczniu 1942 roku Niemcy utworzyli getto dla żydowskich mieszkańców. Przebywało w nim około 2500 Żydów. W październiku 1942 zostali wywiezieni do getta w Opocznie, a stamtąd do obozu zagłady Treblinka II i tam zamordowani[12].

Po okresie zastoju inwestycyjnego, który nastąpił w latach 80., lata 90. przyniosły znaczny postęp. Centrum Żarnowa uległo znacznym zmianom. Grodzisko wygląda bardzo podobnie jak w poprzednich latach.

W 1998 roku do Żarnowa przyłączono sąsiednie wsie: Trestę Wesołą i Dorobną Wieś (nazwa oboczna: Drobna Wieś)[13].

Zabytki

Kościół św. Mikołaja
Kazimierz Jagiellończyk ustanawia w mieście Żarnowie jarmark na 15 sierpnia.

Według rejestru zabytków NID[14] na listę zabytków wpisane są obiekty:

Kościół parafialny pw. św. Mikołaja

 Osobny artykuł: Kościół św. Mikołaja w Żarnowie.

W pierwszej połowie XII wieku wzniesiono kościół z kamienia ciosowego, który pomimo kolejnych przebudów zachował swoje pierwotne romańskie cechy architektoniczne w części zachodniej. Cechy romańskie ma także wieża łącząca się z frontem kościoła.

Nawet opracowania bardziej ogólne, dotyczące sztuki romańskiej w Polsce wskazują na Żarnów. Ogromnym zainteresowaniem profesjonalistów cieszą się dwa komponenty części romańskiej, empora i okrągła wieża, która uchodzi za jedną z najlepiej zachowanych w kraju.

Kościół zbudowano na dawnym podgrodziu grodu kasztelańskiego, który za czasów Piastów kontrolował ważny szlak drogowy od Sandomierza do Wielkopolski.

Pierwsze przęsło nawy głównej to nawa kościółka romańskiego. Ze ściany dawnej nawy, od strony południowej i północnej pozostały resztki. Sklepienie pochodzi z czasów rozbudowy w XX wieku. Gdy poszukiwano miejsc dla wiernych starano się powiększyć wnętrze przez przybudowanie kaplic – udało się to jeszcze w czasach romańskich i dobudowano ją od strony północnej. W 1510 powstało prezbiterium gotyckie od strony wschodniej, natomiast w południowej części wybudowano kaplice Matki Boskiej Różańcowej i św. Anny.
Przez całe stulecia nie wprowadzano żadnych zmian w części zachodniej, która jest to najbardziej interesującą częścią kościoła i poprzez swą wieżę z emporą jest bardzo charakterystyczna dla epoki romańskiej. Wieża ma 18,5 metrów wysokości, w górnej części grubość muru wynosi 0,80 m, a w dolnej 1,30 m. Pokryta jest stożkowym dachem z blachy miedzianej. Wewnątrz do połowy biegną kamienne schody, kręcone spiralnie i stanowią przejście na emporę. W wieży są dwa prostokątne okna romańskie i trzy ostrołukowe gotyckie oraz otwór zamknięty półkoliście nad szczytem dachu, jest to prawdopodobnie pamiątka po dawnej latrynie. Empora zachowała się prawie kompletnie. Z dołu przez otwór ostrołukowy wchodzi się na emporę kamiennymi schodami, z empory zaś na wieżę. W ścianie północnej zamurowany otwór drzwiowy stanowił przejście na galerię prowadzącą do pomieszczenia zamkowego. Inne źródła wskazują, iż jest przebiciem nowożytnym, wychodzącym na poddasze dawnej przybudówki. Pierwotna balustrada nie istnieje dziś, jednak zachowały się dwa pilastry przyścienne, które świadczą o zamiarze oddzielania empory od nawy za pomocą galerii arkadowej. Zamysłu jednak tego nie wykonano. Cześć gotycka stanowi wschodnie ramię kościoła, z 1510 roku pochodzi pierwsza wzmianka, że romańską świątynię powiększono poprzez dobudowanie od strony wschodniej gotyckiego prezbiterium. Zbudowane jest na planie prostokąta, ułożonego w szychty. Bogate sklepienie trójprzęsłowe, gwieździste żebrowane. Żebra połączone ze wspornikami stożkowymi zakończone dzbanuszkiem lub wazonikiem. Wbudowane dwa okna ostrołukowe wyposażone w nowoczesne witraże. Ścianę północną ożywiają drzwi od dawnej zakrystii, a obecnie kaplicy Matki Bożej Częstochowskiej. W szczycie ściany wschodniej widać tarcze z herbami Habdank, Poraj i Lis zaś w południowej tarcza z herbem Wąż. Wszystkie są z godłami biskupimi. Herb Wąż odnosi się do Stanisław Przyłęckiego plebana żarnowskiego, Poraj do dziedzica Dłużniewic Andrzeja Róży Boryszowskiego.

Kościół św. Mikołaja

Habdankiem pieczętował się Jan Konarski, biskup krakowski, który jest związany pokrewieństwem z okolicami Żarnowa. Część neogotycką zaprojektował profesor Stefan Szyller. Jest to układ bazylikowy, zespół trzech naw, gdzie nawa główna, środkowa jest znacznie wyższa i potężniejsza od pozostałych bocznych. Posiada dodatkowe oświetlenie oknami z naw bocznych. Ksiądz Jan Wencel zaprojektował bez okien w nawie środkowej. Kierował się uzyskaniem średniowiecznego półmroku nawy głównej oraz tym, że okna mogłyby osłabić wytrzymałość ścian na ciśnienie sklepienia. Wszystko pokryto dwuspadowym dachem.

Zabudowania miasteczka wznoszą się z południowej i zachodniej strony kościoła. Z części wschodniej widać pobliskie łąki oraz niedalekie lasy. Po stronie północnej od rzeczki Wąglanki, widać grodzisko o nieregularnym kształcie.

Góra Szwedzka

W centrum Żarnowa znajduje się średniowieczne grodzisko funkcjonujące od końca X do połowy XIII wieku[15].

Na początku było ono oddzielone od wzgórza kościelnego ogrodzeniem z potężną zabudową. Stał tam zamek kasztelana żarnowskiego. Archeologowie twierdzili, że była to drewniano-ziemna budowla obronna. Wokół grodu wykopana była głęboka fosa. Prace wykopaliskowe podjęto na obiekcie dopiero w latach 70. XX w. w ramach Ekspedycji Wykopaliskowej Polskiej Akademii Nauk w Radomiu pod kierownictwem Ewy Kierzkowskiej – Kalinowskiej[16].

Współcześnie grodzisko to nosi nazwę Góra Szwedzka. Nazwa związana jest z Bitwą pod Żarnowem, do której doszło 16 września 1655 r. między wojskami króla Jana Kazimierza a armią szwedzką).

Góra Szwedzka
Dzwonnica
Kaplliczka

Na samym szczycie Szwedzkiej Góry w dniu 3 maja 1923 roku postawiono pomnik z piaskowca (z godłem polskim, krzyżem i aniołem pokoju) dla uczczenia bojowników walczących o wolność Ojczyzny w latach 1831, 1848, 1863, 1918, 1920 (data zatarta podczas profanacji pomnika) i 1929. Co roku w dniach 3 maja i 11 listopada żarnowscy mieszkańcy oddają hołd poległym za wolność ojczyzny.

Dzisiaj nie sposób stwierdzić która część obecnego wzgórza jest naturalnym wyniesieniem, która zniszczonym elementem średniowiecznej warowni, która jeszcze XX-wiecznym nasypem, przygotowanym dla pomieszczenia pomników[17].

Śródmieście dawnego miasta

Początkiem Żarnowa był średniowieczny gród znajdujący się na bardzo wysokim nasypie o podstawie kolistej, którego średnica wynosiła 50 m. Wokół grodu biegła głęboka fosa, zasilana wodami rzeki Scepy (inna nazwa rzeki to Żarnów, w XVI w. nazwę zapisywano jako Sczepe[18]). Prawdopodobnie mieściła się tu siedziba książąt plemiennych, z której wywodził się możnowładca Odrowąż Prandota Stary (dynasta kasztelański) i jego potomkowie: Iwo i Jan, biskupi krakowscy, którzy żyli w XII wieku. Żarnów w średniowieczu leżał na jednym z głównych szlaków z Wielkopolski na Ruś. Właśnie tą trasą podróżowali kupcy na wschód. Osada miała ogromne znaczenie handlowe, o którym świadczy herb przyozdobiony w srebrną misę i pięć złotych kłosów. Na temat nazwy tego wczesnośredniowiecznego grodu istnieje wiele legend, ale dwa wytłumaczenia uznaje się za najbardziej prawdopodobne. Pierwsze wywodzi nazwę Żarnów od ośrodka kamieniarskiego istniejącego od niepamiętnych czasów (Sygut 1996). Funkcjonował tu silny ośrodek i wyrabiano żarna z miejscowego piaskowca. Drugie uznaje nazwę miejscowości za nazwę kulturową oznaczającą miejsce żarne (wyżarzony las), czyli obszar wypalony w puszczańskiej kniei, przeznaczony pod uprawy i intensywne zasiedlenie.

Drewniana dzwonnica z I polowy XIX wieku

Drewniana dzwonnica pochodząca z połowy XIX wieku w Żarnowie słynęła z krystalicznego dźwięku dzwonów, z których najstarsze pochodziły z 1533 i 1731 roku. Zostały one zrabowane przez hitlerowców. Budowla stoi na placu kościelnym. Dziś już tylko spełnia funkcje zabytku.

Kapliczka choleryczna

Na Placu 900-lecia w 1864 roku wzniesiono kapliczkę za sprawą żarnowianina Mikołaja Millaka. Zbudowano ją w podziękowaniu za uratowanie mieszkańców w czasie wielkiej epidemii cholery. Za patronkę wybrano świętą Rozalię.

7 maja 2009 r. podczas przebudowy skrzyżowania na Placu 900-lecia kapliczkę zdemontowano[19]. Jej konstrukcja w żaden sposób nie pozwalała na przeniesienie w inne miejsce, każda próba przesunięcia groziła rozpadnięciem się ścian. Podjęto decyzję o budowie nowej. W krótkim czasie wiernie odwzorowano nową kapliczkę w pewnym oddaleniu od jezdni. Cały teren został oświetlony.

Sport

W miejscowości działa klub piłki nożnej, Kasztelan Żarnów.

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Dz.U. 2023 poz. 1472.
  2. ↑ Wieś Żarnów w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2022-02-20], liczba ludności w oparciu o dane GUS.
  3. ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 1619 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22].
  4. ↑ a b c GUS. Wyszukiwarka TERYT.
  5. ↑ Rozporządzenie w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
  6. ↑ Opis parafii na stronie diecezji.
  7. ↑ Najgrakowski, M. (2009). Miasta Polski do początku XXI wieku: podstawowe informacje o datach założenia i likwidacji. Dokumentacja geograficzna.
  8. ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 18-19.
  9. ↑ Postanowienie z 24 października (5 listopada) 1869, ogłoszone 1 (13 stycznia) 1870 (Dziennik Praw, rok 1869, tom 69, nr 239, s. 419).
  10. ↑ Uchwała Nr 13g/54 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r. w sprawie podziału na gromady powiatu opoczyńskiego; w ramach Zarządzenia Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 20 grudnia 1954 r. w sprawie ogłoszenia uchwał Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 29 września 1954 r., dotyczących reformy podziału administracyjnego wsi (Dziennik Urzędowy Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 31 grudnia 1954 r., Nr. 15, Poz. 104).
  11. ↑ Chwała Nr XVII/79/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Kielcach z dnia 8 grudnia 1972 r. w sprawie utworzenia gmin w województwie kieleckim (Dz. Urz. WRN w Kielcach z 1972 r. Nr 26, poz. 173).
  12. ↑ Geoffrey P. Megargee (red.), Encyclopedia of camps and ghettos, 1933-1945, t. II, part A, s. 351.
  13. ↑ Dz.U. z 1998 r. nr 156, poz. 1026.
  14. ↑ NID: Rejestr zabytków nieruchomych, województwo łódzkie. [dostęp 2008-09-18].
  15. ↑ Wczesnośredniowieczne zaplecze osadnicze kościoła w Żarnowie, [w:] Początki architektury sakralnej w Polsce Centralnej, red. L. Kajzer, Łódź-Warszawa 2013.
  16. ↑ Jerzy Sikora, Sondażowe badania archeologiczne w Żarnowie – st. 1 [online], s. 7.
  17. ↑ r, Castellum Sarnov [online], Gunthera miejsce w sieci, 10 października 2012 [dostęp 2022-08-21] (pol.).
  18. ↑ Żarnów, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 739.
  19. ↑ Instytut Gość Media, Obiecują, że wrócą do kapliczki św. Rozalii [online], kosciol.wiara.pl, 8 maja 2020 [dostęp 2022-08-21].

Linki zewnętrzne

Miasta województwa łódzkiego
Miasta na prawach powiatu
Miasta powiatowe
Miasta gminne

Herb województwa łódzkiego

Gmina Żarnów
Miasto
Wsie
Integralne
części wsi
  • Chorzew
  • Czersko
  • Dwór (Myślibórz)
  • Dwór (Skórkowice)
  • Emilin
  • Fryszerka
  • Gajówka Marcinków
  • Gajówka Myślibórz
  • Górki Niemojowskie
  • Górna Kolonia
  • Górna Wieś
  • Łysa Góra
  • Miedzna Bankowa
  • Niemojowice-Kolonia
  • Niwa
  • Odrowąż
  • Olszyna
  • Piaski
  • Pod Górami
  • Pod Lasem
  • Pod Modrzewiną
  • Podgaje
  • Zalesie
Dawne miejscowości

Herb gminy Żarnów

Powiat opoczyński
Miasta
Gminy miejsko-wiejskie
Gminy wiejskie

Herb powiatu opoczyńskiego

Powiat opoczyński (1867–1975)
Przynależność wojewódzka
Miasta
Gminy wiejskie
(1867–1954 i 1973–75)
Gromady
(1954–72)
Miasta zdegradowane reformą carską z 1869–1870

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich; (2) wytłuszczono miasta trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast (wyjątek: miasta połączone na równych prawach, które wytłuszczono); (4) gwiazdki odnoszą się do terytorialnych zmian administracyjnych: (*) – miasto restytuowane połączone z innym miastem (**) – miasto restytuowane włączone do innego miasta (***) – miasto nierestytuowane włączone do innego miasta (****) – miasto nierestytuowane włączone do innej wsi; (5) (#) – miasto zdegradowane w ramach korekty reformy (w 1883 i 1888); (6) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Źródła: Ukaz do rządzącego senatu z 1 (13) czerwca 1869, ogłoszony 1 (13 lipca) 1869. Listy miast poddanych do degradacji wydano w 20 postanowieniach między 29 października 1869 a 12 listopada 1870. Weszły one w życie: 13 stycznia 1870, 31 maja 1870, 28 sierpnia 1870, 13 października 1870 oraz 1 lutego 1871 (Stawiski).

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Żarnów&oldid=72422608”