Zwoleń (powiat zwoleński)
miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||
Plac Jana Kochanowskiego w Zwoleniu | |||
| |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Województwo | |||
Powiat | |||
Gmina | |||
Data założenia |
1425 | ||
Prawa miejskie |
1425 | ||
Burmistrz |
Arkadiusz Sulima | ||
Powierzchnia |
15,91[1] km² | ||
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość |
| ||
Strefa numeracyjna |
(+48) 48 | ||
Kod pocztowy |
26-700 | ||
Tablice rejestracyjne |
WZW | ||
Położenie na mapie gminy Zwoleń | |||
Położenie na mapie Polski | |||
Położenie na mapie województwa mazowieckiego | |||
Położenie na mapie powiatu zwoleńskiego | |||
51°21′25″N 21°35′02″E/51,356944 21,583889 | |||
TERC (TERYT) |
1436054 | ||
SIMC |
0974096 | ||
Urząd miejski pl. Kochanowskiego 126-700 Zwoleń | |||
Strona internetowa |
Zwoleń – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, w powiecie zwoleńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zwoleń. Położone nad rzeką Zwolenką, na Wzniesieniach Południowomazowieckich, historycznie w Małopolsce. Miasto królewskie w powiecie radomskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku[3].
Według danych z 31 grudnia 2012, miasto miało 8240 mieszkańców[4].
Położenie
[edytuj | edytuj kod]Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, we wschodniej części Równiny Radomskiej[5].
Przez miasto przepływa niewielka rzeka Zwoleńka, dopływ Wisły.
Historycznie należy do Małopolski. Leżało w ziemi sandomierskiej, następnie w województwie sandomierskim.
Zwoleń położony jest także w dawnej ziemi radomskiej[6].
Historia
[edytuj | edytuj kod]Zwoleń powstał na gruncie wsi Gotardowa Wola w latach 20. XV w., na mocy przywileju wydanego przez króla Władysława Jagiełłę. Datowane dokumenty lokacyjne z 1425 poświadczają zaawansowany już stopień zasadzenia osady.
Lustracja miasta z 1564 potwierdza ważność szlaku komunikacyjnego biegnącego z Lublina przez Zwoleń do Radomia i Wielkopolski. Istotnym czynnikiem rozwojowym miasta było rzemiosło, które już w 1555 otrzymało prawo zrzeszania się w cechy.
W latach 1566–1575 prebendarzem miejscowej parafii był Jan Kochanowski.
W wyniku potopu szwedzkiego Zwoleń poniósł ogromne straty materialne i ludzkie, które zaważyły na jego dalszych losach i spowodowały, że miasto nie powróciło już do dawnej świetności. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i III rozbiorze Polski miasto weszło w skład zaboru austriackiego. W 1808 przebywał tu, wraz ze swym sztabem, książę Józef Poniatowski. W 1813 roku do Zwolenia wkroczyły wojska rosyjskie. Po likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzeniu w 1815 rosyjskiego Królestwa Polskiego, wchodzącego w skład Imperium Rosyjskiego, Zwoleń wszedł w jego skład, w wyniku czego znalazł się w zaborze rosyjskim[7]. W 1844 r. władze rosyjskie utworzyły gubernię radomską, w skład której wszedł Zwoleń.
Od tego momentu zmienił się ustrój miasta, wprowadzono urzędy burmistrza i ławników. Za udział miejscowych Polaków w powstaniach narodowych (szczególnie styczniowego z lat 1863-1864) rosyjskie władze carskie zdegradowały Zwoleń do rangi osady. Efektem tego był zastój ekonomiczno-gospodarczy. W latach 1870–1925 Zwoleń był osadą w gminie Zwoleń. Kiedy Polska odzyskała niepodległość w 1918 r. Zwoleń został włączony do województwa kieleckiego. 10 czerwca 1925 rozporządzeniem Rady Ministrów Zwoleń ponownie został wpisany w poczet miast; jednocześnie rozszerzono jego granice[8].
W początkach I wojny światowej w okolicach miejscowości rozgrywały się ciężkie boje toczone przez wojska austriackie z oddziałami rosyjskimi. W samym Zwoleniu stacjonował sztab austriackiego korpusu gen. Paula Puhalli[9].
W 1921 w Zwoleniu mieszkało około 8544 osób z czego 3787 Żydów. Do chwili wybuchu II wojny światowej liczba żydowskich mieszkańców wzrosła do około 5000[10].
Wybuch II wojny światowej okazał się tragiczny w skutkach, miasto zostało mocno zniszczone[11]. W wyniku bombardowań Luftwaffe spłonęła zabudowa rynku i zwoleńska synagoga. Po zajęciu miasta przez Niemców, zamieszkujący je Żydzi byli zmuszani do prac porządkowych. Wielokrotnie byli też ofiarami wymuszeń niemieckich żandarmów z Sandomierza[12]. W Zwoleniu istniała delegatura radomskiego komitetu Żydowskiej Samopomocy Społecznej[13]. W marcu 1941 do Zwolenia przesiedlono część Żydów z Przytyka[14]. Getto w Zwoleniu powstało w lutym 1942.[15] Było zamieszkane przez około 6000 osób, tak ze Zwolenia, jak i Pionek, Garbatki, Gniewoszowa, Sarnowa i Kazanowa. Żydów zmuszano do pracy przy regulacji Wisły oraz wysyłano do obozów pracy w Pustkowie, Skarżysku-Kamiennej i Dęblinie[16]. 18 sierpnia 1942 Niemcy zaczęli zwozić do Zwolenia Żydów z Gniewoszowa, Janowic, Oblas, Pionek i Policzny. Liczba ludności wzrosła do około 9000–11000[17][18]. Zwoleńskie getto zostało zlikwidowane 29 września 1942 r, kiedy około 10 000-10 500 ludzi zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince[18][19]. W czasie wojny Niemcy zniszczyli żydowski cmentarz. Znane są przypadki egzekucji w radomskim więzieniu Żydów schwytanych po opuszczaniu terenu getta w Zwoleniu[20]. Zwoleńscy Żydzi walczyli i ginęli w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR i LWP[21]. Po zakończeniu działań wojennych, w czerwcu 1945, w Zwoleniu odnotowano obecność 73 Żydów[22].
Za udział w ruchu oporu (Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie) mieszkańcy Zwolenia i okolic trafiali do więzień lub byli rozstrzeliwani w egzekucjach na placu Jana Kochanowskiego, a także ginęli w katowniach Gestapo. 17 kwietnia 1944 Niemcy w ramach akcji pacyfikacyjnej na terenie powiatu kozienickiego aresztowali 17 mieszkańców wsi Augustów, Brzeźnica, Kociołki i Staszów, których następnie rozstrzelali w zbiorowej egzekucji w Zwoleniu[23]. 19 kwietnia 1944 w odwecie za zlikwidowanie dwóch Niemców przez polskie podziemie, okupanci rozstrzelali 43 osoby[23].
W pierwszych miesiącach po ustaniu działań wojennych w mieście otwarto gimnazjum przekształcone później w liceum ogólnokształcące. Uruchomiono również średnią szkołę rolniczą.
15 czerwca 1946 roku zgrupowanie oddziałów Związku Zbrojnej Konspiracji pod dowództwem Franciszka Jerzego Jaskulskiego Zagończyka stoczyło starcie pod Zwoleniem z oddziałami Armii Czerwonej[24].
30 września 1954 w Zwoleniu został utworzony powiat, który należał do województwa kieleckiego, co podniosło znacznie rangę miasta. Powstały dogodne warunki do rozwoju infrastruktury gospodarczej i przemysłowej. Powstała filia Zakładów Metalowych „Łucznik” oraz Zakłady Mięsne.
W latach 1970–1972 Zwoleń zdobył I miejsce w konkursie „Mistrz Gospodarności”. Po likwidacji powiatu 21 sierpnia 1975 gmina i miasto zostają połączone w jedną jednostkę administracyjną i włączone do nowo powstałego województwa radomskiego. W skład gminy weszło 28 okolicznych wsi. Na podstawie ustawy z marca 1990 o terenowej organizacji rządowej 1 sierpnia 1990 został utworzony w Zwoleniu Urząd Rejonowy, obejmujący swym zasięgiem 7 gmin w tym miasta Zwoleń i Lipsko.
W 1999 Zwoleń stał się siedzibą powiatu obejmującego 5 gmin: gminę Tczów, gminę Kazanów, gminę Przyłęk, gminę Policzna oraz gminę Zwoleń. Powiat wszedł w skład województwa mazowieckiego.
Demografia
[edytuj | edytuj kod]- Piramida wieku mieszkańców Zwolenia w 2014 roku[2].
Transport
[edytuj | edytuj kod]Zwoleń leży w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego, na skrzyżowaniu drogi krajowej nr 79 Warszawa – Sandomierz – Kraków – Bytom i drogi krajowej nr 12 Łęknica – Żary – Żagań – Głogów – Leszno – Kalisz – Sieradz – Piotrków Trybunalski – Radom – Puławy – Lublin – Dorohusk, która na odcinku Piotrków Trybunalski – Dorohusk ma stać się drogą ekspresową S12 z obwodnicą miasta.
Zwoleń nie posiada stacji kolejowej, niemniej jednak posiada połączenia autobusowe z Lublinem, Warszawą, Radomiem, Tarnobrzegiem, Ustrzykami Dolnymi, Sanokiem, Mielcem, Krakowem, Rzeszowem, Zamościem, Tomaszowem Lubelskim, Poznaniem, Katowicami, Łodzią, Lipskiem, Kozienicami, Iłżą, Puławami, Wrocławiem, Częstochową, Piotrkowem Tryb., Kielcami i Chełmem. Obsługiwane są przez PKS i firmy prywatne.
Oświata
[edytuj | edytuj kod]W Zwoleniu działają Szkoła Podstawowa im. Władysława Jagiełły, Liceum Ogólnokształcące im. Jana Kochanowskiego oraz Zespół Szkół Rolniczo-Technicznych im. Bohaterów Walki z Faszyzmem. Założony także został Uniwersytet Trzeciego Wieku, którego zadaniem jest zwiększenie aktywności takich osób w życiu kulturalnym.
Kultura
[edytuj | edytuj kod]W Zwoleniu odbywają się imprezy kulturalne, organizowane przez Dom Kultury oraz władze miasta i powiatu. Najbardziej znaną są coroczne imieniny Pana Jana poświęcone Janowi Kochanowskiemu. Odbywają się one w przedostatnią niedzielę czerwca (pierwsza niedziela wakacji). Na imprezę zaproszeni byli m.in.: Szymon Wydra, Ryszard Rynkowski, Jerzy Zelnik, Czesław Majewski, Tadeusz Ross, Dariusz Jakubowski, Stachursky, Alicja Majewska, Marek Torzewski, zespoły Budka Suflera i Kombii, uczestnicy programu Europa da się lubić i inni. Na innych imprezach w Zwoleniu wystąpili także zespół Boys i Ewelina Flinta. W 2000 Zwoleń odwiedził w ramach kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi prezydent Aleksander Kwaśniewski.
Od lat 70. XX wieku działa Muzeum Regionalne[25].
Zabytki i pomniki
[edytuj | edytuj kod]- kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego z XVI wieku, z kaplicami Kochanowskich, w podziemiach której spoczywają szczątki Jana Kochanowskiego wraz z rodziną oraz Owadowskich, spokrewnionych z Kochanowskimi;
- kaplica św. Anny przy ul. Wojska Polskiego;
- pomnik Jana Kochanowskiego z Urszulką, od ul. Kościelnej;
- pomnik Jana Kochanowskiego w centralnej części parku na pl. Jana Kochanowskiego;
- pomnik Władysława II Jagiełły przy Szkole Podstawowej przy ul. Ludowej;
- pomnik św. Jana przy ul. św. Jana;
- ściana straceń w północno-wschodniej części pl. Jana Kochanowskiego.
Wspólnoty wyznaniowe
[edytuj | edytuj kod]- zbór Zwoleń, Sala Królestwa[26].
Sport
[edytuj | edytuj kod]W Zwoleniu działa nieformalny klub rowerowy[potrzebny przypis] oraz brydżowy (od 2001), klub tenisa ziemnego, klub piłkarski Zwolenianka, klub szachowy Hetman (przy Domu Kultury) oraz MPKS (miejski parafialny klub sportowy) i UMKS „Orlęta” Zwoleń – młodzieżowy klub piłki ręcznej. W 2013 roku został ukończony skatepark na terenie Orlika.
Współpraca międzynarodowa
[edytuj | edytuj kod]Miasta i gminy partnerskie:
Ludzie związani ze Zwoleniem
[edytuj | edytuj kod]Zobacz też
[edytuj | edytuj kod]Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Dane Głównego Urzędu Statystycznego: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 31 XII 2008 r.). [dostęp 2009-10-01].
- ↑ a b Zwoleń w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-10] , liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku. Cz. 2, Komentarz, indeksy, Warszawa 1993, s. 82.
- ↑ Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym (Stan w dniu 30 XII 2012 r.), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 24 listopada 2009, ISSN 1734-6118 .
- ↑ Jerzy Kondracki, Andrzej Richling: Atlas Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej, 1994.
- ↑ Stanisław Koszutski: Nasze miasta a samorząd. Życie miast w Królestwie Polskiem i reforma samorządowa. E. Wende i Spółka, Warszawa 1915, s. 76.
- ↑ CONCEPT Intermedia www.sam3.pl, Historia [online], SP Zwoleń [dostęp 2022-12-19] (pol.).
- ↑ Dz.U. z 1925 r. nr 62, poz. 435.
- ↑ Generał broni Tadeusz Jordan Rozwadowski, Wspomnienia Wielkiej Wojny, Warszawa 2015.
- ↑ Eugeniusz Fąfara Gehenna ludności żydowskiej s. 625.
- ↑ Krzysztof Urbański Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim s. 58.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 36, częściowo za Wojciech Lipowski Lekarz: wspomnienia s. 75–76.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 108.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 141.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 116 i 151.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 151.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 165.
- ↑ a b Eugeniusz Fąfara op. cit. s. 625.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 166.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 105, za Kazimierz Jaroszek i Sebastian Piątkowski Martyrologia s. 13–26.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 233.
- ↑ Krzysztof Urbański op. cit. s. 235.
- ↑ a b Józef Fajkowski, Jan Religa: Zbrodnie hitlerowskie na wsi polskiej 1939–1945. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1981, s. 315
- ↑ Ryszard Śmietanka-Kruszelnicki, "Zagończyk". Porucznik Franciszek Jaskulski, w: Biuletyn IPN, nr 1-2 (84- 85), syczeń-luty 2008, s. 111.
- ↑ O Muzeum [online], Muzeum Regionalne w Zwoleniu [dostęp 2022-02-19] (pol.).
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2013-02-11] .
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Krzysztof Urbański Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2004 ISBN 83-7271-260-3.
- Wojciech Lipowski , Lekarz: wspomnienia, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1980, ISBN 83-205-3213-2, OCLC 69279206 .
- Kazimierz Jaroszek , Sebastian Piątkowski , Martyrologia Żydów w więzieniu radomskim 1939–1944: wykaz zamordowanych, zmarłych, deportowanych do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, Radom: Archiwum Państwowe, 1997, ISBN 83-905288-0-0, OCLC 316463715 .
- Eugeniusz Fąfara Gehenna ludności żydowskiej Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1983 ISBN 83-205-3452-6.
- Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa 1928 s. 334
Linki zewnętrzne
[edytuj | edytuj kod]- Zwoleń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 700 .
- Zwoleń (powiat zwoleński), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 722 .
- żydowska księga pamięci Zwolenia, wolny dostęp przez Bibliotekę Publiczną Nowego Jorku (New York Public Library) (jid.)
- Zdjęcie Szkoły Rolniczej w Zwoleniu zamienionej w czasie wojny w niemieckie koszary na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego [1]
- Zdjęcie Zwolenia zniszczonego przez bombardowanie podczas kampanii wrześniowej 1939 r. na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego [2]
- strona gminy
- Strona starostwa