Stany Zjednoczone

Stany Zjednoczone Ameryki

The United States of America

Flaga Godło
Dewiza: (angielski) In God We TrustSzablon:Ref (Bogu ufamy)
Hymn: The Star-Spangled Banner (Gwiaździsty sztandar)
Konstytucja	Konstytucja Stanów Zjednoczonych
Język urzędowy	brak języka urzędowego na poziomie federalnym
Stolica	Waszyngton
Ustrój polityczny	republika prezydencka
Typ państwa	federacja
Głowa państwa	prezydent Barack Obama
Zastępca głowy państwa	wiceprezydent Joe Biden
Szef rządu	Barack Obama
Zastępca szefa rządu	Joe Biden
Powierzchnia  • całkowita  • wody śródlądowe	9 373 967 km² 6,76%
Liczba ludności (2010)  • całkowita   • gęstość zaludnienia	311 280 492Szablon:Wzrost 32,23 osób/km²
PKB (2008)  • całkowite   • na osobę	14 305,7 mld.Szablon:Wzrost USD 46 820Szablon:Wzrost USDSzablon:Ref
PKB (PSN) (2008)  • całkowite   • na osobę	14 045,6 mld.Szablon:Wzrost USD 45 968Szablon:Wzrost USDSzablon:Ref
Waluta	1 dolar amerykański = 100 centów (USD, $)
Niepodległość	od Wielkiej Brytanii 4 lipca 1776 (uznanie niepodległości 1783)
Religia dominująca	protestantyzm (52%)
Strefa czasowa	UTC –5 do –11 – zima UTC –4 do –10 – lato
Kod ISO 3166	US
Domena internetowa	.us .gov .mil .edu
Kod samochodowy	USA
Kod samolotowy	N
Kod telefoniczny	+1
Terytoria zależne	Pacyfik: Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston, Kingman, Mariany Północne, Midway, Palmyra, Samoa Amerykańskie, Wake; Atlantyk: Wyspy Dziewicze, Navassa, Portoryko

{{Państwo infobox}} Nieznane pola: "gęstość_miejsce", "uwagi", "język_używany", "powierzchnia_miejsce", "ludność_miejsce" oraz "państwo".

Stany Zjednoczone, Stany Zjednoczone Ameryki (ang.: United States, United States of America, US, USA) – państwo w Ameryce Północnej graniczące z Kanadą od północy, Meksykiem od południa, Oceanem Spokojnym od zachodu, Oceanem Arktycznym od północnego zachodu i Oceanem Atlantyckim od wschodu.

Trzecie pod względem liczby ludności (po Chinach i Indiach), a czwarte pod względem terytorium (po Rosji, Kanadzie i Chinach). W jego skład wchodzą także pozastanowe wyspy na Pacyfiku (Baker, Guam, Howland, Jarvis, Johnston, Kingman, Mariany Północne, Midway, Palmyra, Samoa Amerykańskie, Wake) i na Atlantyku (Wyspy Dziewicze, Navassa, Portoryko – największa z nich, formalnie państwo stowarzyszone z USA).

Historia

Petroglify Una Vida w Chaco Culture National Historical Park, kultura Anasazi (I w. p.n.e. do końca XIII wieku n.e.)

Rys naświetlający

Zróżnicowane językowo i kulturowo, wojujące pomiędzy sobą ludy tubylczych Amerykanów, w tym stosunkowo mniej rozszczepieni Inuit, zamieszkiwały obszary dzisiejszych Stanów Zjednoczonych przez co najmniej ostatnie 20 tys. lat. Przed przybyciem Europejczyków, i co za tym idzie, sprowadzeniu siłowo przez nich na te ziemie pojmanych w Afryce Zachodniej i zniewolonych Afrykanów do pracy na plantacjach, populacja autochtonów stanowiła ponad 1 mln mieszkańców. Wskutek ścierania się z technologicznie bardziej zabójczą imigracją Europejczyków, populacja tubylcza poddana była chronicznym działaniom wojennym, kulturowo wyniszczającym. W ich wyniku została sprowadzona do znikomego ułamka nowej całości. Murzyni zaś, pierwotnie niewolnicy, wskutek krwawej wojny secesyjnej w latach 60. XIX wieku i wygranej przez przeciwników niewolnictwa zostali uwolnieni. Proces ich integracji społecznej, jak i Indian, nadal trwa.

Dziś USA jest zarówno po części wymieszanym kulturowo, etnicznie, religijnie i obyczajowo krajem. Z drugiej strony, jest także głęboko miejscami spolaryzowanym, podzielonym politycznie, etnicznie, ekonomicznie i obyczajowo państwem. Jest to kraj o populacji liczącej ponad 311 mln ludzi z tendencją wzrostową, nacechowany dużym wzrostem imigracji (legalnej i nielegalnej), szczególnie z sąsiedniego Meksyku. Nadal tu niektóre przetrwałe społeczności Indian utrzymują odrębność kulturowo-narodowościową (Lakotowie, Hopi). Wielu Indian służy czy służyło w siłach zbrojnych USA (np. Nawahowie służący podczas II wojny światowej jako Indiańscy szyfranci). W wielu środowiskach o odosobnionym charakterze etnicznym, imigranci czy rodzimi obywatele w dużej mierze utożsamiają się z etnicznością przodków, jednak nie jest to krajową normą społeczną.

Europejskie początki

Inscenizacja z 2000 r., przedstawiająca przybycie Wikingów do zatoki w L'Anse aux Meadows w „Winlandii” (Nowej Fundlandii, ok. 1000 r.)

St. Augustine na Florydzie, wieża dzwonnicza fortu murowanego z lat 90. XVI w. Miasto jest najstarszą, zachowaną osadą Europejczyków na terenie USA (1565)

Pierwsi Europejczycy prawdopodobnie dotarli na obrzeża Stanów Zjednoczonych ok. 1000 r. Byli to Wikingowie, a ściślej, Islandczycy, którzy najpierw zostali banitami wydalonymi do Grenlandii, lub byli to ich potomkowie. Znalezisko archeologiczne w postaci kilkuletniej osady Wikingów z szeregiem domostw odkryto w latach 60. XX wieku na samym skraju północnej Nowej Fundlandii w L'Anse aux Meadows. Archeolodzy skandynawscy szukali go na podstawie dokładnych chronologii i opisów w sagach islandzkich, pierwotnie przekazywanych tradycją ustną. Miejsce to, po pieczołowitej rekonstrukcji i budowie przeszklonego nowoczesnego muzeum, zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zagadnieniem obecnie badanym, aczkolwiek nadal nieustalonym, jest gdzie konkretnie ci Wikingowie, korzystający z L’Ans Aux Meadows, zapuścili się dalej na południe wzdłuż wybrzeża Atlantyku, czy w głąb kontynentu pobliskim wielkim ujściem Rzeki Świętego Wawrzyńca.

Dopiero jakieś 500 lat później wyprawa Krzysztofa Kolumba zawitała na plaże Portoryko w 1492. W prawie tym samym czasie (1497, 1498), Giovanni Caboto (John Cabot), wenecki żeglarz włoskiego pochodzenia w służbie króla Anglii, opływał kanadyjskie i amerykańskie wybrzeża, szukając Przejścia Północno-Zachodniego do Indii, zawitawszy m.in. na ląd w dzisiejszym stanie Maine, lecz ginąc na morzu w drodze powrotnej, opodal Islandii. Niemniej, jego żegluga stała się podstawą prawną roszczeń Anglii do ziem Ameryki Północnej, w tym obszarów po części stanowiących Wybrzeże Wschodnie dzisiejszego terytorium USA. Niedługo potem, w 1542, Kalifornia została „odkryta” przez żeglarza portugalskiego Juana Rodrígueza Cabrillo, który analogicznie do Cabota służył królowi Hiszpanii. Oczywiście, kraina ta była ludnie zamieszkana przez rozmaitych Indian.

W 1565 Hiszpanie ustanowili St. Augustine na Florydzie, pierwszą przetrwałą do dziś osadę Europejczyków na terenie USA. Przez następne 235 lat była stolicą hiszpańskiej Florydy.

Natomiast pierwsi koloniści z Anglii, o stosunkowo trwałej osadzie na obszarze Stanów Zjednoczonych, założyli ufortyfikowaną kolonię Jamestown (Wirginia) w 1607. Jednak osada ta, podatna na ataki Indian i głód, nie przetrwała i została ostatecznie po latach ewakuowana.

Nieco późniejsi koloniści z Anglii, których osada jednak przetrwała i dała początek anglojęzycznej kulturze USA w postaci obecnej, to purytanie, protestanccy uchodźcy na tle religijnym, przybyli w okolice dzisiejszego nadmorskiego Plymouth (Massachusetts) w 1620 na statku „Mayflower”.

Konflikty kolonistów z władzami Wielkiej Brytanii i Deklaracja Niepodległości

Rycina Paula Revere’a

Współczesna replika statku, na którym miało miejsce „Boston Tea Party” (herbatka bostońska), zakotwiczona na stałe jako muzeum w Bostonie

Większością kolonii zarządzali wtedy specjalnie przysłani z Anglii gubernatorzy, przeważnie niezwiązani z lokalnymi społecznościami. Jednocześnie rozwijały się jednak lokalne samorządy, które dążyły do uzyskania większej niezależności od metropolii. Wyrazem tego był np. Kongres z Albany. Tymczasem Anglia traktowała swe zamorskie posiadłości jako rynek zbytu i źródło surowców. Nie było zgody na powstawanie manufaktur, co nie poprawiało nastrojów wśród kolonistów. Akty nawigacyjne, czyli ustawy mające za zadanie ochronę angielskich posiadłości przed konkurencją innych mocarstw kolonialnych dokładnie regulowały, które towary mogą być produkowane w koloniach, a które muszą być sprowadzane z Europy.

Działania zbrojne w czasie brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami skłoniły władze do nowego rodzaju opodatkowania ludności. W 1765 wprowadzono tak zwaną opłatę stemplową. Wywołało to wzburzenie mieszkańców, gdyż uważali oni za niesprawiedliwy obowiązek płacenia podatków do wspólnej kasy, przy jednoczesnym braku swej reprezentacji w parlamencie. Ogłoszono nawet bojkot angielskich towarów, co spowodowało chwilowe ustępstwa rządu, jednak stało się jasne, że bez radykalnej zmiany obecnego stanu, ponowny konflikt pozostawał kwestią czasu.

W 1770 przeciwko nowym cłom zaprotestowali mieszkańcy Bostonu. Protestujący tłum został ostrzelany przez wojsko, a całe wydarzenie przeszło do świadomości kolonistów jako masakra bostońska. W 1773 Brytyjska Kompania Wschodnioindyjska otrzymała od rządu prawo do sprzedaży herbaty amerykańskim koloniom z pominięciem ceł i podatków, co wyraźnie uderzało w lokalnych importerów tego produktu. W odpowiedzi kilkudziesięciu członków konspiracyjnej organizacji Synowie Wolności, tuż po przypłynięciu transportu herbaty do portu w Bostonie wdarło się na pokład statku (przebrani za Indian) i cały ładunek zniszczono. Zajście nazwano ironicznie herbatką bostońską. Reakcją brytyjską było zamknięcie bostońskiego portu, co spowodowało zakłócenia handlu w regionie. Nastroje społeczne uległy radykalizacji, a zwołany w 1774 I Kongres Kontynentalny podjął decyzję do przygotowania zbrojnego wystąpienia, usiłując jednak nadal prowadzić rokowania ze stroną brytyjską.

Polityka prowadzona przez Wielką Brytanię, zwłaszcza w latach 60. i 70. XVIII wieku oraz szerzące się idee oświeceniowe dokonały gruntownej zmiany w społeczeństwie kolonistów. Przestawali być już poddanymi brytyjskimi i jawnie zaczęli dążyć do niezależności. Zachodzące w tym czasie procesy i wydarzenia tego okresu zwane są rewolucją amerykańską. 19 kwietnia 1775 roku doszło do pierwszej konfrontacji zbrojnej sił kolonistów z armią brytyjską – bitwy pod Lexington.

Po pierwszym starciu uzbrojonych kolonistów z oddziałami angielskimi zebrał się po raz drugi Kongres Kontynentalny,który postanowił prowadzić wojnę z Anglią i powierzył naczelne dowództwo George’owi Washingtonowi, ziemianinowi z Wirginii.

Nie było jednak jasności, o co walczyć: czy o ustępstwa rządu w sprawie podatków, czy o połączenie stanów w federacje i uzyskanie pełnej samodzielności. W świetle prawa międzynarodowego kolonie były częścią Anglii, a do tej pory nie zdarzyło się, aby część jakiegoś państwa jednolitego narodowo zbuntowała się i ogłosiła odrębnym państwem. Jednak pod wpływem idei oświeceniowych wśród kolonistów zwyciężyła myśl o ogłoszeniu pełnej niepodległości. Zgromadzenia poszczególnych stanów zaczęły ogłaszać niepodległość. Powołano specjalny komitet z Thomasem Jeffersonem na czele, który opracował projekt Deklaracji Niepodległości. Deklaracja stwierdzała, że wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi i są obdarzeni nienaruszalnymi prawami – do życia, wolności i ubiegania się o szczęście. W celu zabezpieczenia tych praw został wyłoniony rząd. W dniu 4 lipca 1776 r. wszyscy członkowie Kongresu (bez jednego) podpisali Deklarację Niepodległości. Równało się to powstaniu nowego państwa – Stanów Zjednoczonych Ameryki. W Deklaracji Niepodległości po raz pierwszy idee oświecenia zostały zastosowane w praktyce.

Rozwój terytorialny i polityka zagraniczna

Dziewczyna z plemienia Arikara. Sepia, 1909. Z tomu nr 5 kolekcji „The North American Indian” 2228 fotografii Indian autorstwa Edwarda S. Curtisa. W zbiorach cyfrowych Library of Congress Arikara nietypowo uprawiali rolę, zamieszkując preryjne okolice koryta Missouri, właśnie na terytorium zakupionym od Francji

Pomimo licznych kłopotów wewnętrznych, Stany Zjednoczone z powodzeniem rozszerzały swoje terytorium. W 1803 Thomas Jefferson odkupił francuską Luizjanę od Napoleona, co niemal dwukrotnie zwiększyło terytorium kraju. Ponadto w 1818 udało się uzyskać Terytorium Dakoty.

Wojna brytyjsko-amerykańska

W 1812 wybuchł kolejny spór brytyjsko-amerykański. Zarzewiem konfliktu stało się pogranicze kanadyjskie oraz spór związany z blokadą handlową (blokada kontynentalna) stosowaną przez napoleońską Francję wobec Brytyjczyków. Anglia wykorzystała pretekst, aby podjąć zbrojną próbę przywrócenia statusu kolonialnego Stanów Zjednoczonych, ale bez skutku. Wojna brytyjsko-amerykańska zakończyła się traktatem gandawskim w 1814, w zasadzie nie przynosząc wymiernych korzyści żadnej ze stron. W końcowej fazie jednak przewaga militarna była po stronie amerykańskiej, co zapoczątkowało budowę mitu o niezwyciężonej armii. Było to także dodatkowym czynnikiem w procesie formowania się narodu amerykańskiego. Konsekwencją konfliktu było także podpisanie ugody Rusha-Bagota w 1817, dotyczącej demilitaryzacji strefy nadgranicznej oraz konwencji w 1818, dotyczącej regulacji granic.

Dalsza ekspansja terytorialna i ogłoszenie izolacjonizmu

Flaga Nowej Hiszpanii

W 1821 kolejny prezydent USA, James Monroe, doprowadził do uzyskania hiszpańskiej Florydy, co było kolejnym krokiem w umacnianiu pozycji państwa jako najsilniejszego gracza na kontynencie. W 1823 prezydent Monroe ogłosił opracowaną przez ówczesnego sekretarza stanu, Johna Quincy’ego Adamsa, tzw. Doktrynę Monroe’a zakładającą dążenie do powstrzymania europejskiej ekspansji na całym kontynencie amerykańskim w zamian za brak ingerencji USA w sprawy Europy. Oznaczało to początek długiej epoki w dziejach amerykańskiej polityki zagranicznej – okresu izolacjonizmu

W tym czasie koloniści osiedlali się także na terenach niepodległego od 1821 Meksyku, szczególnie na terenie Teksasu. Władze tego kraju odmawiały jednak przyznania praw politycznych mieszkańcom tej prowincji, co doprowadziło do formowania się ruchu oporu. Mieszkańcy wykorzystując anarchię i wojny domowe nękające Meksyk proklamowali w 1836 Republikę Teksasu, a w 1845 ogłosili przyłączenie do USA jako 28. stan. Spowodowało to wybuch wojny amerykańsko-meksykańskiej, trwającej w latach 1846-1848. W jej wyniku Meksyk utracił także tereny dzisiejszych Nowego Meksyku i Kalifornii, które łącznie z Teksasem stanowiły przed wojną połowę jego obszaru.

Tymczasem w 1846 USA uzyskały brytyjski Oregon, a w 1867 dokonały ostatniego nabytku na kontynencie kupując od cara rosyjską Alaskę za niską sumę 7 mln dolarów. Ogółem powierzchnia Stanów Zjednoczonych wzrosła w XIX wieku sześciokrotnie.

Rozwój gospodarczy

Liberalne zasady rządzące gospodarką amerykańską skutkowały jej gwałtownym rozwojem, Powszechne prawo wyborcze dla białych i liczne wolności polityczne przyczyniały się do wzmożonego napływu osadników z Europy. Zakładali oni dynamicznie rozwijające się przedsiębiorstwa, zachowując przy tym etos pracy, wytrwałości i oszczędności. Udział Stanów Zjednoczonych w produkcji światowej wzrósł z poziomu 7% w 1840 do 23,3% w 1870. Powszechnie wprowadzano nowe urządzenia, np. kombajny. Jednak coraz bardziej uwidaczniał się podział na dwie strefy gospodarcze – przemysłową i zurbanizowaną Północ oraz rolnicze Południe, gdzie na plantacjach masowo wykorzystywano pracę niewolników uprowadzonych w Zachodniej Afryce.

Indianie

Indianie w Ameryce Płn. w XVII wieku – część wschodnia

Na początku XIX wieku w Ameryce Północnej żyło ok. 1 mln Indian, utrzymujących się głównie z łowiectwa, zbieractwa i rybołówstwa lub rolnictwa. Postępujący proces osadnictwa białych oznaczał dla tubylców groźbę utraty macierzystych terenów. Podzieleni na niewielkie, słabe militarnie, ekonomicznie i politycznie plemiona, tubylcy stopniowo ulegali cywilizacyjnej przewadze europejskich kolonizatorów. Ekspansja osadnicza na zachód doprowadziła do szybkiego skurczenia się indiańskich terenów łowieckich i wytępienia stad bizonów, będących dotychczas podstawą utrzymania dla wielu plemion na prerii. Kolejnym zagrożeniem dla Indian były nieznane im uprzednio choroby, takie jak ospa, oraz częste przypadki popadania w uzależnienie od alkoholu dostarczanego przez białych. Część Indian decydowała się na podjęcie walki zbrojnej, lecz nie miała ona szansy powodzenia w walce z regularną i dobrze uzbrojoną armią osadników. Wielu poległo też w podsycanych przez kolonizatorów wojnach międzyplemiennych. Ocalałych Indian osiedlano w niewielkich rezerwatach, ulokowanych głównie na nieużytkach, w tym na specjalnie utworzonym Terytorium Indiańskim (w dzisiejszej Oklahomie). Konflikty władz państwowych z Indianami przeszły do historii pod nazwą wojen z Indianami. Wojny te ustały dopiero pod koniec XIX wieku, a krótko potem liczebność Indian w Stanach Zjednoczonych osiągnęła minimum. Stopniowy wzrost liczby Indian i poziomu ich życia nastąpił dopiero w latach dwudziestych i trzydziestych – po tym jak w 1924 roku wszystkim tubylczym Amerykanom przyznano obywatelstwo amerykańskie, a w 1934 roku ustawa o reorganizacji Indian (ang. Indian Reorganization Act) usankcjonowała ich prawo tubylczych plemion do autonomii i rozwoju w ramach demokratycznych struktur. W 1944 roku powstał Krajowy Kongres Indian Amerykańskich (NCAI), największa dziś organizacja amerykańskich Indian, a w latach 60. i 70. XX wieku miał miejsce szczyt panindiańskiego społeczno-politycznego, kulturowego i religijnego odrodzenia tubylczych Amerykanów, zapoczątkowany przez AIM i inne organizacje młodego pokolenia miejskich Indian.

Wojna secesyjna

Bitwa pod Gettysburgiem podczas wojny secesyjnej

W tym czasie zaostrzyły się przeciwieństwa pomiędzy Północą a Południem, które zogniskowały się na kwestii murzyńskiej. Wywoływało to kryzysy polityczne, powstał ruch abolicjonistyczny. Próbowano zawierać różne ugody (m.in. kompromis Missouri w 1820, kompromis w 1850, ustawa Kansas-Nebraska z 1854) jednak nie przynosiły one rezultatów. Przeciwnicy niewolnictwa skonsolidowali się po skazaniu na śmierć i straceniu w 1859 abolicjonisty Johna Browna, który próbował wywołać powstanie murzyńskie.

Wybór przeciwnika niewolnictwa, republikanina Abrahama Lincolna na prezydenta w 1860 spowodował wystąpienie 11 stanów południowych (pod przewodnictwem Karoliny Północnej) z Unii (24 podtrzymały lojalnie Unię). Stany te utworzyły następnie Skonfederowane Stany Ameryki, zwane Konfederacją, w odróżnieniu od Unii. Krwawa wojna secesyjna trwała do 1865. Zakończyła się militarną klęską Konfederacji i spustoszeniem Południa. Okres polityczno-ekonomiczny w historii USA po tej wojnie jest znany jako Rekonstrukcja USA.

Izolacjonizm

Kolejni prezydenci wzorem Monroe uważali, że należy zamknąć Amerykę przed wpływami Europy i wynieść Stany Zjednoczone do roli arbitra pomiędzy wszystkimi krajami Nowego Świata. Doktryna ta jest znana jako izolacjonizm. Praktyczną realizacją tej doktryny było sprzeciwianie się utworzeniu Cesarstwa Meksykańskiego przez Napoleona III, odkupienie od Rosji w 1867 Alaski, arbitraż prezydenta Grovera Clevelanda w sporze pomiędzy Wenezuelą i Gujaną Brytyjską. Stany Zjednoczone zaczęły prowadzić politykę imperialną w stosunku do mniejszych krajów kontynentu amerykańskiego. Za prezydentury Williama McKinleya, Stany Zjednoczone stoczyły wojnę kolonialną z Hiszpanią, w wyniku której zdobyły w 1898 Kubę i Portoryko na Karaibach oraz Filipiny i Guam na Pacyfiku.

Początek XX wieku

W ciągu kilkudziesięciu kolejnych lat po zakończeniu wojny domowej, USA rozwinęły się w największą potęgę przemysłową świata. Przyłączono 17 państw-terytoriów, które stały się nowymi stanami USA. Jako ostatnie zostały wchłonięte: Nowy Meksyk i suwerenne dotąd państwa: Oklahoma (w 1907 roku) oraz Arizona (w 1912 roku).

Rozwinięto połączenia kolejowe, łącząc m.in. brzegi obu oceanów. W gospodarce zaczęto stosować na szeroką skalę energię elektryczną i silniki spalinowe. Szybko zaczęła rozwijać się motoryzacja, m.in. dzięki zakładom Henry Forda, przyczyniając się do rozwoju kraju. Powstały pierwsze gigantyczne korporacje produkujące m.in. stal, maszyny, okręty. Rozwinął się przemysł naftowy, chemiczny, bawełniany, górnictwo węgla kamiennego.

Dzięki szybkiemu rozwojowi gospodarczemu i technologicznemu powstały wielkie fortuny: J. P. Morgana, Johna D. Rockefellera, Andrew Carnegiego. Wzrost gospodarczy w tym okresie przekraczał 10%. Korzystając z kłopotów Wielkiej Brytanii w Wojnie Burskiej w Afryce Południowej, Stany Zjednoczone zmonopolizowały budowę Kanału Panamskiego (Traktat Claytona-Bulwera). Budowę rozpoczęto 1850 roku i zakończono w 1914 roku.

Prezydentury Williama McKinleya i Theodore’a Roosevelta

Przez pośrednictwo w wojnie rosyjsko-japońskiej i udział w konferencji w Algeciras Stany Zjednoczone weszły do polityki międzynarodowej jako równorzędny partner mocarstw europejskich.

W polityce wewnętrznej wykrystalizował się podział na Republikanów i Demokratów. Dojście do władzy jednego ze stronnictw powodowało zazwyczaj zwrot w polityce państwa oraz wymianę personelu na stanowiskach wszystkich szczebli. Ważniejszymi momentami było:

• wprowadzenie ceł ochronnych na wyroby przemysłowe przez prezydenta Williama McKinleya w 1890;
• wysiłki prezydenta Roosevelta w zwalczaniu korupcji i rządów bogaczy;
• wprowadzenie przez Wilsona prawa dotyczącego reformy celnej, prawa wyborczego kobiet i prohibicji alkoholowej (która wbrew zamierzeniu pomysłodawców spowodowała rozwój przestępczości).

I wojna światowa

Plik:WilsonVersailles.jpg

Delegacja USA na konferencję pokojową

Silna pozycja polityczna i gospodarcza Stanów Zjednoczonych zapewniła im decydujący udział w I wojnie światowej. W pierwszych jej latach prezydent Wilson przestrzegał zasady nieinterweniowania w konflikt europejski i próbował pogodzić zwaśnione strony, jednak gdy Niemcy ogłosiły nieograniczoną wojnę podwodną, USA wypowiedziały im wojnę 6 kwietnia 1917 roku. Szybko zmobilizowano około 4 milionów żołnierzy i wybudowano flotę. Wysłanie korpusu interwencyjnego do Francji spowodowało wygraną ententy.

Wilson miał duży wkład w opracowanie traktatu pokojowego. Ogłosił tzw. 14 punktów Wilsona, które stały się podstawą traktatu wersalskiego. Jednak Kongres nie ratyfikował traktatu wersalskiego i nie wyraził zgody na przystąpienie Stanów Zjednoczonych do Ligi Narodów. Nie uznano też Rosji Sowieckiej powstałej po wojnie. Następni prezydenci uprawiali politykę powrotu do izolacjonizmu.

Lata międzywojenne

Pierwsze dziesięciolecie powojenne stanowiło okres świetności Stanów Zjednoczonych. Zarobiwszy krocie na sprzedaży broni przemysł amerykański przeżywał rozkwit. Eksport i inwestycje zagraniczne wzrosły kilkakrotnie, dolar amerykański zyskał status głównej waluty świata. Rząd stosował taktykę tzw. małego rządu (jak najmniej interwencji państwa w gospodarkę). Rozkwit gospodarczy spowodował wielką falę imigrantów, ludność USA wzrosła o kilkanaście milionów osób. W 1924 roku przyznano też obywatelstwo amerykańskie wszystkim Indianom żyjącym w granicach Stanów Zjednoczonych.

Wielki kryzys

24 października 1929 roku, nazywanego potem „czarnym czwartkiem” nastąpił krach na giełdzie w Nowym Jorku. Był to początek wielkiego kryzysu światowego. Produkcja w USA zmalała o 50%; w 1932 roku bezrobocie osiągnęło 25%; co czwarty farmer stracił ziemię na skutek zadłużenia. Środki podjęte przez prezydenta Herberta Hoovera dla ratowania gospodarki okazały się niewystarczające.

New Deal

Jego następca, demokrata Franklin Delano Roosevelt, wprowadził politykę określaną mianem Nowego Ładu Ekonomicznego (New Deal). Było to odejście od liberalizmu: banki poddano kontroli rządowej, wdrożono program robót publicznych, upadające przedsiębiorstwa wzmocniono przez udzielanie pożyczek, powstały dopłaty dla rolników. Wprowadzono pierwszy w historii system ubezpieczeń emerytalnych, ustanowiono 40-godzinny tydzień pracy, zwiększono zasiłki dla bezrobotnych, zakazano zatrudniania dzieci, ustalono minimalne płace, zalegalizowano związki zawodowe – to wszystko zapoczątkowało erę demokratycznego socjalizmu. Prawdziwy przełom w gospodarce spowodował wybuch II wojny światowej i zamówienia na broń. Najwyższa stawka podatkowa wynosiła wtedy w USA 70%.

Potwierdzenie izolacjonizmu

W 1933 roku Roosevelt ogłosił politykę dobrego sąsiedztwa wobec Ameryki Łacińskiej. W tym samym roku Stany Zjednoczone nawiązały stosunki dyplomatyczne z ZSRR. Kongres nadal podtrzymywał izolacjonizm i uchwalał kolejne ustawy o neutralności (1935, 1936, 1937), w których deklarowano nie ingerowanie USA w konflikty europejskie.

II wojna światowa

Stany Zjednoczone zostały faktycznie formalnie włączone do 2 wojny światowej japońskim atakiem na Hawaje, w tym bazy amerykańskiej marynarki wojennej w Pearl Harbor na wyspie O'ahu, 7 grudnia 1941 roku. Kraj został w ten sposób wciągnięty do trwającej już wojny na Pacyfiku, odpierając ataki japońskie na posiadłości brytyjskie, holenderskie i amerykańskie, a także zapobiegając zajęciu Australii. Wkrótce też wojnę Stanom Zjednoczonym wypowiedziała hitlerowska III Rzesza. W ramach skierowanej na pomoc państwom zaangażowanym w walkę z państwami Osi ustawy Lend Lease, dzieliły również ogromnej bezzwrotnej pomocy materialnej w postaci uzbrojenia, wyposażenia, ciężarówek, a zwłaszcza materiałowej, w postaci paliw, amunicji, ciepłej odzieży, żywności oraz maszyn służących do produkcji wojennej. Następnie przystąpiły do ofensywy w Afryce Północnej i dokonały inwazji we Włoszech. W czerwcu 1944 roku dokonały największego desantu w historii. Wraz z Brytyjczykami Amerykanie otworzyli front zachodnioeuropejski, lądując przy silnym oporze w Normandii (operacja Overlord) i uwalniając północną Francję, następnie kraje niderlandzkie i zachodnie Niemcy.

W świetle fanatycznego oporu na wyspach Pacyfiku, a także, aby zapobiec olbrzymim stratom armii USA i ludności cywilnej podczas planowanej inwazji Japonii właściwej, 6 i 9 sierpnia 1945 roku samoloty B-29 XX Armii Powietrznej startujące z wyspy Tinian zrzuciły na miasta Hiroszima i Nagasaki w Japonii dwie bomby atomowe, co doprowadziło do niemal natychmiastowej bezwarunkowej kapitulacji Japonii.

Po II wojnie światowej

Koniec wojny Stany Zjednoczone z powodu zrujnowanej konfliktem konkurencji witały jako największa potęga polityczna i przemysłowa na świecie; kolejni prezydenci starali się tę pozycję utrzymać. Prezydenturę objął Harry Truman, zmniejszył armię do pół miliona w 1950 roku. Ogłosił program Sprawiedliwy Ład (Fair Deal), którego celem było objęcie opieką państwową najsłabszych społecznie i ekonomicznie obywateli, jednak nie udało mu się go zrealizować. Przeciwstawiał się rosnącej agresywności ZSRR ogłaszając w 1947 roku tzw. doktrynę Trumana – politykę powstrzymywania komunizmu. Stany Zjednoczone postanowiły udzielić w 1947 roku pomocy finansowej odbudowującej się ze zniszczeń Europie (plan Marshalla). Jednak ZSRR, a wraz z nim pozostałe kraje komunistyczne, nie przyjął tej pomocy. Zaczęła się tzw. zimna wojna. W 1949 roku z inspiracji USA zawiązano pakty wojskowe NATO w Europie, w 1951 roku ANZUS na Pacyfiku i w 1954 roku SEATO w Azji Południowo-Wschodniej.

• plan Marshalla
• NATO

Polityka „powstrzymywania” i „maccartyzm”

Z obaw przed komunizmem zrodziły się wypaczenia zainicjowane przez senatora J.R. McCarthy’ego polegające na szykanowaniu osób o poglądach lewicowych, w tym wielu wybitnych artystów. Również w celu zneutralizowania ekspansji komunistycznej USA dwukrotnie angażowały się militarnie w konflikty wojskowe na kontynencie azjatyckim, w 1950 roku w Korei (wojna koreańska) i 1964 roku w Wietnamie (wojna wietnamska).

• czerwona panika

Dwight D. Eisenhower

Lata 50.

W 1952 roku wybory wygrał republikanin Dwight Eisenhower. Prowadził on politykę odprężenia w stosunkach z ZSRR (czemu sprzyjała śmierć Stalina). Eisenhower prowadził aktywną działalność dyplomatyczną: odwiedził między innymi Wielką Brytanię, Niemcy, Francję, a nawet zaprosił do USA Nikitę Chruszczowa, z którym uzgodnili spotkanie na szczycie (zerwane z powodu incydentu z zestrzeleniem przez Rosjan samolotu U-2). Eisenhower położył też kres maccartyzmowi. W 1954 roku z jego poparciem Sąd Najwyższy zniósł segregację rasową w szkołach. W 1957 roku, niedługo po umieszczeniu satelity Sputnik 1 przez Sowietów na orbitę zostaje wystrzelony pierwszy amerykański satelita Explorer 1.

Lądowanie Apollo 11 na Księżycu

John F. Kennedy

Richard Nixon

Lata 60.

Kontynuacją reform była prezydentura Johna Kennedy’ego (1960-1963), podczas której doszło do tak zwanego kryzysu kubańskiego związanego z radziecką próbą zainstalowania rakiet jądrowych na Kubie. Kennedy doprowadził do podpisania 5 sierpnia 1963 roku w Moskwie układu o zakazie doświadczeń z bronią jądrową w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą (jego bezpośrednim skutkiem było położenie kresu skażeniom promieniotwórczym); próbował przenieść rywalizację z ZSRR na dziedzinę podboju kosmosu.

W listopadzie 1963 roku John Kennedy został zamordowany w Dallas, a w 1968 roku jego młodszy brat, senator Robert Kennedy oraz noblista Martin Luther King.

W kulturze nastał okres tzw. dzieci kwiatów, jego symbolem stał się Festiwal w Woodstock i muzycy tacy jak Jimi Hendrix, Janis Joplin i Jefferson Airplane. Wzmagała się walka o prawa Murzynów. W 1969 roku prezydentem został były wiceprezydent Richard Nixon, a Amerykanie wylądowali po raz pierwszy na Księżycu, i co jest równie ważne, wrócili cali i zdrowi. Od 1969 roku rozpoczęły się negocjacje z ZSRR w sprawie ograniczenia zbrojeń strategicznych SALT.

Jimmy Carter

Lata 70.

Zaczęły się interwencją zbrojną w Laosie i Kambodży w 1970 roku, będącą kolejnym aktem wojny wietnamskiej, pochłaniającej życie żołnierzy amerykańskich. Z powodu malejącej popularności wojny w społeczeństwie, USA zostały zmuszone do wycofania się z Wietnamu i Indochin. W 1972 roku zakończono wojnę w Wietnamie i w 1973 roku podpisano w Paryżu układ pokojowy.

Stany Zjednoczone udzieliły poparcia politycznego Izraelowi w wojnie z państwami arabskimi.

Administracja Nixona ożywiła kontakty z ZSRR oraz krajami Układu Warszawskiego.

Poprawiono również stosunki z komunistycznymi Chinami. W 1972 roku Nixon złożył tam wizytę.

Kres prezydenturze Nixona położyło jego uwikłanie w zatajanie i kłamanie pod przysięgą w aferze politycznej Watergate. Po raz pierwszy w historii USA prezydent złożył urząd przed czasem.

Kolejny przełom w polityce nastąpił za sprawą Jimmy Cartera (1977-1981), który wprowadził do niej zasady obrony praw człowieka. Do jego osiągnięć należy podpisanie w Wiedniu układu SALT II, nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Chinami, a także podpisanie układu w sprawie Kanału Panamskiego. W 1979 roku podpisano w Waszyngtonie wynegocjowany w Camp David układ pokojowy między Egiptem i Izraelem. Jednocześnie zaostrzeniu uległy stosunki z ZSRR w związku z interwencją radziecką w Afganistanie. Rządy Cartera przypadły na okres światowego kryzysu energetycznego. Wdrożono program ograniczenia uzależnienia Stanów Zjednoczonych od importu ropy naftowej.

• afera Watergate
• kryzys naftowy
• doktryna Cartera
• program Apollo

Ronald Reagan

George H. W. Bush

Lata 80.

Kolejny prezydent, Ronald Reagan (republikanin), dokonał szeregu zmian w polityce państwa. Zapowiedział rozszerzenie swobód wolnorynkowych i przeprowadził radykalne reformy mające na celu ożywienie gospodarki. Obniżono podatki, zmniejszono inflację. Nastąpiła znaczna poprawa wyników ekonomicznych kraju i spadek bezrobocia. Nastąpił jednak wzrost długu publicznego.

W polityce zagranicznej Reagan przyjął twardy kurs wobec ZSRR. Stany Zjednoczone zaczęły bardziej angażować się na świecie, wspierając opozycję antykomunistyczną w różnych państwach.

W 1983 roku Waszyngton podjął decyzję o interwencji zbrojnej po puczu militarnym na niezależnej wyspie Grenadzie w pobliżu wybrzeży Wenezueli i Trynidadu i Tobago.

W 1986 roku, w odpowiedzi na finansowanie przez Libię zamachów na amerykańskie cele, prezydent nakazał przeprowadzenie nalotów na libijskie miasta.

W 1981 roku potępił wprowadzenie stanu wojennego w Polsce.

W przeciwieństwie do niektórych polityków, Reagan nie wierzył w dobrą kondycję gospodarczą ZSRR. W jej ewentualnym kryzysie widział szansę na zakończenie zimnej wojny. Podjął decyzję o wzmożeniu wyścigu zbrojeń. ZSRR podjął wyzwanie i zaangażował olbrzymią część swego potencjału gospodarczego w produkcję militarną. Wyzwanie to okazało się jednak ponad jego siły.

Wskutek zabiegów administracji amerykańskiej Republika Południowej Afryki obniżyła ceny złota, co sprawiło, że ZSRR nie mógł sprostać konkurencji, sprzedając surowiec ze swych zasobów. Podobnie stało się z benzyną, po tym jak Stany Zjednoczone zaoferowały licznym państwom arabskim umowy na handel bronią w zamian za obniżenie cen ropy naftowej. Ponadto, w tym okresie Stany Zjednoczone cały czas udzielały wszechstronnej pomocy mudżahedinom w Afganistanie, contrasom w Nikaragui, frakcji UNITA w Angoli i wielu innym.

Wobec powyższych działań gospodarka ZSRR uległa załamaniu i państwo to zostało zmuszone do przemiany ustrojowej w kierunku demokratyzacji. Położyło to kres zimnej wojnie i dało szansę na wyzwolenie licznych państw spod hegemonii ZSRR.

Bill Clinton

Lata 90.

Następcą Reagana był George H. W. Bush. Za jego prezydentury Stany Zjednoczone interweniowały w Iraku w ramach I wojny w Zatoce Perskiej przeciwko siłom Saddama Husajna po jego agresji na Kuwejt.

George Herbert Walker Bush doprowadził do podpisania z ZSRR układów rozbrojeniowych START i utworzenia strefy wolnego handlu w Ameryce Północnej w ramach nowej organizacji – NAFTA. Dwukrotnie odwiedził Polskę.

Po 41. prezydencie w historii USA, „starszym Bushu”, urząd prezydencki objął kandydat Partii Demokratycznej, Bill Clinton. Za jego rządów USA i NATO zmusiły Jugosławię do zaprzestania czystek etnicznych i zaniechania prowadzenia wojny w Bośni. W dużej mierze dzięki USA i Martti Ahtisaariemu, negocjatorowi z Finlandii, Kosowo później mogło ogłosić jednostronnie niepodległość, uzyskując poparcie 51 państw.

Gospodarka USA w czasie obu kadencji Clintona przeżyła lata wielkiego sukcesu. Po raz pierwszy od wielu dekad, kraj osiągnął nadwyżkę budżetową, która według prognoz gospodarczych, miała się progresywnie zwiększać w następnych kadencjach. Wielką porażką jego prezydentury okazała się niemożność przeforsowania w Kongresie planu wprowadzającego obowiązek ubezpieczeń zdrowotnych dla całej ludności. Autorką i promotorem tego planu była żona prezydenta, późniejsza senator ze stanu Nowy Jork, Hillary Rodham Clinton. Z ramienia Partii Demokratycznej była ona silną kandydatką do nominacji na stanowisko prezydenta w wyborach 2008 r. Ostatecznie przegrała z Barackiem Obamą.

George W. Bush

11 września 2001

Barack H. Obama

Wojna z terroryzmem

Kolejnym, 43. prezydentem, został republikanin, „młodszy Bush”, syn George’a H. W. Busha – George W. Bush. W tym samym roku, w którym rozpoczął sprawowanie urzędu (2001), Stany Zjednoczone stały się celem ataku terrorystycznego. Cztery samoloty pasażerskie, uprowadzone przez 19 porywaczy-samobójców, pochodzących z Arabii Saudyjskiej i innych krajów Bliskiego Wschodu oraz oskarżanych o udział w organizacji terrorystycznej o nazwie Al-Kaida, uderzyły w obie wieże World Trade Center w Nowym Jorku i gmach Pentagonu w Waszyngtonie. Kolejny samolot, który prawdopodobnie miał uderzyć w budynek Kongresu (siedzibę Senatu i Izby Reprezentantów), został przejęty przez pasażerów i rozbity na terenie niezamieszkanym w Pensylwanii. W zamachach z 11 września zginęło ok. 3000 ludzi. Ataki spotkały się ze zdecydowaną reakcją prezydenta, który ogłaszając „długą wojnę z terroryzmem”, wydał polecenie zaatakowania Afganistanu, a następnie rozpoczął formowanie międzynarodowej koalicji w celu walki z pasztuńskimi Talibami kojarzonymi z Al-Kaidą.

Kolejną fazą amerykańskiej wojny z terroryzmem stał się ponowny atak na Irak, wspólnie z sojusznikami, w tym z Polską. Krok ten, uzasadniany przez administrację m.in. obecnością broni nuklearnej oraz powiązaniami władz Iraku z Al-Kaidą, wywołał kontrowersje wewnątrz kraju i na całym świecie. Nie przeszkodziło to jednak Bushowi w uzyskaniu wystarczającego poparcia społeczeństwa do objęcia urzędu prezydenckiego na drugą kadencję. Pod jej koniec, Stany Zjednoczone znalazły się w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej. Społeczeństwo amerykańskie zaczęło coraz silniej domagać się wycofania wojsk z Iraku i Afganistanu.

W dniu 4 listopada 2008 kandydat Demokratów, Barack Hussein Obama wygrał wybory prezydenckie z kandydatem Republikanów Johnem Sidneyem McCainem.

20 stycznia 2009 Barack Hussein Obama został zaprzysiężony na 44. prezydenta Stanów Zjednoczonych.

Geografia

Mount Hood w stanie Oregon

Informacje ogólne

• Obszar:
  • całkowity: 9,612312 mln km²
  • lądu: 9,2 mln km²
  • wodny: 470 tys. km²

Uwaga: dane dotyczą jedynie 50 stanów i okręgu stołecznego

• Porównanie: obszar ten odpowiada mniej więcej: 1/2 powierzchni Rosji, 3/10 powierzchni Afryki; 1/2 powierzchni Ameryki Południowej; jest nieco mniejszy od Chin, około dwa i pół razy większy od Europy Zachodniej i prawie 31 razy większy od Polski.
• Granice lądowe:
  • długość całkowita: 12248 km
  • granica z Kanadą: 8893 km (w tym 2477 km z Alaską), z Meksykiem: 3326 km
  • linia brzegowa: 19924 km (bez wysp na Pacyfiku i Atlantyku)

Klimat

Mapa średnich rocznych opadów atmosferycznych na terenie 48 stanów kontynentalnych (bez Alaski i Hawajów) w calach.

Klimat kontynentalnej części USA jest w większości umiarkowany, tropikalny na Hawajach i Florydzie, arktyczny na Alasce, półsuchy na Wielkich Wyżynach na zachód od rzeki Missisipi oraz suchy na południowym zachodzie.

Ukształtowanie powierzchni

Powierzchnia kraju jest ukształtowana przez równiny centralne, góry na zachodzie, wzgórza i niskie góry na wschodzie; krajobraz wulkaniczny na Hawajach.

• najniższy punkt: Death Valley (Dolina Śmierci) 86 m p.p.m.
• najwyższy punkt: (Alaska) Mount McKinley 6194 m n.p.m.

Zasoby naturalne

Zasoby naturalne to m.in. węgiel, miedź, ołów, molibden, fosforany, uran, złoto, rtęć, nikiel, potas, srebro, wolfram, cynk, ropa naftowa, gaz ziemny, drewno i olbrzymie zasoby nie wykorzystanych jeszcze nasyconych bituminami łupków bitumicznych (do produkcji benzyny).

Zasoby te w większości są niewykorzystywane. Spowodowane jest to szczególną polityką USA, która zmierza do oszczędzania surowców naturalnych (większość jest kupowana od innych państw). W chwili, gdy światowe zapasy surowców będą już wykorzystane tylko USA będzie je posiadać.

Naturalne zagrożenia

Naturalne zagrożenia kraju to tsunami, wulkany, trzęsienia ziemi, huragany wzdłuż wybrzeża Atlantyku i w Zatoce Meksykańskiej, tornada na obszarach centralnych i południowo-wschodnich, lawiny błotne i pożary w Kalifornii, powodzie.

Ustrój polityczny i prawny

Podział władzy

Konstytucja USA (przyjęta 17 września 1787, weszła w życie 4 marca 1789) wprowadziła trójpodział władzy oraz system „hamulców i równowagi”, polegający na wzajemnym równoważeniu się władzy: ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej.

Władzę wykonawczą sprawuje prezydent (obecnie Barack Obama), który jest jednocześnie głową państwa i szefem rządu (administracji). Prezydent (i wiceprezydent) wybierany jest w pośrednich wyborach na czteroletnią kadencję, może powtórnie sprawować urząd tylko raz. Prezydenta wybierają elektorzy przysługujący każdemu stanowi w liczbie równej członkom Kongresu z danego stanu. Choć dziś we wszystkich stanach elektorzy są wybierani w głosowaniu powszechnym, to stany nie mają obowiązku organizowania wyborów. Zgodnie z art. II Konstytucji Stanów Zjednoczonych o sposobie wyboru elektorów decyduje stanowa legislatywa i jeśliby uznała to za stosowne może np. wybrać elektorów sama (taki sposób zresztą funkcjonował w wielu stanach przez wiele lat). Wszystkie mandaty elektorskie przypadające danemu stanowi zdobywa kandydat, który wygrał w tym stanie wybory; system ten powoduje, że zdarza się, że kandydat, który uzyskał mniejszość w głosowaniu powszechnym uzyskuje przewagę w kolegium elektorskim i zostaje prezydentem. Taka sytuacja miała miejsce w latach: 1824, 1876, 1888, 1960 i niedawno w 2000 roku.

Kapitol w Waszyngtonie

Rząd jest powoływany przez prezydenta po uzyskaniu aprobaty Senatu.

Władzę ustawodawczą sprawuje Kongres, składający się z dwóch izb: Izby Reprezentantów (izba niższa) i Senatu (izba wyższa). Izba Reprezentantów ma kadencję 2-letnią, liczy 435 członków, jest wyłaniana w wyborach powszechnych i bezpośrednich; liczba reprezentantów poszczególnych stanów jest proporcjonalna do liczby ich mieszkańców (każdy stan musi mieć co najmniej 1 przedstawiciela). Senat jest organem bez kadencyjnym, liczy 100 członków, wszystkie stany mają równą reprezentację – po 2 senatorów (co 2 lata odnawia się 1/3 składu w wyborach częściowych); stołeczny Dystrykt Kolumbii również ma reprezentację w Kongresie, ale mniejszą.

Na czele władzy sądowniczej stoi Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych (nie mylić z Sądami Najwyższymi poszczególnych stanów i wspólnot).

Partie polityczne

W Stanach Zjednoczonych istnieje system wielopartyjny, ale faktycznie politykę kontrolują jedynie dwie partie: Demokraci (Partia Demokratyczna) i Republikanie (Partia Republikańska).

Partia Demokratyczna jest uważana za partię centrum ze skrzydłami lewicowymi. Część jej członków opowiada się za wprowadzeniem publicznej służby zdrowia, zwiększeniem podatków, zwiększeniem wydatków na edukację, prawami dla homoseksualistów do zawierania małżeństw i adopcji dzieci, domaga się utrzymania obowiązującego na terenie Stanów Zjednoczonych od 1973 roku prawa do aborcji.

Partia Republikańska jest uważana za prawicową, postuluje wolny rynek, liberalizację gospodarki, obniżkę podatków, a w kwestiach społecznych – m.in. zakaz aborcji. Opowiada się także za łatwym dostępem dla każdego obywatela do broni palnej w celu możliwości skutecznej obrony koniecznej.

Amerykańska scena polityczna jest klasyfikowana inaczej niż w Europie. Politycy zbliżeni do europejskiego centrum i lewicy są nazywani liberałami, a zbliżeni do prawicy konserwatystami. Ponadto w kraju istnieje kilkanaście partii politycznych, ale ich dostęp do życia publicznego jest znikomy. Zazwyczaj jedna partia kontroluje przez dekady konkretny powiat. W przypadku przejęcia władzy w legislaturze stanowej, wszystkie kluczowe stanowiska są obsadzane przez współpracowników jednej partii.

Lista partii politycznych w USA:

• Partia Niepodległości Alaski (Alaskan Independence Party)
• Connecticut na rzecz Liebermana (Connecticut for Lieberman)
• Partia Demokratyczna (Democratic Party)
• Partia Konstytucyjna (Constitution Party)
• Partia Libertariańska (Libertarian Party)
• Partia Republikańska (Republican Party)
• Partia Zielonych (Green Party)

Podział mandatów w Kongresie USA

Nazwa	Liczba deputowanych	Procent deputowanych
Izba Reprezentantów
Partia Republikańska	243	55,8%
Partia Demokratyczna	192	44,2%
Niezależni	0	0%
Senat
Partia Demokratyczna	51	51%
Partia Republikańska	47	47%
Niezależni	2	2%

Źródło: World Factbook

System prawny

System prawny Stanów Zjednoczonych dzieli się na prawo ustawowe (statutory law) i prawo precedensowe (case albo common law). Pierwsze obok konstytucji federalnych i stanowych składa się z szeregu różnych aktów prawa stanowionego, w szczególności ustaw (statute). Natomiast common law jest tworzone na podstawie rozstrzygnięć uprzednio przyjętych we wcześniejszych wyrokach sądowych.

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki

Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki (ang. The Constitution of the United States) to ustawa zasadnicza tego państwa, uchwalona 17 września 1787 i później ratyfikowana przez specjalne konwencje w każdym z 13 stanów. Wchodząc w życie 4 marca 1789, Konstytucja zastąpiła Artykuły konfederacji i wieczystej unii, które obowiązywały w latach 1781-1788.

Pierwotny projekt Konstytucji przygotował James Madison z Wirginii. Początkowo miała służyć jako podpora w rządzeniu 4 milionami ludzi w 13 stanach i doprowadzić do centralizacji władzy, pozostawiając jednak przy tym prawa poszczególnych stanów i dając im swobodę w sprawach wewnętrznych. Zawarty kompromis stanowił, że wszystkie stany będą reprezentowane przez jednakową liczbę swoich przedstawicieli w Senacie, natomiast w Izbie Reprezentantów ich liczba będzie zależeć od liczby mieszkańców danego stanu.

Przestrzeganie praw i swobód

Freedom in the World 2005

W raporcie „Freedom in the World 2005”, ogłoszonym przez Freedom House, USA znalazły się w kategorii państw „Wolne” ze wskaźnikiem 1.0 w 7-stopniowej skali. Zobacz:.

Raport „Freedom in the World” jest efektem monitorowania przez organizację Freedom House zmian w zakresie respektowania i ochrony przez władze państwowe praw politycznych (swoboda działalności konkurencyjnych partii politycznych, wolne wybory) i wolności obywatelskich (religijnych, etnicznych, ekonomicznych, językowych, praw kobiet i rodziny, wolności osobistych, wolności prasy, przekonań i stowarzyszeń; organizacja nie monitoruje praw mężczyzn i rodziny) w 192 krajach i 14 największych terytoriach zależnych i spornych. Raport ocenia państwa i terytoria w skali od „1” (najbardziej respektujący) do „7” (najmniej respektujący) i kwalifikuje do jednej z 3 kategorii: „Wolne”, „Częściowo wolne” i „Bez wolności” Raporty są opracowywane od 1972.

Wolność prasy i mediów

• W raporcie „Freedom of the Press 2004” (Freedom House) USA znalazły się w kategorii państw „Wolne” na 17 miejscu na 193 ze wskaźnikiem 13 w 100-stopniowej skali. Źródło: „Freedom of the Press 2004” (od s. 18)
• W rankingu „World Press Freedom Ranking 2004” organizacji Reporterzy bez Granic, USA są na 23 miejscu na 167. zobacz: raport 2004 (od s. 5).

System karny

Według danych z grudnia 2008 amerykański system penitencjarny przetrzymuje 2 310 984 osób, co rocznie kosztuje ok. 60 miliardów dolarów. Pieniądze te generują duże zyski przede wszystkim trzem firmom: Corrections Corporation of America, GEO Group i Cornell Companies. Przykładowo Corrections Corporation of America zwiększyła w roku 2008 zysk o około 300 milionów dolarów do sumy 1,6 miliarda. Większość z więźniów to stosunkowo młodzi mężczyźni. W USA w dowolnej chwili około 20% mężczyzn – czarnych lub pochodzenia latynoskiego – przebywa w więzieniu. W miastach takich jak Waszyngton i Baltimore ponad połowa czarnych mężczyzn w wieku od 18 do 30 lat przebywa w więzieniach, na zwolnieniu warunkowym lub jest w trakcie probacji, a odpowiednio dla całych Stanów Zjednoczonych – średnio co osiemnasty dorosły mężczyzna. Statystycznie czarni trafiają do więzień pięciokrotnie częściej niż biali i trzykrotnie częściej niż Latynosi.

W 37 stanach za najcięższe zabójstwa orzekana i wykonywana jest kara śmierci. W USA średnio na 100 000 mieszkańców jest 509 więźniów, a biorąc również pod uwagę więzienia lokalne liczba ta rośnie do 750. Ciągła tendencja wzrostowa liczby więźniów jest zupełnie przeciwna statystykom przestępczości, które pokazują w latach 1988-2008 ponad 25% spadek.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest poprzez podanie zastrzyku trucizny.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest w komorze gazowej.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest na krześle elektrycznym.

Mapa USA z uwzględnieniem stanów, w których kara śmierci wykonywana jest przez rozstrzelanie.

Legenda:

• brązowy – stan stosuje tylko tę metodę,
• pomarańczowy – podstawowa metoda wykonywania kary, obok innych,
• żółty – drugorzędna metoda wykonywania kary,
• zielony – stany dawniej ją wykonujące, lecz obecnie już nie,
• niebieski – dany sposób nie był nigdy praktykowany.

Podział terytorialny

Mapa administracyjna kraju

Animacja przyłączania kolejnych terytoriów do Stanów Zjednoczonych

50 stanów (poniżej) + 1 okręg (Okręg stołeczny – dystrykt Kolumbii (District of Columbia)). Wszystkie stany USA (z wyjątkiem Alaski i Luizjany) dzielą się na hrabstwa – jest ich 3048. Uwaga: Niektóre jurysdykcje nazywają siebie „wspólnotami” (Commonwealth), a nie stanami (State).

Podstawy ustrojowe i podziału terytorialnego Stanów Zjednoczonych określa Konstytucja Stanów Zjednoczonych z roku 1787 (ratyfikowana w 1789), w latach 1795-1992 uzupełniona o 27 poprawek. Wskutek przemian politycznych, jakie dokonywały się na obszarze dzisiejszego USA od XVIII wieku do XX wieku, poszczególne stany różnią się datą wstąpienia do unii.

W połowie XVIII wieku istniało tylko trzynaście kolonii amerykańskich, które utworzyły podwaliny dzisiejszego państwa związkowego. Były to: Connecticut, Delaware, Georgia, Karolina Południowa, Karolina Północna, Maryland, Massachusetts, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Pensylwania, Rhode Island i Wirginia. Liczyły one w sumie około półtora miliona mieszkańców.

Stany

Alabama, Alaska, Arizona, Arkansas, Connecticut, Dakota Południowa, Dakota Północna, Delaware, Floryda, Georgia, Hawaje, Idaho, Illinois, Indiana, Iowa, Kalifornia, Kansas, Karolina Południowa, Karolina Północna, Kentucky, Kolorado, Luizjana, Maine, Maryland, Massachusetts, Michigan, Minnesota, Missisipi, Missouri, Montana, Nebraska, Nevada, New Hampshire, New Jersey, Nowy Jork, Nowy Meksyk, Ohio, Oklahoma, Oregon, Pensylwania, Rhode Island, Teksas, Tennessee, Utah, Vermont, Waszyngton, Wirginia, Wirginia Zachodnia, Wisconsin, Wyoming.

Terytoria zależne

Samoa Amerykańskie (American Samoa), Baker (Baker Island), Guam, Howland (Howland Island), Jarvis (Jarvis Island), Johnston (Johnston Atoll), Kingman (Kingman Reef), Midway (Midway Islands), Navassa (Navassa Island), Mariany Północne (Northern Mariana Islands), Palmyra (Palmyra Atoll), Portoryko (Puerto Rico), Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych (U.S. Virgin Islands), Wake (Wake Island)

Demografia

(2010)
Liczba ludności	308 771 000
Ludność według wieku
0-14 lat	20,2%
15-64 lat	67,2%
ponad 64 lata	12,6%
Wiek (mediana)
W całej populacji	36,6 lat
Mężczyzn	35,3 lat
Kobiet	37,9 lat
Przyrost naturalny	0,59%
Współczynnik urodzeń	14,16 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów	8,26 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji	3,05 migrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu	1,05 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat	1,05 mężczyzn/kobiet
15-64 lat	1 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat	0,72 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji	6,37 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej	7,02 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej	5,68 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji	78 lat
Mężczyzn	75,15 lat
Kobiet	80,97 lat
Rozrodczość	2,09 urodzin/kobietę
Gęstość zaludnienia

Wzrost liczby ludności w latach 1790-2005

Według danych amerykańskich (U.S. Census Bureau) na dzień 1 maja 2009 r., liczba ludności przekroczyła poziom 306 mln. Próg 300 mln został osiągnięty w październiku 2006.

Szacuje się, że średnio co 12 sekund w Stanach Zjednoczonych przybywa jedna osoba, w tym co 5 sekund rodzi się człowiek, co 12 sekund umiera, a co 36 przybywa z innych państw w wyniku migracji. Ponad 77% ludności mieszka w miastach, wśród których wyróżniają się wielkie aglomeracje (ludność w mln): Nowy Jork 21,1, Los Angeles – San Diego 16,4, Chicago 9,3, San Francisco-Oakland (Bay Area) 7,1, Waszyngton – Baltimore 7,0, Filadelfia 6,1, Boston 5,7, Detroit 5,3, Dallas – Fort Worth 4,4, Houston 4,2. W 61 obszarach metropolitalnych, liczących w kwietniu 2000 co najmniej milion mieszkańców, żyło 138,4 mln mieszkańców, czyli połowa ludności.

Średnia gęstość zaludnienia wynosi 30,2 os./km². Dla porównania w grudniu 1938 w USA istniały 982 miasta o liczbie >10 tys. mieszkańców, z czego zaledwie 13 miast zamieszkiwało >500 tys. osób a następne 80 miast liczyło 100-500 tys. mieszkańców.

• Grupy rasowe: ludność biała 71,7%, ludność czarna 12,9%, Azjaci 4,2%, Indianie i rdzenni mieszkańcy Alaski (Aleuci, Inuit i Yupik) 1%, Hawajczycy i wyspiarze Pacyfiku 0,2%, inni 11% (2003).
• Religie: protestancka 52%, rzymskokatolicka 24%, mormoni 2%, żydowska 1%, muzułmanie 1%, inne 10%, ateizm/brak wyznania 10% (2002).
• Piśmienność: 99% populacji w wieku powyżej 15 lat jest piśmienna.

Kultura

Święta państwowe
Data	Polska nazwa	Oryginalna nazwa
1 stycznia	Nowy Rok	New Year’s Day
trzeci poniedziałek stycznia	Dzień Martina Luthera Kinga	Martin Luther King, Jr. Day
20 stycznia (co 4 lata, w latach po latach wyborczych)	Dzień Inauguracji	Inauguration Day
trzeci poniedziałek lutego	Urodziny Waszyngtona	Washington’s Birthday
ostatni poniedziałek maja	Memorial Day	Memorial Day
4 lipca	Dzień Niepodległości	Independence Day
pierwszy poniedziałek września	Święto Pracy	Labor Day
drugi poniedziałek października	Dzień Kolumba	Columbus Day
11 listopada	Dzień Weteranów	Veterans Day
czwarty czwartek listopada	Dzień Dziękczynienia	Thanksgiving Day
25 grudnia	Boże Narodzenie	Christmas Day

Literatura

Ważni pisarze amerykańscy to m.in. przedstawiciel romantyzmu Edgar Allan Poe, realista Henry James, Mark Twain, Jack London, Herman Melville znany głównie z powieści Moby Dick, Eugene O'Neill (Nagroda Nobla 1936), William Faulkner (Nagroda Nobla 1949), Joseph Heller, Ernest Hemingway (Nagroda Nobla 1954), John Steinbeck (Nagroda Nobla 1962), tworzący w jidisz Isaac Bashevis Singer (Nagroda Nobla 1978), Saul Bellow (Nagroda Nobla 1976), Truman Capote, Toni Morrison (Nagroda Nobla 1993), John Updike, Philip Roth, jak również autorzy literatury sensacyjnej, m.in. Stephen King i Robert Ludlum oraz literatury fantastycznej, m.in. William Gibson (Neuromancer) i Philip Kindred Dick. Powieść graficzna jest także wynalazkiem literatury USA.

Muzyka

W Stanach Zjednoczonych narodził się jazz, country, gospel, rock, thrash metal, grunge, blues, pop, disco, Hip hop, house czy techno. Znani kompozytorzy muzyki poważnej to m.in. Philip Glass, Terry Riley, Steve Reich.

Film

Stany Zjednoczone są drugim po Indiach producentem filmów na świecie. Słynne jest szczególnie Hollywood.

Język

Chociaż Stany Zjednoczone nie mają oficjalnego języka na poziomie federalnym, to język angielski jest de facto językiem narodowym. W 2003 około 215 milionów lub 82% populacji powyżej piątego roku życia mówiło w domu tylko po angielsku. Język angielski jest używany w kontaktach między Amerykanami a obcokrajowcami. Znajomość angielskiego jest wymagana od imigrantów pragnących naturalizacji. Jednak w użyciu jest jeszcze wiele innych języków. Język hiszpański jest drugim najczęściej używanym i najczęściej nauczanym językiem obcym. W Kalifornii dla 30% społeczeństwa język hiszpański jest językiem ojczystym.

Z powyższych powodów niektórzy Amerykanie chcą chronić język angielski i żądają, aby stał się on językiem oficjalnym. Obecnie jest on oficjalnym językiem w dwudziestu pięciu stanach. Trzy stany wprowadziły dodatkowo inny język jako urzędowy obok angielskiego: język hawajski jest urzędowym na Hawajach, język francuski w Luizjanie, język hiszpański jest używany w Nowym Meksyku, gdzie chociaż nie ma on oficjalnego statusu, to jednak wydawane są w nim wszystkie dokumenty. W użyciu jest także wiele innych języków, jak: polski, mandaryński, kantoński, portugalski. Często w tych językach dostępne są naziemne lub kablowe stacje radiowe i telewizyjne. W wielu dzielnicach dużych miast na co dzień używa się właśnie tych języków: w sklepach, prywatnych szkołach. Sporządzane są w nich również szyldy i napisy. Dlatego zdarza się, że osoba urodzona w takiej dzielnicy mówi bardzo słabo po angielsku.

Zobacz też: amerykańska odmiana języka angielskiego

Religia

Stany Zjednoczone nie mają oficjalnej religii państwowej. Według American Religious Identification Survey, w 2001 r. 81,1% Amerykanów określiła się jako chrześcijanie. 52% Amerykanów należało do różnych Kościołów protestanckich. Amerykański protestantyzm jest bardzo podzielony, w USA istnieją setki Kościołów, które działają lokalnie. W 2001 r. największą wspólnotą protestancką była Południowa Konwencja Baptystów (17,2%), a dalej: metodyści (7,2%), luteranie (4,9%), prezbiterianie (2,8%) i zielonoświątkowcy (2,2%). Do Kościoła katolickiego należało 25,9% społeczeństwa i jest to tym samym największa wspólnota religijna w Stanach Zjednoczonych. Amerykańscy katolicy są przede wszystkim potomkami Włochów, Irlandczyków, Polaków i Niemców. Współcześnie, do gwałtownego wzrostu liczby katolików, w założonym przez protestantów kraju, przyczyniła imigracja z krajów Ameryki Południowej.

Inne religie to: judaizm (1,4%), Świadkowie Jehowy (0,7%), prawosławie (0,6%), islam (0,5%), buddyzm (0,5%), Adwentyści Dnia Siódmego (0,4%), hinduizm (0,4%) i unitarianizm (0,3%).

15% Amerykanów nie należało do żadnej wspólnoty religijnej, spośród których najliczniejsi byli niesprecyzowani i wolnomyśliciele, rzadziej natomiast ateiści.

W Stanach Zjednoczonych powstał także Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, którego członkowie nazywani są mormonami od uznawanej przez nich za świętą obok Biblii Księgi Mormona, wierzący, iż Chrystus po zmartwychwstaniu objawił się Indianom. Jest to jeden z najbogatszych kościołów na świecie, gdyż jego członkowie płacą 10% podatku na rzecz swojego kościoła, z którego finansuje on budowę i utrzymanie kościołów, broszury, książki rozdawane za darmo, szkoły i misje na całym świecie (jest m.in. współwłaścicielem sieci Hotel Marriott). W stanie Utah stanowią oni ponad 70% ludności, a w sąsiednich stanach nawet 30%, co powoduje istnienie specyficznej kultury: wydawane tam są mormońskie książki i powieści, produkowane są mormońskie filmy itd.

Inną charakterystyczną wspólnotą są amisze, żyjący bez prądu, ubierający się na czarno i jeżdżący wyłącznie konnymi powozami. Charakterystyczni są także protestanccy fundamentaliści biblijni, którzy traktują Biblię jako jedyny i nieomylny autorytet. W Stanach Zjednoczonych znajduje się również Główne Biuro koordynujące działalność społeczności Świadków Jehowy na całym świecie (Nowy Jork, Brooklyn).

Amerykanie są jednym z najbardziej religijnych narodów spośród krajów wysoko rozwiniętych. 87% Amerykanów deklaruje się jako osoby religijne, a 40% Amerykanów podaje, że regularnie praktykuje (więcej w regionach wiejskich niż miejskich). Najmniej osób deklarujących regularne praktyki religijne jest w stanie Vermont, gdzie przyznaje się do tego tylko 24% mieszkańców, i co charakterystyczne, ma on najwyższe podatki w całych Stanach oraz jako jedyny stan wyraźny system trójpartyjny, w którym obok dominującej Partii Demokratycznej i drugiej Partii Republikańskiej w legislaturze zasiada z dużą ilością przedstawicieli socjaldemokratyczna Progressive Party of Vermont. Były prezydent George Bush jest protestantem (metodystą) i swoje cotygodniowe orędzia do narodu oraz niektóre inne przemówienia kończył słowami „God bless America” (niech Bóg błogosławi Amerykę).

Transport

Stany Zjednoczone mają rozbudowaną sieć autostrad, w znakomitej większości o statusie międzystanowym. Ich długość wynosi 77 tys. kilometrów (1. miejsce na świecie). W okolicach miast drogi posiadają wszystkie betonowe zabezpieczenia, a w rejonach słabo zaludnionych są zazwyczaj ogrodzone. Nawierzchnia skrajna jest zazwyczaj rowkowana poprzecznie, aby akustycznie ostrzec kierowcę, że zbacza z drogi. Minimum stanowią dwa pasy w jednym kierunku, które czasem rozszerzają się nawet do dziewięciu. Ważną rolę pełni także transport lotniczy i towarowy kolejowy. USA posiadają największą na świecie sieć linii kolejowych – ich łączna długość wynosiła 226 612 km (dane z 2005 wg World Factbook). Mniejsze znaczenie niż w Europie ma transport publiczny.

Gospodarka

Nowy Jork

Los Angeles

Giełda w Nowym Jorku

Bezdomni w Los Angeles. Jest ich tu dużo z uwagi na łagodny klimat

Biedne zaniedbane dzielnice skądinąd bogatego Saint Louis – to przykładowy dotknięty bezrobociem i przestępczością obszar miejski w USA

Nowojorskie blokowisko

Wal-Mart to największa amerykańska sieć hipermarketów, wypierająca tradycyjnych drobnych sklepikarzy, rzemieślników i kupców tanim towarem sprowadzanym głównie z Chin

Rys ogólny

Stany Zjednoczone są największą gospodarką świata pod względem PKB, które wynosi około 14 bilionów dolarów (14,12 bln USD w 2009r. wg danych Banku Światowego). Pod względem PKB per capita zajmują ósmą pozycję (46 tys. USD), a po zmierzeniu parytetem siły nabywczej czwartą. Pod względem HDI, wskaźnika rozwoju społecznego, zajmują 12. pozycję na 177 państw, a pod względem HPI, wskaźnika poziomu ubóstwa społecznego, który uwzględnia 18 najlepiej rozwiniętych krajów świata, 16. miejsce przed Irlandią i Włochami.

Również między stanami występują bardzo duże różnice: PKB per capita w stanie Missisipi wynosi 24 tys. dolarów, a w stanie Delaware 59 tys. dolarów. Wskaźnik Giniego, czyli poziom rozpiętości w dochodach, wynosi 46,9 (w 2001 wynosił on 40, a w latach siedemdziesiątych w niektórych stanach nawet 37) i jest to wynik porównywalny do Chin i Turcji, niższy niż w krajach Ameryki Południowej, Hongkongu i Afryce (ponad 50, czasem 60), ale wyższy niż w Polsce, Szwajcarii, Kanadzie (34-32), a znacznie wyższy niż w Niemczech, Francji i Skandynawii (23-28).

Średni dochód gospodarstwa domowego Azjatów wynosi 59 tys., gospodarstwa domowego przedstawicieli białej rasy 50 tys., latynoskiego gospodarstwa domowego 33 tys., a gospodarstwa domowego przedstawicieli czarnej rasy 30 tys. 17% gospodarstw domowych w 2005 uzyskiwało dochody powyżej 100 tys., a 20% mniej niż 19 tys., uznawanych za granicę ubóstwa. Import w 2006 wynosił 1 bilion 869 miliardów dolarów (1. miejsce na świecie przed mniej ludnymi Niemcami z importem 916 miliardów 400 milionów), a eksport wynosił 1 bilion 24 miliardy (2. miejsce za Niemcami z eksportem wynoszącym 1 bilion 133 miliardów dolarów).

W maju 2011 r. 44 miliony mieszkańców USA otrzymywało rządową pomoc społeczną w postaci kuponów na żywność (ang. food stamps).

Polityka podatkowa

Podatki stanowią około 27% PKB i jest to poziom niższy o kilkanaście punktów procentowych niż w Polsce (43,5%), a znacznie niższy niż w krajach Europy Zachodniej (Szwecja – 52%, Francja 44%, Wielka Brytania 36%), wyższy jednak niż na przykład w Brazylii (19%). Podatki w Stanach Zjednoczonych dzielą się na federalne i stanowe, pośrednie i bezpośrednie. Federalna progresja podatkowa dla osób fizycznych składała się w 2006 ze stawek 10%, 15%, 25%, 28%, 33% i 35% dla osób z dochodami powyżej 336 tys. dolarów, poszczególne stany nakładają także własne podatki dochodowe progresywne lub liniowe, maksymalnie 12%. Stawki podatkowe dla osób prawnych (firm) wynoszą od 15 do 39%.

Ważnym podatkiem jest podatek obrotowy, występujący w większości stanów którego stawka wynosi do 7,25% (niektóre hrabstwa nakładają nieco wyższą stawkę) i trafia częściowo do stanowej, a częściowo do miejskiej lub gminnej kasy; płaci się go przy zakupach, podobnie jak podatek VAT w Europie. Na benzynę i większość alkoholi jest nakładana akcyza. Poszczególne stany i władze lokalne nakładają charakterystyczne tylko dla nich podatki na rzecz lokalnej społeczności.

Wysokie są również podatki od nieruchomości, płacone w zależności od dzielnicy i metrów kwadratowych: stanowią one zwykle ok. 1/3 wpływów budżetowych dla stanu.

Podatki rząd przeznacza na edukację (w kwotach przeznaczanych na jednego ucznia i studenta są w światowej czołówce, chociaż w przeciwieństwie do krajów europejskich za publiczne usługi edukacyjne trzeba częściowo płacić bezpośrednio), armię (procentowo więcej niż inne kraje), administrację, infrastrukturę drogową, która należy do najlepiej rozwiniętych na świecie, zamówienia publiczne u dużych koncernów na komputeryzację administracji, samochody dla różnych służb itd., a także dopłaty do ich działalności oraz do rolnictwa, dzięki czemu amerykańscy farmerzy po zniesieniu ceł z Meksykiem doprowadzili do bankructwa wielu tamtejszych rolników i opanowali tamtejszy rynek rolny.

Odpłatność usług

Rządy stanowe są we wszystkich stanach największymi pracodawcami. Amerykański model gospodarczy jest przez wielu ekonomistów, jak Leszek Balcerowicz, stawiany za wzór, ma on jednak wielu krytyków, jak noblista i były doradca ekonomiczny Billa Clintona Joseph Stiglitz, który popiera europejski model socjalny i uważa, że taka polityka w kraju mniej rozwiniętym doprowadziłaby do kryzysu; w Stanach Zjednoczonych po II wojnie światowej panował keynesizm i państwowy interwencjonizm, które nadal występują, ale w ograniczonej formie. Ważnym przejawem interwencjonizmu jest istnienie banku centralnego, zwanego Systemem Rezerwy Federalnej USA. W latach siedemdziesiątych prezydent z ramienia Partii Demokratycznej Jimmy Carter powiedział: „Wszyscy jesteśmy keynesistami”. Powrót do idei liberalnych, które dominowały do czasów Wielkiego kryzysu, nastąpił w latach osiemdziesiątych za rządów Ronalda Reagana, którego doradcą był Milton Friedman; stąd bierze się nazwa neoliberalizm; nie był to jednak pełny powrót, gdyż podatki w latach dwudziestych XX wieku stanowiły 7% PKB. Budżet Stanów Zjednoczonych i firmy prywatne wydają łącznie 3% PKB na badania naukowe, co jest jednym z najwyższych na świecie poziomów: pieniądze te otrzymuje na przykład NASA, której wiele projektów wykorzystano w cywilnym przemyśle, jak satelity telekomunikacyjne; państwowe instytuty naukowe stworzyły także Internet. Polityka Partii Republikańskiej opiera się na zmniejszaniu podatków dla najbogatszych oraz zmniejszaniu, ale nie likwidacji wydatków na sferę socjalną.

Rys przemysłowy

Nowy Jork jest drugim po Londynie finansowym centrum świata, jeśli wziąć pod uwagę kwoty przepływających pieniędzy.

Oprócz wysoko rozwiniętej bankowości inwestycyjnej, Stany Zjednoczone posiadają rozwinięty przemysł zbrojeniowy (np. Raytheon, General Dynamics, Northrop Grumman, Bell Helicopter Textron), stoczniowy, samochodowy (wielkie koncerny, m.in.: General Motors, Ford Motor Company, Chrysler, które od kilku lat przeżywają kryzys, wykazują straty i utraciły pozycje liderów światowego rynku motoryzacyjnego na rzecz firm japońskich), petrochemiczny (ExxonMobil, Conoco Phillips), chemiczny (DuPont, Monsanto Dow Chemical Company, PPG Industries), aluminiowy (Alcoa), komputerowy (Microsoft, HP, Apple Inc., AMD, Intel, Oracle), elektroniczny (IBM, Texas Instruments, Motorola), energetyczno-lotniczo silnikowy (General Electric, które raczej jest olbrzymim konglomeratem, w tym świadczącym usługi finansowe), lotniczy i kosmiczny (Lockheed Martin, Boeing), maszynowy, metalurgiczny, włókienniczy, farmaceutyczny (Merck, Lilly), kosmetyczny (Neutrogena, Johnson & Johnson, Procter & Gamble), spożywczy (mięsny, młynarski, piwny, mleczarski, owocowo-orzechowo-warzywny, konfekcjonerski), drzewny, celulozowo-papierniczy (International Paper), drogowy i budowlany (Caterpillar, Turner Construction) czy maszyn rolniczych John Deere.

Produkcja żywności

Stany Zjednoczone są największym producentem żywności na świecie, znacznie dystansując Francję, która zajmuje drugie miejsce. Użytki rolne, skoncentrowane obecnie w rękach korporacji i niezależnych rolników, stanowią 46% powierzchni. Uprawia się: kukurydzę (coraz bardziej na produkcję etanolu), pszenicę, soję, jęczmień, truskawki, ziemniaki, jagody, cytrusy, figi, daktyle, sorgo, bawełnę, tytoń, ryż, drzewa owocowe i orzechowe wszelkiego rodzaju, prawie wszystkie możliwe warzywa, brzoskwinie, orzeszki ziemne, kiwi.

W USA prowadzi się intensywną hodowlę bydła, trzody chlewnej, drobiu. Szeroko przetwarza się mleko na różnego rodzaju sery oraz wyroby mleczne i cukiernicze (np. czekolada Ghirardelli w San Francisco, czy też popularne w całym kraju lody). Doskonale rozwinęła się uprawa nowych, szlachetnych odmian winogron, a co za tym idzie, wysokiej klasy win m.in. w hrabstwach Sonoma i Napa w północnej Kalifornii, czy stanie Nowy Jork). W wielu regionach istnieją liczne mikrobrowary produkujące różne gatunki piwa i ale.

Dane z 2006

• Produkt krajowy brutto:
  • 13,13 bln USD
  • PKB na 1 mieszkańca: 44 000 USD
  • Średni dochód rodziny: 48 201 USD rocznie
  • Realny wzrost PKB: 3,2%
  • W strukturze PKB: udział rolnictwa wynosi 0,9%, przemysłu 20,4%, usług 78,6%.
• Budżet:
  • dochody: 2,409 bln USD.
  • wydatki: 2,660 bln USD.
• Dług publiczny: (nominalnie 2011) – 14 bln USD
• Dług publiczny: 64,7% PKB.
• Dług zagraniczny: 69,19 bln USD.
• Rezerwy w złocie i walutach: 10,04 bln USD.
• Struktura zatrudnienia (2004): usługi 76,3%, przemysł i transport 22,9%, rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 0,7%.
• Handel zagraniczny:
  • Eksport: 1,024 bln USD. Eksportuje się głównie: dobra inwestycyjne, samochody, środki zaopatrzenia przemysłu, materiały surowe, dobra konsumpcyjne, produkty rolne, do: Kanady (23,4%), Meksyku (13,3%), Japonii (6,1%), Chiny (4,6%), Wielkiej Brytanii (4,3%).
  • Import: 1,869 bln USD. Importuje się ropę i produkty petrochemiczne, maszyny, samochody, dobra konsumpcyjne, materiały surowe, żywność i napoje, z: Kanady 16,9%, Chin 15%, Meksyku 10%, Japonii (8,2%), Niemiec (5%).
• Inflacja: 2,5%.
• Bezrobocie: 4,8% (marzec 2009 – 8,5 proc.).
• Ludność poniżej granicy ubóstwa: 12% (2004) tzn. 36,5 mln osób (2006). Poniżej progu ubóstwa żyje 8,2% białych i 24,3% Afroamerykanów (2006)
• Statystyka wymiany handlowej Raport Waszyngtoński

Szkolnictwo

Harvard Square w Cambridge (Massachusetts)

Stany Zjednoczone były jednym z pierwszych państw, które wprowadziło szkolnictwo publiczne. System edukacji w Stanach Zjednoczonych jest mieszaniną szkolnictwa publicznego i prywatnego. Ponad 80% amerykańskich dzieci chodzi do szkół publicznych.

Szkolnictwo publiczne jest podporządkowane władzom stanowym. Pewien wpływ na edukację posiada jednak federalny Departament Edukacji Stanów Zjednoczonych. Przeważnie wymaga się od dzieci, aby uczęszczały do przedszkola, a edukację kończyły na 12. poziomie, co zwykle ma miejsce w 18. roku życia, niektóre stany pozwalają kończyć edukację w 16. roku życia. Dzieci mogą kształcić się także w domu, w szkołach prywatnych i religijnych.

Po szkole średniej część absolwentów wstępuje do college'ów, na uniwersytety lub do innych szkół wyższych. Są to uczelnie prywatne i państwowe. Ceny wahają się od około 3 do 50 tys. dolarów za rok. Na stanowym, publicznym, finansowanym z podatków i czesnego University of California pracuje najwięcej noblistów na świecie. Z kolei prywatny Harvard University, który jednak otrzymuje dużo pieniędzy z budżetu stanowego i federalnego, jest według amerykańskich rankingów najlepszy na świecie. Należy jednak zauważyć, że w tych rankingach bierze się pod uwagę takie czynniki, jak ilość publikacji naukowych w angielskojęzycznej prasie naukowej. Dlatego uniwersytety z nieangielskojęzycznych krajów europejskich i Japonii wypadają w nich gorzej.

Biblioteki

Stany Zjednoczone posiadają rozbudowany system bezpłatnych bibliotek publicznych. Biblioteki takie znajdują się w prawie wszystkich miastach, w większych miastach jest ich kilka. Biblioteka Kongresu Stanów Zjednoczonych, pełniąca funkcję biblioteki narodowej, posiada 142 mln woluminów, co czyni ją największą biblioteką na świecie, 7% jej zbiorów jest napisana w językach słowiańskich, posiada ona m.in. największy w USA zbiór książek po polsku.

Służba zdrowia

Amerykańska służba zdrowia jest – zwłaszcza pod względem innowacyjności – w światowej czołówce. W innych dziedzinach jednak, jak ogólny dostęp do służby zdrowia, znajduje się w nie najlepszej kondycji. W rankingu Światowej Organizacji Zdrowia Stany Zjednoczone znalazły się na 15. pozycji. Rocznie wydaje się tam 1,8 biliona dolarów na służbę zdrowia.

Cechą, która wyróżnia system amerykański jest dobrowolność ubezpieczeń zdrowotnych (z wyjątkiem stanu Massachusetts gdzie od 2006 r. istnieje ustawowy przymus). Ponad 41 mln Amerykanów (w połowie tej liczby bardzo dobrze sytuowanych) nie jest ubezpieczona. Do tego dochodzi ogromna liczba nielegalnych imigrantów, którzy również nie są ubezpieczeni. Ponadto, większość ubezpieczonych musi dopłacać do usług (co-payment). W 1993 prezydentowi Clintonowi (i jego żonie, Hillary Rodham Clinton) nie udało się wprowadzić ustawowej kasy chorych i doprowadzić do powszechnego obowiązku płacenia składek na ubezpieczenie zdrowotne.

Obecnie, w przeciwieństwie do krajów europejskich, amerykańska służba zdrowia jest mieszaniną sektora publicznego i prywatnego. W 2004 36% kosztów leczenia pokrywały prywatne ubezpieczalnie ze środków dobrowolnie ubezpieczonych w nich obywateli, 15% pacjenci z własnych środków i 44% rząd federalny oraz rządy stanowe i lokalne z podatków nałożonych na mieszkańców.

Siły zbrojne

M1

Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych są najsilniejszą, najnowocześniejszą i najdroższą armią świata, przy czym Stany Zjednoczone wydają na armię ponad 4% swojego PKB poprzez budżet, podczas gdy na przykład Niemcy 1,5%.

Wojska są rozlokowane na całym świecie. Według obecnie obowiązującej doktryny, Stany Zjednoczone muszą być w stanie prowadzić dwie wojny jednocześnie w różnych miejscach świata.

Amerykańskie siły zbrojne składają się z Wojsk Lądowych (United States Army około 500 tys. żołnierzy), Sił Powietrznych(United States Air Force około 370 tys. żołnierzy), Marynarki Wojennej (United States Navy, około 370 tys. żołnierzy) i Korpusu Piechoty Morskiej (United States Marine Corps około 172 tys. żołnierzy). Straż Wybrzeża (United States Coast Guard około 39 tys. mężczyzn) jest jednostką o celach cywilnych i ma ograniczone uprawnienia. Jest jednak zaliczana do sił zbrojnych USA.

Media

W Stanach Zjednoczonych nie ma kanałów ogólnonarodowych takich, jak w Europie. W dużych miastach i okolicach działa kilka kanałów, które mają nazwy składające się z czterech liter, na przykład WBAL-TV, i nadają naziemne programy lokalne i programy najczęściej jednej z dużych sieci, takich jak NBC, FOX, ABC, czy CBS. W określonych godzinach wieczornych można zobaczyć na nich te same programy: popularne seriale, talk shows i programy sportowe. Działają także kanały połączone z mniejszymi sieciami bez zasięgu ogólnokrajowego. Takich kanałów jest zwykle kilka lub kilkanaście na określonym obszarze. Na obszarach zamieszkanych przez Latynosów naziemnie dostępne są także kanały hiszpańskojęzyczne. Dodatkowo w telewizji kablowej i satelitarnej dostępne są również takie stacje, jak CNN, ESPN, CNBC, MTV. PBS zajmuje się dofinansowaniem produkcji o charakterze edukacyjnym i społecznym ze środków publicznych, chociaż nie posiada własnego kanału.

Rankingi międzynarodowe

• IMD International: Światowy Rocznik Konkurencyjności 2005, ranking 60 gospodarek (państw i regionów)
• Światowe Forum Ekonomiczne: Światowy Raport Konkurencyjności 2004-2005, ranking wzrostu konkurencyjności 104 państw
• A.T. Kearney i Foreign Policy Magazine: Wskaźnik Globalizacji 2005, ranking 62 państw
• Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP): Wskaźnik Rozwoju Społecznego 2004, ranking 177 państw
• Save the Children: Sytuacja Matek Świata 2004, ranking 119 państw
• Heritage Foundation/The Wall Street Journal: Wskaźnik Wolności Gospodarczej 2005, ranking 155 państw
• The Economist: Quality of Life Index 2005, ranking 111 państw
• Transparency International: Wskaźnik Percepcji Korupcji 2004, ranking 146 państw
• Reporterzy bez Granic: Wskaźnik Wolności Prasy 2004, ranking 167 państw.

Zobacz też

• historia Stanów Zjednoczonych Ameryki
• hymn państwowy
• Wielka Pieczęć Stanów Zjednoczonych, flaga Stanów Zjednoczonych
• abolicjonizm
• literatura amerykańska
• aktorki amerykańskie
• obszary metropolitalne w USA
• Siły Zbrojne Stanów Zjednoczonych
• oświata w Stanach Zjednoczonych
• kuchnia amerykańska
• miasta USA według liczby ludności
• Ambasada Stanów Zjednoczonych Ameryki w Polsce
• nierówności dochodowe w Stanach Zjednoczonych

Bibliografia

• Andrzej Bartnicki, Donald T. Critchlow: Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, seria: 1 wydanie. ISBN 8301118946, ISBN 978-83-01-11894-5.{{Cytuj książkę}} Nieprawidłowe/puste pola: "isbn".brak strony w książce
• Hugh Brogan: Longman History of the United States of America. Longman, 1985-03-25, s. 1-740. ISBN 0582353858 ISBN 978-0-582-35385-5. (ang.).{{Cytuj książkę}} Nieprawidłowe/puste pola: "isbn". (istnieje tłumaczenie na polski z 2004 w wydaniu Ossolineum http://www.poczytaj.pl/14756 http://books.google.com/books?id=yp2BAAAACAAJ)
• Philip Jenkins: Historia Stanów Zjednoczonych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009. ISBN 978-83-233-2830-8.brak strony w książce
• Maciej Koszowski: Anglosaska doktryna precedensu: Porównanie z polską praktyką orzeczniczą. Warszawa: Warszawska Firma Wydawnicza, 2009. ISBN 978-83-61748-04-5.brak strony w książce
• Paweł Zaremba: Historia Stanów Zjednoczonych. Gryf Publications Ltd, 1968.{{Cytuj książkę}} Nieznane pola: 1.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

Rząd USA

• Strony rządowe (ang. • hiszp.) – oficjalny portal rządu USA
• Biały Dom (ang. • hiszp.) – oficjalna strona Prezydenta USA
• Departament Stanu USA (ang.) – oficjalna strona amerykańskiego MSZ
• Senat (ang.) – oficjalna strona Senatu USA
• Izba (ang.) – oficjalna strona Izby Reprezentantów USA
• Sąd Najwyższy (ang.) – oficjalna strona Sądu Najwyższego USA
• Portret USA (ang.) – publikacja Agencji Informacyjnej USA, wrzesień 1997.
• US Census Bureau (ang.) – statystyka domowa i ekonomiczna.
• Atlas Atlas Narodowy USA. (ang.)
• CIA World Factbook, dane o USA (ang.)

Inne

• Gazety w USA
• The USA Country (ang.)
• Political institutions (ang.)
• Narodowe motto: historia i konstytucyjność (ang.)
• Historia (ang.) Dokumenty historyczne
• Archiwum 163 interwencji USA
• Banknoty USA (ang.)
• System polityczny USA (ang.)
• Content Białym Domu do swobodnego użytku na licencji Creative Commons (ang.)