Języki indoeuropejskie

Języki indoeuropejskie

Obszar	(▾) cały świat
Liczba mówiących	(▾) ponad 3,3 mld [jako jęz. ojczystymi]
Prajęzyk	(▾) praindoeuropejski
Podział	(▾) 13 grup językowych
Kody rodziny językowej
ISO 639-5	ine
Glottolog	indo1319
Występowanie
Gałęzie języków indoeuropejskich w Eurazji      albańska      bałtycka      celtycka      germańska      helleńska      indoirańska (indoar., irań., nurist.)      ormiańska      romańska      słowiańska
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unicode.

Języki indoeuropejskie – rodzina językowa, największa pod względem liczby mówiących. Współcześnie występuje na wszystkich zamieszkałych kontynentach, a już od czasów starożytnych obecna w Indiach, Europie (stąd przymiotnik „indoeuropejskie”) oraz Azji Zachodniej. Obejmuje kilkaset spokrewnionych ze sobą języków (a precyzyjniej – etnolektów), którymi jako ojczystymi posługuje się łącznie ponad 3,3 miliarda osób (ok. 45% ludności świata).

Do rodziny indoeuropejskiej należy m.in. zdecydowana większość rdzennych języków Europy (w tym polski) oraz liczne języki subkontynentu indyjskiego i Wyżyny Irańskiej. Wskutek wielkich odkryć geograficznych, kolonializmu i globalizacji rozprzestrzeniła się ona poza Eurazję – w większości państw świata co najmniej jeden indoeuropejski język ma status języka urzędowego. Z dziesięciu najczęściej używanych języków świata osiem to języki indoeuropejskie: angielski (razem – jako ojczysty i obcy – prawie 1,5 miliarda użytkowników), hindi, hiszpański (oba powyżej 500 milionów), francuski, bengalski, portugalski, rosyjski i urdu (wszystkie powyżej 200 milionów mówiących). Na nieco dalszych miejscach znajdują się niemiecki, marathi, perski czy włoski; spośród zaś wielu małych języków rodziny część jest zagrożona wymarciem.

Druga, po afroazjatyckiej, najstarsza pod względem źródeł historycznych istniejąca do dziś rodzina językowa. Pierwszym zaświadczonym w piśmie (od XVII w. p.n.e.) językiem indoeuropejskim był hetycki z Azji Mniejszej. W Europie najwcześniejsze (z przełomu XV i XIV w. p.n.e.) zapiski pochodzą ze starogreckiego języka mykeńskiego. Prawdopodobnie w połowie II tysiąclecia p.n.e. powstały też najstarsze fragmenty staroindyjskiej Rygwedy (język wedyjski) – spisano ją jednak dopiero wiele wieków później na podstawie długiej tradycji ustnej, podobnie jak młodszą, staroirańską Awestę (awestyjski). Niektóre z dawnych języków, jak łacina, klasyczna greka czy sanskryt, znane są z tysięcy obszernych tekstów; inne tylko z pojedynczych inskrypcji, nazw miejscowych, a czasem wyłącznie z imion występujących w obcych źrodłach.

W wewnętrznej klasyfikacji języków indoeuropejskich wyróżnianych jest trzynaście grup językowych – albańska, bałtycka, celtycka, germańska, helleńska, indoaryjska, irańska, nuristańska, ormiańska, romańska (kontynuująca dawną grupę italską), słowiańska oraz wymarłe anatolijska i tocharska – a także pewna liczba języków dokładniej niesklasyfikowanych. Bliżej spokrewnione grupy są łączone w kategorie wyższego rzędu – podrodziny, np. bałtosłowiańską (skupiającą języki bałtyckie i słowiańskie) czy indoirańską (indoaryjskie, irańskie i nuristańskie); niektórzy językoznawcy proponują również inne – choć szczegółowe związki między pozostałymi współczesnymi gałęziami rozwojowymi nie zostały dotychczas jednoznacznie ustalone.

Rodzina indoeuropejska jest zróżnicowana typologicznie. Jej większość stanowią języki syntetyczne typu fleksyjnego, w których koniugacja oraz deklinacja odpowiednich części mowy są tworzone zazwyczaj przy użyciu pojedynczych, wielofunkcyjnych końcówek. Mniejszość zaś to języki analityczne – aczkolwiek widoczna jest ogólna tendencja do upraszczania odmiany słów i rozwoju analitycznych (m.in. z użyciem czasowników posiłkowych, przyimków lub przysłówków) konstrukcji, jak np. w różnych językach germańskich, indoirańskich czy romańskich. Na początku zdania najczęściej znajduje się podmiot (w celtyckich – orzeczenie), jednak przy ścisłym zachowaniu odpowiednich form wiele języków tej rodziny pozwala na dość dużą swobodę szyku wyrazów. Wyjątkiem są języki typu pozycyjnego, takie jak angielski czy francuski, które wymagają określonej kolejności elementów wypowiedzi.

Ostatnim wspólnym przodkiem wszystkich języków indoeuropejskich był język praindoeuropejski, którym mówiono na dokładniej nieokreślonych terenach w zachodniej Eurazji. Według najpopularniejszej hipotezy, zwanej teorią stepową lub kurhanową, posługująca się nim ok. 4–3 tysięcy lat p.n.e. ludność zamieszkiwała obszar Stepu Pontyjskiego i współtworzyła prehistoryczną kulturę grobów jamowych. Nie są znane żadne źródła praindoeuropejskiego, jednak językoznawcy przyjmują jego istnienie jako pewne. Liczne zbieżności w fonetyce, gramatyce oraz leksyce wielu dawnych i współczesnych języków kontynentu są według badaczy zbyt regularne, by powstały wskutek wzajemnego oddziaływania – zatem najprawdopodobniej zostały odziedziczone z owego postulowanego prajęzyka. Za pomocą metody porównawczej w znacznym stopniu zrekonstruowano i odtworzono jego brzmienie, budowę i słownictwo.

Za autora terminu „języki indoeuropejskie” jest uważany Thomas Young, który po raz pierwszy posłużył się tym określeniem w 1813 r. Badaniem pochodzenia, rozwoju i struktury rodziny indoeuropejskiej oraz porównywaniem jej języków zajmuje się nauka zwana indoeuropeistyką. Natomiast lokalizacja indoeuropejskiej praojczyzny jest przedmiotem spekulacji nie tylko językoznawczych, lecz także archeologicznych, genetycznych i kulturoznawczych. Nie jest znane pokrewieństwo indoeuropejskich z innymi, choć niektórzy specjaliści poszukują takich związków i wysuwają różne propozycje – sugerowana bywa przede wszystkim rodzina języków uralskich.

Podstawowe informacje

Istota rodziny

Do indoeuropejskich są zaliczane wyłącznie te języki, które wywodzą się – najczęściej poprzez wiele etapów rozwoju – ze wspólnego, nieistniejącego już prajęzyka zwanego praindoeuropejskim^†. Jako języki pokrewne tworzą zatem, zgodnie z definicją, rodzinę językową. Wykształciły się i zróżnicowały w wyniku rozmaitych językowych zmian, powoli lecz nieustannie zachodzących na całym indoeuropejskojęzycznym obszarze. Do owych innowacji przyczyniły się m.in. kolejne migracje ludności indoeuropejskiej, której poszczególne dialekty zaczęły ewoluować w odmiennych kierunkach.

Nazwa rodziny indoeuropejskiej pochodzi od geograficznych nazw Indii i Europy, gdzie już w starożytności mówiono należącymi do niej językami. Nie oznacza to jednak, że w jej skład wchodzą zarówno wszystkie języki Europy, jak i wszystkie języki Indii – o przynależności decyduje jedynie ściśle określone, wskazane wyżej pochodzenie i wynikające z niego pokrewieństwo. Mimo że w czasach nowożytnych rodzina ta rozprzestrzeniła się po całym świecie, przymiotnik „indoeuropejskie” pozostał jako element tradycji językoznawczej.

Liczba języków

Dokładna liczba języków indoeuropejskich jest trudna do określenia. Ethnologue w wydaniu z r. 2023 wymienia ich 455, natomiast w bazie Glottolog z 2023 r. wyszczególnionych zostało 585 języków rodziny (stanowią więc ok. 6–7% języków świata). Główną przyczyną rozbieżności jest niemożność ustalenia precyzyjnych kryteriów pozwalających jednoznacznie stwierdzić, czy dana mowa jest odrębnym językiem, czy tylko jakąś odmianą (np. dialektem) innego. Ponadto w rozmaitych klasyfikacjach różnie są traktowane makrojęzyki i języki kreolskie, a w niektórych ignorowane są (w rozmaitym zakresie) języki martwe. Niemniej jednak indoeuropejska rodzina językowa należy pod tym względem do kilku najliczniejszych:

Lp.	Rodzina językowa	Liczba języków
		wg Ethnologue	wg Glottolog
1	nigero-kongijska	1554	1410
2	austronezyjska	1256	1272
3	transnowogwinejska	481	317
4	chińsko-tybetańska	458	506
5	indoeuropejska	455	585
6	australijska	384	—
7	afroazjatycka	382	382

Liczba mówiących

Rodzina indoeuropejska wyróżnia się wśród języków świata największą liczbą mówiących, aczkolwiek również tę wartość ciężko dokładniej określić. Według Ethnologue indoeuropejskimi jako językami ojczystymi mówi łącznie ponad 3,3 mld ludzi (czyli ok. 45% ludności świata), a ponadto co najmniej 2 mld osób posługuje się kilkunastoma najczęściej używanymi językami rodziny jako językami obcymi. Zgodnie z cytowaną publikacją do pięciu rodzin o największej liczbie rdzennych użytkowników zaliczają się:

Lp.	Rodzina językowa	Liczba mówiących	Odsetek ludności świata
1	indoeuropejska	3,32 mld	44,9%
2	chińsko-tybetańska	1,43 mld	19,3%
3	nigero-kongijska	620 mln	8,4%
4	afroazjatycka	604 mln	8,2%
5	austronezyjska	327 mln	4,4%
		(wyłącznie języki ojczyste)

Obszar występowania

Językami indoeuropejskimi – zarówno jako ojczystymi, jak i obcymi – mówią ludzie na wszystkich zamieszkałych kontynentach. Pod koniec średniowiecza posługiwano się nimi prawie wyłącznie w Eurazji; w czasach nowożytnych, wskutek ekspansji kolonialnej, niektóre z nich rozprzestrzeniły się na pozostałe lądy. Współcześnie indoeuropejskie jako języki rodzime są głównymi językami w następujących rejonach poszczególnych części świata:

• w Europie – na przeważającym obszarze (z wyjątkiem terenów uralsko- i turkijskojęzycznych oraz nielicznych innych, mniejszych terytoriów);
• w Azji – w większej części subkontynentu indyjskiego, w irańskojęzycznej części Bliskiego Wschodu, na niektórych obszarach azjatyckiej części Rosji, w Tadżykistanie, a także w niektórych rejonach Kaukazu;
• w Afryce – w dużej części Republiki Południowej Afryki;
• w Ameryce – w przeważającej części obu kontynentów amerykańskich (z wyjątkiem terenów autochtonicznych językowo);
• w Australii i Oceanii – na zamieszkałych terenach Australii i w Nowej Zelandii.

Zasięg geograficzny języków indoeuropejskich jako języków ojczystych Mapa głównych rodzin językowych świata

Na terenie Eurazji występują setki rodzimych języków indoeuropejskich, a począwszy od XVIII stulecia prawie całą Amerykę Północną, Australię, Nową Zelandię oraz wiele mniejszych obszarów na całym świecie opanował angielski. Z kolei Amerykę Środkową i Południową zajął hiszpański – z wyjątkiem Brazylii, która stała się domeną portugalskiego. W Ameryce powstały również obszary francuskojęzyczne (w Kanadzie i na Haiti), natomiast w Południowej Afryce wykształcił się język afrikaans. Oprócz tego w większości krajów świata co najmniej jeden indoeuropejski język jest używany jako język urzędowy, sam angielski zaś wykorzystywany jest w wielu dziedzinach jako język globalnej komunikacji.

Klasyfikacja

W niniejszym artykule za podstawową jednostkę podziału w klasyfikacji genetycznej rodziny indoeuropejskiej przyjęto grupę językową. Pozostałe wykorzystane kategorie, zgodne z taksonomią zaproponowaną przez Alfreda Majewicza, to podrodzina – łącząca bliżej spokrewnione grupy w obrębie rodziny oraz podgrupa – obejmująca bliżej spokrewnione języki w obrębie grupy.

Główne gałęzie

Grupy języków indoeuropejskich w Europie

     albańska

     bałtycka

     celtycka

     germańska

     helleńska

     romańska

     słowiańska

     jęz. nieindoeuropejskie

Grupy języków indoeuropejskich w południowej i zachodniej Azji

     indoaryjska

     irańska

     nuristańska

     ormiańska

W literaturze z XXI w. jest wyróżnianych trzynaście indoeuropejskich grup językowych, często łączonych dla uproszczenia w dziesięć linii rozwojowych o różnych rangach. Rodzinę tę tworzą zatem następujące gałęzie – grupy (jeśli nie podano inaczej) i podrodziny języków:

• albańska;
• anatolijska^†;
• bałtosłowiańska – podrodzina, którą stanowią dwie grupy,
  • bałtycka,
  • słowiańska;
• celtycka;
• germańska;
• helleńska (lub grecka);
• indoirańska – podrodzina, którą stanowią trzy grupy,
  • indoaryjska,
  • irańska,
  • nuristańska;
• italska^(†) wraz z kontynuującą ją współcześnie romańską;
• ormiańska;
• tocharska^†.

Ponadto do rodziny indoeuropejskiej należy pewna liczba słabo zaświadczonych, a w konsekwencji dokładniej niesklasyfikowanych języków starożytnych. Wśród nich znajdują się m.in. rozmaite języki paleobałkańskie, zgrupowane na podstawie kryterium geograficznego (używane na Bałkanach i niektórych sąsiednich obszarach), w tym dwa kompleksy językowe:

• ilirski^†;
• tracki^†.

Niektóre z indoeuropejskich grup filogenetycznych są często, na podstawie sugerowanego bliższego pokrewieństwa, łączone w kategorie wyższego rzędu – podrodziny (co zostało już uwzględnione w zaprezentowanym wyżej podziale):

• bałtosłowiańską – w skład której wchodzą języki bałtyckie i słowiańskie;
• indoirańską – z językami indoaryjskimi, irańskimi i nuristańskimi;

część językoznawców proponuje także:

• helleno-ormiańską (lub grecko-ormiańską) – grupującą języki helleńskie i ormiańskie;
• italoceltycką – łączącą języki italskie i celtyckie.

Niekwestionowany status ma podrodzina indoirańska – bliskie pokrewieństwo grup wchodzących w jej skład jest bardzo dobrze udokumentowane, także dzięki niektórym źródłom historycznym. Niewiele mniejsza akceptacja dotyczy podrodziny języków bałtosłowiańskich, choć dawniej łączenie ich w jedną linię rozwojową bywało czasem uważane za kontrowersyjne. Dużo sporów wywoływała proponowana gałąź italoceltycka, ale w XXI w. wiele publikacji głównego nurtu uznaje istnienie wspólnego etapu ewolucji języków celtyckich i italskich. Z nieco większą rezerwą jest traktowana kategoria helleno-ormiańska, ale i ona ma swoich zwolenników.

Wreszcie sama grupa języków anatolijskich jest przeciwstawiana wszystkim pozostałym, ujętym łącznie (określanym jako indoeuropejskie właściwe, jądrowe, klasyczne lub indo-tocharskie) – stanowi ona bowiem najbardziej odrębną gałąź całego drzewa filogenetycznego rodziny. Dawniej za najważniejszy i pierwotny podział indoeuropejskich był uznawany ich podział na języki kentum i satem, związany z różnicami w rozwoju niektórych głosek tylnojęzykowych. W późniejszych latach jednak, po zakwestionowaniu jego wagi i kladystycznego charakteru, stracił na znaczeniu.

Podział języków

Poniższa klasyfikacja języków rodziny, z uwzględnieniem podziału na podgrupy, została oparta na książkowych opracowaniach Ruhlena i Majewicza z końca XX w. i uzupełniona o wybrane etnolekty z bazy Glottolog. Przyjęto następujące zasady i założenia:

• w przypadku różnic w nazewnictwie gałęzi podano obie używane nazwy, poprzedzone odpowiednio symbolami ^ʀ (Ruhlen) oraz ^ᴍ (Majewicz);
• podgrupy, które są wyróżniane wyłącznie u Ruhlena oznaczono analogicznie z prawej strony nazwy symbolem ^ʀ;
• podgrupy u Majewicza, które u Ruhlena są gałęziami niższego rzędu wyrównano w tabeli do prawej strony komórek;
• przynależność języków dopasowano do podziału Majewicza, o ile odpowiedni przypis nie stanowi inaczej;
• nazwy języków w nawiasach oznaczają etnolekty o spornym statusie, które dawniej często uznawano za dialekty lub odmiany danego języka.

Gałąź językowa		Główne języki
grupa	podgrupa	współczesne	wymarłe†
albańska		albański (lub arbaryjski, arwanicki, gegijski i toskijski)	—
anatolijska†	ʀ luwijska† ᴍ luwi-licyjska†	—	hetycki, karyjski, licyjski, lidyjski, luwijski, milyjski, palajski, pizydyjski, sydetyjski
	odrębne języki† ʀ
	hetycko-lidyjska†	—
bałtycka	wschodnia	litewski, łotewski (w tym łatgalski)	jaćwiński, kuroński, pruski, seloński, zemgalski
	zachodnia†	—
celtycka	kontynentalna† ʀ	—	celtyberyjski, galatyjski, galijski, lepontyjski
	wyspiarska ʀ
	brytańska	bretoński, kornijski, walijski
	goidelska	irlandzki, manx, szkocki
germańska	wschodnia†	—	burgundzki, gocki, norn, staroangielski, staronordyjski, starosaksoński, staro-wysoko-niemiecki, wandalski
	zachodnia	afrikaans, angielski, dolnoniemiecki, fryzyjski, jidysz, luksemburski, niderlandzki, niemiecki
	północna	duński, farerski, islandzki, norweski (lub bokmål i nynorsk), szwedzki
helleńska		grecki	greka klasyczna, jewanik, mykeński, staromacedoński
indoaryjska	romska	romski	pali(†) (zachowany w liturgii), sanskryt klasyczny(†) (zachowany w liturgii), prakryty (różne), sanskryt wedyjski
	syngalesko-malediwska	malediwski, syngaleski
	północna ʀ
	wschodnia	asamski, bengalski, bhodźpuri, bihari, bisznuprija-manipuri, konkani, marathi, orija
	ʀ wschodnio-środkowa ᴍ północna	dogri, garwhali, kumauni, nepalski
	środkowa	bhili, gudźarati, hindi, marwari (w tym merwari, mewari i in.), pendżabski, radżastani (w tym malwi i in.), urdu
	ʀ zachodnia ᴍ północno-zachodnia	kaććhi, lahnda (w tym jakati, saraiki, zachodniopendżabski i in.), sindhi
	dardyjska	baszkarik, kaszmirski, khowar, szina
	odrębne języki(†) ʀ	—
irańska	wschodnia ʀ		awestyjski, baktryjski, chorezmijski, pahlawi, partyjski, scytyjski, sogdyjski, staroperski
	północno-wschodnia	jagnobijski, osetyjski
	południowo-wschodnia	iszkaszmi, jazgulamski, mundżański, paszto, szugnański, wachański
	zachodnia ʀ
	północno-zachodnia	beludżi, giliański, kurdyjski (lub kurmandżi, południowokurdyjski i sorani), mazanderański, semnani, zazaki
	południowo-zachodnia	bachtiarski, baszkardi, luri, perski (w tym dari i tadżycki), tacki
italska(†) (z romańską)	oskijsko-umbryjska†	—	łacina(†) (zachowana w liturgii i nauce), faliskijski, oskijski, umbryjski
	latynofaliska(†)
	poniżej języki romańskie, wywodzące się z latynofaliskiej łaciny ludowej†
	sardyńska ʀ	korsykański, sardyński (lub gallurski, kampidański, logudorski i sassarski)	dalmatyński
	kontynentalna ʀ
	ʀ wschodnia ᴍ bałkańska	rumuński (w tym arumuński, istrorumuński i meglenorumuński)
	italoromańska	neapolitański, sycylijski, włoski
	retoromańska	friulski, ladyński, romansz
	galloromańska	francuski, franko-prowansalski, pikardyjski, prowansalski
	iberoromańska	galicyjski, hiszpański, kataloński, portugalski
nuristańska		aszkun, kalasza-ala, kati, tregami, wasi-weri	—
ormiańska		ormiański (lub wschodnioormiański i zachodnioormiański)	grabar(†) (zachowany w liturgii)
słowiańska	wschodnia	białoruski, rosyjski, rusiński, ukraiński	połabski, staroruski, staro-cerkiewno-słowiański
	zachodnia	czeski, dolnołużycki, górnołużycki, kaszubski, polski, słowacki
	południowa	bułgarski, macedoński, serbsko-chorwacki (lub bośniacki, chorwacki, czarnogórski i serbski), słoweński
tocharska†		—	tocharski A, tocharski B

Niektóre byty językowe w rodzinie indoeuropejskiej mają charakter kontinuum dialektalnego – tak jak m.in. języki zachodnioromańskie (obejmujące języki romańskie bez podgrupy wschodniej) czy w zasadzie cała grupa indoaryjska. Zmiany językowe na obejmowanych przez nie terenach następują nie skokowo, lecz płynnie narastając; ciężko jest zatem określić, gdzie kończy się jeden język, a zaczyna inny. W nowszych klasyfikacjach grupa romańska jest dzielona na trzy podgrupy, w tym italo-zachodnią, która obejmuje na niższych poziomach podziału większość gałęzi przedstawionych wyżej (z uwzględnieniem nowo wyróżnionej klasy języków gallo-italskich – z lombardzkim czy piemonckim – oraz odrębnie językiem aragońskim):

Gałąź językowa (nowszy podział)		Wybrane języki współczesne
grupa	podgrupa
romańska	południowa	korsykański, sardyński
	wschodnia	arumuński, istrorumuński, meglenorumuński, rumuński
	italo-zachodnia	francuski, hiszpański, kataloński, oksytański, portugalski, sycylijski, włoski

Natomiast dużo bardziej skomplikowane podziały są proponowane współcześnie dla grup podrodziny indoirańskiej (w szczególności indoaryjskiej oraz irańskiej). W grupie anatolijskiej zaś, w miejsce dawniejszych hetycko-lidyjskiej i luwijskiej, bywają wyróżniane podgrupy hetycka oraz luwijsko-lidyjska. Istnieją więc znaczące różnice w szczegółach klasyfikacji rodziny indoeuropejskiej oraz w liczbie wyróżnianych języków. Zauważalna jest ogólna tendencja do uznawania za pełnoprawne języki coraz większej liczby etnolektów.

Klasyfikacja	Liczba wyróżnianych języków														Suma
	alb.	anat.	bałt.	celt.	germ.	helleń.	indoar.	irań.	ital.	nurist.	orm.	słow.	toch.	inne
A. Majewicz (1989)	1	8	8	10	23	4	40	50	42	23	8	19	2	42	280
M. Ruhlen (1991)	1	5	3	7	16	3	49	49	23	5	2	15	2	—	180
Ethnologue 26 (2023)	4	—	7	6	49	6	220	85	45	6	2	24	—	1	455
Glottolog 4.8 (2023)	4	10	2	14	106	13	220	96	86	5	3	20	2	4	585

Schemat głównych gałęzi języków indoeuropejskich – ich pokrewieństwo filogenetyczne, historyczny podział geograficzny oraz fonetyczny podział kentum–satem Szczegółowy, nowszy podział języków rodziny

W niektórych źródłach można się spotkać z innego typu podziałem języków indoaryjskich, opartym na okresach ich rozwoju historycznego. Na podstawie owego kryterium wyróżniane są języki:

• staroindyjskie – sanskryt wedyjski^†, sanskryt klasyczny^(†) oraz ich odmiany;
• średnioindyjskie – pali^(†) i inne różne tzw. prakryty^†;
• nowoindyjskie – języki późniejsze, w tym współczesne.

Analogicznie bywają dzielone języki irańskie:

• staroirańskie – m.in. awestyjski^†, scytyjski^† i staroperski^†;
• średnioirańskie – m.in. baktryjski^†, chorezmijski^†, partyjski^†, sogdyjski^† i średnioperski^†;
• nowoirańskie – późniejsze, w tym współczesne języki.

Natomiast w geografii językowej stosowana jest czasem klasyfikacja geograficzna, grupująca języki – niekoniecznie blisko spokrewnione – w ligi językowe. Te ostatnie są wyróżniane na podstawie podobieństw cech nie odziedziczonych z prajęzyka, lecz wykształconych wtórnie wskutek długotrwałych, wzajemnych kontaktów na określonych obszarach. Najczęściej opisywaną w literaturze jest liga bałkańska, do której należą przede wszystkim bułgarski, macedoński, rumuński, arumuński, grecki, albański oraz południowe dialekty sztokawskie języka serbsko-chorwackiego; w trakcie wielu wieków współistnienia wytworzyły one nowe, wspólne struktury gramatyczne. W latach 70. XX w. Gyula Décsy opracował tego typu podział geograficzny języków Europy, a wśród zaproponowanych przez niego kategorii, obejmujących rozmaite języki indoeuropejskie, oprócz bałkańskiej znalazły się takie ligi jak dunajska, pejpuska, pobrzeżna, rokytnicka, wielkich języków Europy i wikingijska.

Języki niesklasyfikowane

W skład indoeuropejskich wchodzą również pewne bliżej niesklasyfikowane języki dawne. W większości są znane jedynie z niewielkiej liczby źródeł pisanych (a w niektórych przypadkach wyłącznie z nazw miejscowych lub imion), ich pozycja w obrębie rodziny jest więc przedmiotem wielu spekulacji oraz kontrowersji.

Przybliżony zasięg geograficzny wybranych języków paleobałkańskich między V a I w. p.n.e. Obszary kreskowane oznaczają ekspansję celtycką (zielone) i grecką (żółte). Kwadracikami oznaczono dackie nazwy miejscowe, kółeczkami – trackie

     wenetyjski

     ilirski(e)

     peoński

     mesapijski

     grecki (klasyczny)

     dacki

     tracki

     frygijski
inne języki:

     ormiański(e)

Do języków rodziny indoeuropejskiej, których stanowiska filogenetyczne nie zostały sprecyzowane należą przede wszystkim rozmaite języki paleobałkańskie. Terminem tym jest określany zbiór różnorodnych etnolektów, które były używane w starożytności głównie na terenach Bałkanów, a część z nich także w Azji Mniejszej oraz Italii. Zaliczały się do nich m.in. takie języki jak:

• dacki^† (lub gecki);
• frygijski^†;
• ilirski^†;
• liburnijski^†;
• mesapijski^†;
• myzyjski^†;
• panoński^†;
• peoński^†;
• tracki^†;
• wenetyjski^†.

Język dacki jest uważany za bardzo bliski trackiemu lub wręcz za jego odmianę. Wspólnie traktowane bywają jako bliżej nieokreślony kompleks tracki, choć w jednej z nowszych klasyfikacji oba zostały wyszczególnione jako całkowicie odrębne języki o nieustalonej pozycji w rodzinie. Dawniej przydzielano je do dwóch różnych grup – dacki umieszczano w gałęzi dako-myzyjskiej (której pozostałością jakoby miał być język albański), a tracki zestawiano z ormiańskim w języki tracko-ormiańskie. Według zaś alternatywnej hipotezy określane były jako „bałtoidalne” – rzekomo zbliżone do języków bałtyckich, a być może nawet należące do nich.

Do grupy tracko-ormiańskiej zaliczano w starszej literaturze również język frygijski (używany w Azji Mniejszej), który był uważany za spokrewniony z dialektami trackimi. Współcześnie językoznawcy odrzucają tę hipotezę i wskazują na jego bliższe związki z grupą helleńską, umieszczając go bezpośrednio w niej bądź też postulując istnienie szerszej kategorii grecko-frygijskiej. Do tej drugiej włączony również został słabo zaświadczony myzyjski – aczkolwiek jedynie jako dialekt frygijskiego. Niewiele też wiadomo o peońskim, przez co niemożliwe jest ustalenie jego związków z innymi językami; najczęściej spekuluje się, że należał on do kompleksu ilirskiego. Nie jest jednak pewne, czy dialekty wchodzące w skład tego ostatniego tworzyły zaledwie jeden język, czy też większą ich liczbę. Odrębnym językiem ilirskim, a nie tylko dialektem, mógł być panoński.

Z ilirskimi jest łączony również mesapijski (którym mówiono na terenach dzisiejszej Apulii we Włoszech) – bądź jako jeden z ich dialektów, bądź też jako blisko spokrewniony z nimi język, z którymi miałby tworzyć odrębną grupę iliro-mesapijską. Bywały one także zestawiane wraz z trackimi w większą kategorię języków tracko-ilirskich. Niektórzy badacze uważają, że z jednego z języków lub dialektów Ilirów wywodzi się język albański. Tezy tej nie da się jednak obecnie zweryfikować, gdyż ilirskie ślady językowe zachowały się niemal wyłącznie w imionach i nazwach miejscowych. Wreszcie wenetyjski (z terenów dzisiejszych północno-wschodnich Włoch), który bywa sytuowany w grupie italskiej jako jej odrębna gałąź. Proponowane jest jego pokrewieństwo z sąsiednim językiem liburnijskim, jednak brakuje na to mocniejszych dowodów.

Do języków paleobałkańskich zasadniczo należały też:

• pelazgijski^†;
• staromacedoński^†;
• dawne stadia rozwojowe greckiego.

Próby udowodnienia indoeuropejskiego charakteru przedgreckiego języka pelazgijskiego zakończyły się jednak porażką i być może należy on do zupełnie innej rodziny językowej, choć dawniej rozważano jego indoeuropejski status. Natomiast staromacedoński jest w XXI w., bez większych kontrowersji, klasyfikowany w grupie helleńskiej – jako język siostrzany starożytnej greki^†.

Przybliżona lokalizacja niesklasyfikowanych, starożytnych języków indoeuropejskich na terenach Europy Południowej

     luzytański

     elymijski

     sykulski

     liguryjski ?

     północnopiceński ?
(? – niepewny status)

Za indoeuropejskie są uważane z reguły również takie języki jak:

• elymijski^†;
• luzytański^†;
• piktyjski^†;
• sykulski^†,

a czasami także te, których przynależność do rodziny bywa kwestionowana, choć niewykluczona:

• liguryjski^†;
• północnopiceński^†.

Jako indoeuropejski, choć o nieustalonej pozycji, jest przeważnie klasyfikowany język elymijski z zachodniej Sycylii – mimo niewielu jego zachowanych źródeł. Bliski mu geograficznie język sykulski (z Sycylii wschodniej) bywa zaś wiązany z gałęzią italską. Z kolei luzytański (z zachodnich terenów Półwyspu Iberyjskiego) wykazuje pewne podobieństwa zarówno z italskimi, jak i celtyckimi – jest więc albo umieszczany w tej pierwszej grupie, albo określany jako „paraceltycki”. Natomiast do właściwych języków celtyckich z reguły jest zaliczany piktyjski, którym mówiono na północy Szkocji. W przeszłości zdarzało się jednak, że bywał klasyfikowany poza nimi jako odrębna mowa indoeuropejska lub nawet nieindoeuropejska, pojawiały się też teorie o istnieniu dwóch różnych języków piktyjskich (jeden indo-, drugi przedindoeuropejski).

Słabo udokumentowany język liguryjski, używany dawniej na terenach współczesnej Ligurii, nie pozwala na określenie jego klasyfikacji nawet w przybliżonym stopniu. Przynależność tej mowy do rodziny indoeuropejskiej bywa więc podważana – aczkolwiek wydaje się, że uległa ona dość wczesnej celtycyzacji. Wreszcie północnopiceński ze środkowej Italii – mimo rozszyfrowania liter z inskrypcji w tym języku, zdołano zidentyfikować niewiele słów, a ich znaczenie pozostaje nieznane. Jego status jest więc nieokreślony, choć niektórzy badacze wskazują, że występujące w nim pewne zbitki spółgłoskowe są charakterystyczne dla języków indoeuropejskich.

Makrojęzyki i języki kreolskie

Sporną kwestię w systematyce filogenetycznej rodziny stanowią byty językowe, które norma ISO 639-3 określa jako makrojęzyki. Termin ten oznacza jednostkę klasyfikacyjną owego standardu, obejmującą grupy etnolektów, które ze względów etnicznych, religijnych czy politycznych są uznawane za odrębne warianty tej samej mowy. W klasyfikacji Ethnologue te ostatnie mają rangę pełnoprawnych, osobnych języków. Do makrojęzyków indoeuropejskich zaliczono w ISO:

• albański (4 odmiany/języki – arbaryjski, arwanicki, gegijski i toskijski);
• beludżi (3 – wschodni, zachodni i południowy);
• dogri (2 – dogri właściwy i kangri);
• jidysz (2 – wschodni i zachodni);
• konkani (2 – konkani właściwy i goański);
• kurdyjski (3 – kurmandżi, południowokurdyjski i sorani);
• lahnda (8 – hindko północny i południowy, jakati, khetrani, pahari-potwari, saraiki, pendżabski mirpurski i zachodniopendżabski);
• łotewski (2 – standardowy łotewski i łatgalski);
• marwari (6 – dhundari, marwari indyjski i pakistański, merwari, mewari i śekhawati);
• nepalski (2 – standardowy nepalski i doteli);
• norweski (2 – bokmål i nynorsk);
• orija (2 – odia i sambalpuri);
• paszto (3 – północny, południowy i środkowy);
• perski (2 – perski irański i dari);
• radżastani (6 – bagri, gade lohar, gudżari, hadothi, malwi i wagdi);
• romski (7 – romski bałkański, bałtycki, karpacki, walijski, kalo fiński, sinte i vlax);
• sardyński (4 – gallurski, kampidański, logudorski i sassarski);
• serbsko-chorwacki (4 – bośniacki, chorwacki, czarnogórski i serbski);
• zazaki (2 – dimli i kirmandżki).

Zupełnie inny charakter mają natomiast języki kreolskie. Są to języki mieszane, powstałe – w tym przypadku – na bazie mowy indoeuropejskich kolonizatorów, z dużym udziałem języków lokalnych. Zostały zaliczone w poczet rodziny indoeuropejskiej przez Majewicza (jako osobny zbiór w jej obrębie), a także w klasyfikacji Glottolog, gdzie przypisano je do poszczególnych grup filogenetycznych w zależności od języka.

Zawieszki z napisami w kreolskim języku tok pisin, jednym z urzędowych języków Papui-Nowej Gwinei

Do kreoli należą m.in.:

• na bazie afrikaans – oorlans;
• na bazie angielskiego – bislama, jamajski, kreolski Belize, kreolski gujański, kreolski hawajski, krio, pidżyn kameruński, pidżyn nigeryjski, pijin, pitkarnyjski, sranan tongo, tok pisin;
• na bazie asamskiego – naga;
• na bazie francuskiego – antylski, kreolski Gujany Francuskiej, kreolski haitański, kreolski luizjański, kreolski Reunionu, kreolski seszelski, morisyen;
• na bazie hindi – hindi andamańskie;
• na bazie hiszpańskiego – chavacano;
• na bazie niderlandzkiego – javindo, negerhollands;
• na bazie niemieckiego – unserdeutsch;
• na bazie portugalskiego – kabuverdianu, kreolski Gwinei Bissau, kreolski molukański, kreolski Wysp Świętego Tomasza i Książęcej;
• na bazie języków regionu iberyjskiego – papiamento.

Niektóre z nich mają oficjalny status – kreolski haitański jest jednym z języków urzędowych na Haiti, a kreolski seszelski na Seszelach, podobnie jak tok pisin w Papui-Nowej Gwinei i bislama na Vanuatu. Z kolei papiamento należy do oficjalnych języków na terytoriach Aruby, Bonaire i Curaçao, a pitkarnyjski (oficjalnie: norfolski) – na terytorium Norfolku.

Przegląd języków

Języki najczęściej używane

Ciężko sprecyzować liczbę osób posługujących się poszczególnymi językami rodziny. Piętnaście najczęściej używanych w początkach lat dwudziestych XXI w. – pod względem łącznej liczby mówiących – języków indoeuropejskich przedstawiono w poniższej tabeli; zawarte w niej dane opublikowane zostały w Ethnologue w 2023 r.

Lp.	Język indoeuropejski	Grupa językowa	Liczba mówiących
			rodzima	łączna
1	angielski	germańska	380	1456
2	hindi	indoaryjska	345	609,5
3	hiszpański	romańska	485	559,1
4	francuski	romańska	81	309,8
5	bengalski	indoaryjska	234	272,8
6	portugalski	romańska	236	263,6
7	rosyjski	słowiańska	147	255,0
8	urdu	indoaryjska	71	231,7
9	niemiecki (standardowy)	germańska	75	133,2
10	marathi	indoaryjska	83	99,2
11	perski (irański)	irańska	57	78,6
12	włoski	romańska	65	67,9
13	zachodniopendżabski	indoaryjska	?	66,7
14	gudźarati	indoaryjska	57	62,1
15	bhodźpuri	indoaryjska	52	52,5
			(w milionach)

Do pozostałych indoeuropejskich języków, z których każdym mówi łącznie co najmniej 10 mln osób, zgodnie z tym samym źródłem należą (dodatkowo uwzględniono – zapisane kursywą – języki typu kreolskiego):

>100 mln	pidżyn nigeryjski – 120,7
50–100 mln	(wschodnio)pendżabski – 52,1
30–50 mln	polski – 40,6 orija – 39,8 sindhi – 33,2 ukraiński – 33,0 dari – 30,3 paszto północny – 30,3
20–30 mln	saraiki – 26,2 nepalski – 25,6 niderlandzki – 24,5 rumuński – 24,5 maithili – 21,8 magadhi – 20,7
10–20 mln	paszto południowy – 19,9 afrikaans – 17,7 syngaleski – 17,6 ćhattisgarhi – 16,3 północnokurdyjski (kurmandżi) – 15,8 asamski – 15,3 bawarski – 14,6 grecki – 13,1 szwedzki – 13,1 kreolski haitański – 13,0 czittagoński (chatgaya) – 13,0 dekański – 12,8 czeski – 12,3 sadri – 12,1 pidżyn kameruński (kamtok) – 12,0 sylheti – 11,5 rangpuri – 10,8 serbski – 10,2

Natomiast według szacunków Jamesa Clacksona co najmniej siedemdziesiąt indoeuropejskich etnolektów miało w 2003 r. milion lub więcej rodzimych użytkowników.

Języki urzędowe

Co najmniej jeden indoeuropejski język jest językiem urzędowym w większości krajów świata. Poniższa lista języków o takim statusie została oparta na Urzędowym wykazie nazw państw i terytoriów niesamodzielnych z 2023 r.

Kraje, w których indoeuropejski język jest językiem urzędowym

     język większości

     język dodatkowy

Języki indoeuropejskie urzędowe w co najmniej jednym kraju:

• angielski – 58 krajów i 46 terytoriów;
• francuski – 29 krajów i 15 terytoriów;
• hiszpański – 20 krajów i terytorium Portoryko;
• portugalski – 9 krajów;
• niemiecki – 6 krajów;
• rosyjski, włoski – po 4 kraje;
• niderlandzki – 3 kraje i 6 terytoriów;
• serbski – 3 kraje;
• albański, chorwacki, grecki, rumuński, szwedzki – po 2 kraje;
• duński – 1 kraj i terytorium Wysp Owczych;
• afrykanerski, bengalski, białoruski, bośniacki, bułgarski, czarnogórski, czeski, dari, hindi, hindi fidżyjskie, irlandzki, islandzki, kataloński, kurdyjski, litewski, luksemburski, łaciński, łotewski, macedoński, nepalski, norweski bokmål, norweski nynorsk, ormiański, paszto, perski, polski, retoromański, słowacki, słoweński, syngaleski, tadżycki, ukraiński, urdu – po 1 kraju.

Wyłącznie na terytoriach zależnych urzędowymi językami są:

• norweski (ogólnie) – 5 terytoriów;
• farerski, manx – po 1 terytorium (kolejno Wyspy Owcze i Wyspa Man).

Oprócz tego niektóre języki rodziny są też oficjalnymi językami dużych międzynarodowych organizacji, m.in.:

• Organizacji Narodów Zjednoczonych – angielski, francuski, hiszpański i rosyjski (4 z 6 języków);
• Unii Europejskiej – angielski, bułgarski, chorwacki, czeski, duński, francuski, grecki, hiszpański, irlandzki, litewski, łotewski, niderlandzki, niemiecki, polski, portugalski, rumuński, słowacki, słoweński, szwedzki i włoski (20 z 24 języków).

Przegląd grup językowych

Każda z indoeuropejskich grup filogenetycznych charakteryzuje się określonymi cechami i właściwościami. Przedstawione dalej informacje dotyczące obszarów występowania poszczególnych gałęzi, ich języków oraz używanych w nich rodzajów pisma stanowią wiedzę ogólną, weryfikowalną w licznych publikacjach. Natomiast wartości określające łączną liczbę osób mówiących językami danej grupy odnoszą się wyłącznie do języków ojczystych i są jedynie szacunkowe (brakuje szczegółowych opracowań, problemem jest też zmieniająca się liczba użytkowników). Opierają się one na danych z następujących źródeł, odpowiednio oznaczonych w treści:

• ^ʙ – internetowej wersji Encyklopedii Britannica, pochodzących z różnych lat;
• ^ᴄ – Concise Encyclopedia of Languages of the World, opracowanych w 2006 r.;
• ^ᴋ – Indogermanisch. Vollständige Klassifikation mit Sprecherzahlen, aktualizowanych w 2010 r.

Języki albańskie

Według podręcznikowego ujęcia należy do nich jedynie język albański, występujący w dwóch zróżnicowanych odmianach: gegijskiej i toskijskiej. W nowszych klasyfikacjach, traktujących jego odmiany i dialekty jako odrębne mowy, wyróżniane są cztery języki albańskie. Są one używane przez ok. 6–7 mln osób [^ᴄ 6,5 mln; ^ᴋ 7 mln] głównie w Albanii, Kosowie i zachodniej Macedonii. Albańskojęzyczne enklawy istnieją też w południowych Włoszech (etnolekt arbaryjski) i w Grecji (arwanicki). Jedna z najmłodszych grup indoeuropejskich pod względem źródeł historycznych, zaświadczona w piśmie dopiero od XV w. Przedmiotem spekulacji są jej związki ze starożytnymi językami bądź dialektami ilirskimi – według niektórych badaczy właśnie z mowy Ilirów wywodzi się późniejszy albański. Uległ on silnym wpływom języków sąsiednich, z którymi tworzy bałkańską ligę językową. Albańska gramatyka wyróżnia się rozbudowanym systemem czasownikowym, na który składa się m.in. osiem czasów i sześć trybów – w tym optativus (tryb życzący – „oby…”, „niech…”) czy admirativus (tryb wyrażający czynność nagłą i nieoczekiwaną).

Języki anatolijskie

Rozmieszczenie starożytnych języków anatolijskich na terenach dzisiejszej Turcji

     lidyjski

     karyjski

     sydetyjski

     licyjski

     palajski

     hetycki

     luwijski

     pizydyjski

Wymarła grupa starożytnych języków używanych w Anatolii na terenach dzisiejszej Turcji, najbardziej odrębna filogenetycznie i najbardziej archaiczna gałąź indoeuropejska. Należał do nich m.in. hetycki^†, najstarszy znany w piśmie indoeuropejski język – odkryte zostały hetyckojęzyczne teksty datowane na XVII w. p.n.e., a nazwy własne znaleziono nawet w zapiskach staroasyryjskich z XX w. p.n.e. Ma on istotne znaczenie dla badań nad rozwojem rodziny, gdyż zachował ślady praindoeuropejskich głosek krtaniowych. Podobnie jak inne starsze języki tej grupy – luwijski^† i palajski^† – do zapisu stosował pismo klinowe. Nowsze języki anatolijskie, jak licyjski^† czy lidyjski^†, znane są jeszcze z początków naszej ery. Kategoria rodzaju gramatycznego była oparta na żywotności – wyróżniano rodzaj żywotny (osobowy) i nieżywotny (przedmiotowy); w sferze fonetycznej zaś gałąź anatolijską cechował stosunkowo ubogi zasób samogłosek.

Języki bałtyckie

Współcześnie należą do nich dwa blisko spokrewnione języki z podgrupy wschodniobałtyckiej – litewski i łotewski – w tym ich pewne dosyć zróżnicowane dialekty, czasem uznawane nawet za odrębne mowy. Używane łącznie przez kilka milionów osób [^ʙ ok. 4,9 mln; ^ᴄ ok. 4,4 mln; ^ᴋ 6,2 mln] na obszarach położonych nad południowo-wschodnią częścią Morza Bałtyckiego. Oba znane w piśmie dopiero od XVI w., najstarszy zaś bałtojęzyczny tekst (z XIV w.) pochodzi z wymarłego języka pruskiego^† – należącego do innej podgrupy, zachodniobałtyckiej^†. Język litewski ma bardzo konserwatywny charakter, mniej archaicznych cech występuje natomiast w łotewskim. Zachowały one siedem przypadków gramatycznych (identycznych jak w polszczyźnie), utraciły natomiast rodzaj nijaki. Ten ostatni istniał w pruskim, który utrzymał jeszcze więcej archaizmów niż litewski. W okresie bałtosłowiańskiej wspólnoty językowej bałtyckie wraz ze słowiańskimi wykształciły podobny system akcentu wyrazowego oraz złożoną odmianę przymiotnika.

Języki celtyckie

W starożytności szeroko rozpowszechnione w Europie, dotarły nawet do Azji Mniejszej (język galatyjski^†). Współcześnie w zaniku, kilkoma należącymi do nich językami mówi około miliona osób [^ᴄ ok. 1 mln; ^ᴋ 1,2 mln] na Wyspach Brytyjskich i w Bretanii. Najstarszym zaświadczonym w piśmie językiem gałęzi celtyckiej (od VI w. p.n.e.) jest lepontyjski^†. Ich wewnętrzna klasyfikacja filogenetyczna budzi spory językoznawców; często dzielone są pseudogeograficznie na kontynentalne^† (np. galijski^† czy celtyberyjski^†) i wyspiarskie. Do tych ostatnich należą wszystkie istniejące w XXI w. języki grupy, takie jak bretoński, irlandzki, szkocki czy walijski. Alternatywnym podziałem jest podział fonetyczny na języki P-celtyckie i Q-celtyckie – oparty na różnej ewolucji praceltyckiej^† głoski *kʷ – który nie pokrywa się z klasyfikacją geograficzną. Z reguły używają rzadkiego jak na rodzinę indoeuropejską szyku wyrazów typu VSO, z orzeczeniem na początku zdania. Charakterystycznymi zjawiskami fonetycznymi w nowożytnych językach celtyckich są, w szczególności na początku słów, lenicja (osłabienie głoski) i nazalizacja (unosowienie). Postępuje także zanik deklinacji – wymarłe języki kontynentalne (zwłaszcza celtyberyjski) były pod tym względem dużo bardziej archaiczne.

Języki germańskie

Rozmieszczenie języków germańskich w Europie

     scots

     angielski

     fryzyjski

     niderlandzki

     dolnoniemiecki

     niemiecki

     islandzki

     farerski

     norweski

     duński

     szwedzki

Duża grupa w Europie Zachodniej, Północnej i Środkowej, wielu krajach Ameryki, w Australii oraz Oceanii, ok. 500–600 mln mówiących [^ᴄ pow. 550 mln; ^ᴋ 500 mln]. Do germańskich należą m.in. angielski (język o zasięgu ogólnoświatowym), niemiecki, języki skandynawskie, niderlandzki czy wywodzący się z tego ostatniego jej jedyny rdzenny nowożytny język Afryki – afrikaans. Najstarsza znana inskrypcja germańska, zapisana runami, pochodzi z II w. n.e. Charakterystycznymi zmianami fonetycznymi we wczesnym okresie rozwojowym gałęzi były przesuwki spółgłoskowe, zmieniające wymowę niektórych głosek (prawo Grimma). Języki germańskie wykształciły rodzajnik oraz dwa typy czasowników: mocne (z zachowanym przegłosem indoeuropejskim, tzw. ablautem) i słabe (odmieniające się regularnie); występuje również specyficzny dla tej grupy przegłos, zwany umlautem. Wyróżnia się ona ponadprzeciętnym odsetkiem wyrazów o nieustalonym, przedindoeuropejskim pochodzeniu.

Języki helleńskie

W podręcznikowym ujęciu jest do nich zaliczany jedynie język grecki (ogólny termin obejmujący różne odmiany i stadia rozwojowe), którym mówi kilkanaście milionów osób [^ᴄ ok. 14 mln; ^ᴋ 12,3 mln] w Grecji i na Cyprze; nowsze klasyfikacje wyróżniają od kilku do kilkunastu odrębnych (w tym martwych) języków helleńskich. Druga najstarsza grupa indoeuropejska pod względem zabytków językowych – najwcześniejsze teksty w języku mykeńskim^†, zapisane pismem linearnym B, są datowane na ok. 1400 r. p.n.e. Współczesna greka – zwana językiem nowogreckim – wywodzi się ze starożytnego standardu koine^†, który różnił się od greki klasycznej^†. Nowogrecki utracił bezokolicznik oraz wykształcił czas przyszły z wykorzystaniem czasownika „chcieć”. W użyciu alfabet grecki.

Języki indoaryjskie

Największa grupa zarówno pod względem liczby języków, jak i liczby mówiących (być może nawet powyżej miliarda użytkowników [^ʙ pow. 800 mln; ^ᴄ pow. 700 mln; ^ᴋ 1350 mln]), używana głównie na subkontynencie indyjskim. Do indoaryjskich należą m.in. hindi i urdu, bengalski, marathi czy lahnda. Zaliczają się do nich również używane w Europie języki romskie, a także hindi fidżyjskie na Fidżi. Najstarsze fragmenty indyjskich tekstów literackich w sanskrycie wedyjskim, choć spisane wiele wieków później, mogły powstać nawet 1500 lat p.n.e. W wielu językach nowoindyjskich istnieją jedynie dwa przypadki gramatyczne – używany wraz z poimkami przypadek zależny (niemianownikowy) oraz niezależny, samodzielny; natomiast w skład zasobów fonetycznych bardzo często wchodzą spółgłoski retrofleksyjne oraz zwarte dźwięczne przydechowe. Indoaryjskie posługują się dużą liczbą indyjskich alfabetów sylabicznych, z których najpowszechniej używanym jest dewanagari. Ponadto niektóre z nich, jak np. urdu, sindhi czy czasami język pendżabski, stosują pismo arabskie.

Języki irańskie

Grupa z terenów głównie Bliskiego Wschodu, a także Afganistanu, Tadżykistanu oraz zachodniego Pakistanu; należącymi do niej językami mówi ok. 150–200 mln osób [^ʙ 150–200 mln; ^ᴋ 150 mln]. Największym językiem gałęzi irańskiej jest perski, mniejsze to m.in. paszto, kurdyjski czy beludżi. Irańskojęzyczna enklawa istnieje też na pograniczu Rosji i Gruzji (język osetyjski). Współcześnie wiele języków tej grupy do zapisu używa alfabetu perskiego. Fragmenty najstarszego irańskiego tekstu literackiego, Awesty, są datowane na ok. 1000–800 lat p.n.e. Użyty w nim język (zwany awestyjskim) miał bardzo archaiczny charakter, zbliżony do języka indoaryjskiej Rygwedy. W niektórych językach irańskich istnieje wykładnik dołączany do obiektu posiadania w konstrukcjach dzierżawczych – tzw. izafet. Zauważalna jest tendencja do zaniku rodzaju nijakiego oraz dawnej deklinacji, a w części języków – podobnie jak w pozostałych grupach podrodziny indoirańskiej – wykształciły się pewne konstrukcje ergatywne.

Języki italskie (wraz z romańskimi)

Rozmieszczenie starożytnych języków italskich na terenach dzisiejszych Włoch

     umbryjski

     południowopiceński

     sabiński

     faliskijski

     łacina

     dial. środkowoitalskie

     wolski

     oskijski

     sykulski ?
(? – niepewny status)

Starożytna grupa wymarłych języków z terenów historycznej Italii; najstarsza italskojęzyczna inskrypcja pochodzi z ok. I połowy VII w. p.n.e. Z wyjątkiem łacińskiego^(†) języki italskie – wśród nich m.in. faliskijski^†, oskijski^† czy umbryjski^† – zaczęły wychodzić z użycia w początkach n.e. Cechowały się archaiczną fleksją oraz postpozycyjnym (po określanym wyrazie) występowaniem przymiotnika. Używana w mowie potoczna odmiana łaciny – zwana łaciną ludową^† – dała początek całej grupie języków współczesnych, którą tworzą języki romańskie. Mówi nimi ok. 800–900 mln osób [^ʙ 920 mln; ^ᴋ 800 mln] głównie w Europie Zachodniej, Południowej oraz w obu Amerykach. Należą do nich przede wszystkim takie zachodnie języki jak hiszpański, francuski, portugalski i włoski, a także wschodnioeuropejski język rumuński. Romańskie charakteryzują się analityczną strukturą zdania (i związanym z tym występowaniem rodzajnika), zanikiem rodzaju nijakiego, a w sferze fonetycznej bogatym zasobem samogłosek.

Języki nuristańskie

Niewielka grupa kilku języków używanych łącznie przez kilkadziesiąt do stu tysięcy osób [^ʙ pow. 100 tys.; ^ᴋ 30 tys.] w regionie Hindukuszu na pograniczu Afganistanu i Pakistanu, stanowiąca odrębną gałąź podrodziny indoirańskiej. Nie mają formy pisanej; w językoznawstwie znane dopiero od dziewiętnastego stulecia. Specyfiką języków nuristańskich jest ich nietypowy i wyrafinowany system wyrażania orientacji w przestrzeni oraz określania kierunków ruchu, pod względem fonetycznym zaś cechują się mnogością spółgłosek retrofleksyjnych.

Języki ormiańskie

Zgodnie z podręcznikowym ujęciem jedyny istniejący do dziś język, ormiański. Nowsze klasyfikacje traktują jego odmianę zachodnioormiańską jako język odrębny. Mówi nimi niecałe 7 mln osób [^{ʙ, ᴋ} 6,7 mln] głównie w Armenii i Górskim Karabachu. Zaświadczone w piśmie od V w. n.e. (język ormiański klasyczny^(†)), ich system fonetyczny uległ silnym przekształceniom i nawet rdzennie indoeuropejskie wyrazy często nie przypominają swoich odpowiedników w innych gałęziach rodziny. Brak rodzaju gramatycznego, odmiana przymiotnika stopniowo ulega zanikowi, natomiast posiadanie wyrażane jest z użyciem przyrostków dzierżawczych. W starszej literaturze językoznawczej z ormiańskim wiązane bywały wymarłe języki bądź dialekty trackie (jako grupa tracko-ormiańska). W użyciu alfabet ormiański.

Języki słowiańskie

Występują na terenach Europy Środkowej i Wschodniej, na Bałkanach oraz w Azji Północnej, mają ponad 300 mln użytkowników [^ʙ 315 mln; ^ᴋ 325 mln]. Najstarsze teksty pochodzą z IX w. z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego^†. Największym językiem grupy jest rosyjski, wśród mniejszych znajdują się m.in. polski, ukraiński, serbsko-chorwacki (starszy termin) czy czeski. Języki słowiańskie do zapisu używają alfabetu łacińskiego (zachodniosłowiańskie), cyrylicy (wschodniosłowiańskie) lub też obu (południowosłowiańskie). Wiele z nich zachowało bardzo rozbudowaną odmianę wyrazów – np. siedem (lub sześć, bez wołacza) przypadków gramatycznych – wyjątkiem jest gałąź bułgarsko-macedońska, gdzie pod wpływem bałkańskiej ligi językowej nastąpił praktycznie całkowity zanik deklinacji. Charakterystyczne dla słowiańszczyzny jest wyrażanie aspektu (dokonanego i niedokonanego) za pomocą odrębnych czasowników. W wielu językach tej grupy występują sonanty (spółgłoski tworzące sylabę), liczne są różne konstrukcje z użyciem imiesłowów, a czas teraźniejszy bywa często wykorzystywany także do opisywania przyszłości.

Języki tocharskie

Dwa lub trzy wymarłe języki z zachodniego pogranicza współczesnych Chin. Pod względem fonologicznym należały do języków kentum, co było wyjątkiem we wschodniej części indoeuropejskiego obszaru językowego. Znane z manuskryptów odkrytych na przełomie XIX i XX w., zapisanych w jednym z indyjskich systemów pisma i datowanych na VI–VIII w. n.e. Charakteryzowały się całkowitym brakiem spółgłosek dźwięcznych, brakiem czasownika „mieć”, występowaniem przyrostków dzierżawczych (wyrażających posiadanie) oraz rozbudowanym systemem liczby gramatycznej, w którym znajdowały się m.in. liczba podwójna oraz liczba parzysta (paralis) i zbiorowa (plurativus).

Charakterystyka

Morfologia i składnia

Mapa wybranych języków indoaryjskich

Języki indoeuropejskie są, z niewielkimi wyjątkami, językami fleksyjnymi. Wyrazy podlegające odmianie składają się z tematu wyrazowego (który niesie znaczenie ogólne) oraz – najczęściej – pojedynczej końcówki fleksyjnej, która kumuluje w sobie różne funkcje. Fleksyjność jest charakterystyczna dla rodziny indoeuropejskiej – poza nią występuje rzadko. Najbardziej rozbudowaną deklinację mają języki bałtosłowiańskie, a spośród starszych łacina, dawniejsze indoirańskie czy też mykeński i celtyberyjski. W części pozostałych uległa ona znacznemu uproszczeniu, w szczególności we współczesnych językach germańskich, romańskich, celtyckich czy wielu indoirańskich. W dużej liczbie języków tej ostatniej gałęzi (prawdopodobnie wskutek obcych wpływów) wykształcił się nowy, aglutynacyjny typ odmiany przez przypadki.

Mapa wybranych języków grupy irańskiej

W większości języki rodziny indoeuropejskiej należą do języków syntetycznych, czyli takich, w których przeważają jednowyrazowe formy gramatyczne, tworzone przy pomocy różnych przyrostków i przedrostków. Mniejsza część z kolei to języki analityczne, charakteryzujące się występowaniem licznych form wielowyrazowych, zawierających słowa posiłkowe – np. czasowniki, przyimki czy przysłówki – które pełnią funkcję gramatyczną. Najbardziej analityczny (a zatem najmniej syntetyczny) charakter wśród indoeuropejskich przejawiają afrikaans i bengalski. W dużym stopniu analityczne cechy występują też m.in. w angielskim, duńskim, francuskim czy perskim, a także w bułgarskim i macedońskim. W praktyce nie istnieją języki czystego typu – w danej mowie występować mogą formy o różnych strukturach.

polski – „profesor-owi”, „mieszka-ł-a-by” (syntet.), ale „będzie się uczyć” (analit.)

angielski – with a pen ‘długopisem’, I will come ‘przyjdę’ (analit.), ale sing-s ‘śpiewa’ (syntet.)

Pod względem stosunków morfosyntaktycznych języki indoeuropejskie należą zasadniczo do nominatywno-akuzatywnych – podmiot zdania zarówno przechodniego, jak i nieprzechodniego jest wyrażany mianownikiem, a dopełnienie bliższe za pomocą biernika. Wyjątkiem są te, w których – w wyniku kontaktów z innymi rodzinami – występują pewne konstrukcje ergatywne (agens zdań przechodnich, czyli wykonawca czynności, przyjmuje w nich formę przypadka zwanego ergatywem). Należą do nich przede wszystkim niektóre języki indoirańskie, np. hindi, urdu, marathi, większość dardyjskich i nuristańskich, paszto czy średnioperski; pseudoergatywny charakter miał też język hetycki.

polski – „Chłopiec mówi” (nieprzech.) i „Chłopiec uderzył psa” (przech. – mianownik)

hindi – Laṛkā bolta hai (nieprzech.), ale Laṛke-ne kuttā mārā hai (przech. – ergatyw) [j.w.]

Typowymi szykami zdania w językach rodziny indoeuropejskiej są te, w których na początku występuje podmiot: SVO (podmiot—orzeczenie—dopełnienie) i SOV (podmiot—dopełnienie—orzeczenie). Podział między nimi w dużej mierze ma geograficzny charakter: szyku SVO, z dopełnieniem na końcu, używają prawie wszystkie nowożytne języki indoeuropejskie w Europie, z kolei szyk SOV, w którym zdanie kończy się orzeczeniem, jest typowy dla języków rodziny z terenów Azji. Językiem SOV była ponadto łacina, oba zaś są równorzędne w ormiańskim. Specyficzny wariant typu V2 – w którym orzeczenie znajduje się na drugim miejscu niezależnie od tego, która część mowy jest pierwsza – dominuje w językach germańskich (z wyjątkiem angielskiego), a także w bretońskim i kaszmirskim. Natomiast zupełnie inny typ, VSO (orzeczenie—podmiot—dopełnienie), charakteryzuje większość współczesnych języków grupy celtyckiej (wymarły galijski z kolei należał do języków SVO).

polski – szyk SVO: „Marek czyta książkę”

łacina – szyk SOV: Marcus librum legit = „Marek książkę czyta”

irlandzki – szyk VSO: Léann Marcus an leabhar = „Czyta Marek książkę”

Niemniej jednak w rozmaitych językach indoeuropejskich, zwanych przypadkowymi, stosunki składniowe realizowane są za pomocą form wyrazowych (np. odpowiednimi przypadkami czy miejscem akcentu), zatem szyk zdania nie pełni w nich aż tak dużej roli i w sporym zakresie jest ruchomy. Jedynie w językach pozycyjnych, gdzie o sensie wypowiedzi decyduje pozycja wyrazów w zdaniu, zmiana szyku jest bardzo mocno ograniczona – w szczególności, gdy chodzi o kolejność podmiotu i dopełnienia bliższego (zamiana miejscami powoduje zmianę znaczenia na przeciwne). Językami tego typu są np. angielski i francuski.

polski – szyk ruchomy: „Dziewczynka zjadła pomarańczę” lub „Pomarańczę zjadła dziewczynka”

albański – szyk ruchomy: Vajza i hëngri portokallin lub Portokallin i hëngri vajza [j.w.]

angielski – szyk stały: The girl ate the orange [j.w.], ale The orange ate the girl = „Pomarańcza zjadła dziewczynkę"

Do ogólnych tendencji rozwojowych rodziny indoeuropejskiej należą m.in. ograniczanie syntetycznej fleksji (zwłaszcza odmiany przez przypadki) na rzecz konstrukcji analitycznych (a w konsekwencji rozwój przyimków i rodzajników), upraszczanie kategorii rodzaju (przede wszystkim zanik rodzaju nijakiego), zmniejszanie się roli przyrostków i wzrost znaczenia przedrostków czy też zamiana form nieregularnych na regularne. Skrajnie uproszczoną, jak na indoeuropejskie języki, morfologię ma afrikaans – nie tylko nie występują w nim gramatyczne kategorie rodzaju i przypadka, lecz także odmiana czasownika przez osoby i liczby. W językach rodziny widoczna jest ponadto redukcja konstrukcji z użyciem imiesłowów i bezokolicznika na rzecz hipotaksy (tworzenia zdań podrzędnie złożonych) oraz utrwalanie się szyku zdania SVO wraz z tendencją do ograniczania jego ruchomości.

Kategorie gramatyczne

Mapa języków słowiańskich w Europie

System kategorii gramatycznych rodziny indoeuropejskiej jest w dużej mierze pochodną struktury jej prajęzyka – aczkolwiek wiele języków późniejszych zmniejszyło liczbę form morfologicznych. Z drugiej strony zaś wykształcały się formy nowe, nieistniejące wcześniej, jak np. odrębny czas przyszły. Do kategorii odziedziczonych przez nominalne części mowy należą zatem rodzaj, przypadek i liczba, natomiast przez czasowniki – liczba, osoba, strona, czas, aspekt i tryb.

Mapa głównych języków romańskich w Europie

Indoeuropejska kategoria rodzaju obejmuje rodzaj męski, żeński i nijaki (z wyjątkiem grupy anatolijskiej, w której istniał wyłącznie rodzaj żywotny i nieżywotny). Wszystkie trzy zostały zachowane m.in. w językach słowiańskich, zachodnioskandynawskich, a także w niemieckim, greckim, gudźarati czy marathi. W innych z kolei ich liczba zredukowana została do dwóch: bez nijakiego, jak w zachodnioromańskich, bałtyckich, celtyckich, albańskim, kurmandżi czy niektórych indoaryjskich (m.in. hindi, urdu, pendżabskim i sindhi) lub z nijakim i wspólnym (tzw. utrum), jak w duńskim, szwedzkim czy niderlandzkim. Rzadziej wśród indoeuropejskich zdarzają się języki bezrodzajowe – należą do nich afrikaans, niektóre indoirańskie (m.in. beludżi, perski, szugnański, nepalski i orija), ormiański, a także angielski (w tym ostatnim rodzaj został ograniczony wyłącznie do zaimków osobowych). Czasem pojawiają się dodatkowe podklasy tej kategorii, np. rodzaj męskożywotny w liczbie mnogiej polskiego i rosyjskiego.

Mapa etnolektów helleńskich w Grecji i na Cyprze z uwzględnionym podziałem dialektalnym języka nowogreckiego

Zróżnicowana w nowożytnych językach rodziny jest liczba gramatycznych przypadków: do siedmiu w bałtosłowiańskich, do czterech w germańskich, a do trzech – w celtyckich; po cztery zaś występują w albańskim i nowogreckim. Języki nowoindyjskie charakteryzują się zasadniczo dwoma przypadkami (niezależny i zależny), podobnie jak nowoirańskie (analogicznie, czasem ewentualnie trzy) – z wyjątkiem osetyjskiego, który wtórnie wykształcił ich aż dziewięć. Deklinacja zupełnie zanikła natomiast w języku afrikaans oraz w gałęzi bułgarsko-macedońskiej. Przypadki tworzone syntetycznie wyszły też z użycia w językach zachodnioromańskich, zamiast tego są one formowane analitycznie, poprzez odpowiednie przyimki. Na początku I tysiąclecia p.n.e. liczba indoeuropejskich form przypadka wahała się między sześcioma a ośmioma (np. sanskryt^(†) dysponował siedmioma jak w polskim i dodatkowo ablatywem). Natomiast wymarłe języki tocharskie A i B miały ich odpowiednio dziesięć i jedenaście.

Kategoria liczby we współczesnych językach indoeuropejskich obejmuje z reguły dwie formy: pojedynczą i mnogą. Istniejąca dawniej (np. w wedyjskim, staroawestyjskim^†, greckim czy staro-cerkiewno-słowiańskim) liczba podwójna praktycznie uległa zanikowi – wyjątkiem są języki łużyckie i słoweński. W niektórych pozostałych można dostrzec ślady jej wcześniejszej obecności – jak np. w czeskim lub irlandzkim. Bardziej rozbudowany, pięcioliczbowy system – poszerzony o liczbę parzystą (paralis) i zbiorową (plurativus) – istniał w grupie języków tocharskich. Kategorię osoby zaś tworzą trzy powszechnie używane: pierwsza, druga i trzecia osoba gramatyczna. W kreolskim języku tok pisin istnieje dodatkowo rozróżnienie zaimków w pierwszej osobie liczby mnogiej na inkluzywne (my = ja i ty) i ekskluzywne (my = ja i ktoś inny).

W językach rodziny tradycyjnie wyróżniane są trzy strony gramatyczne: czynna, bierna i zwrotna. Nie wszędzie jednak występują one w jednakowym zakresie – np. w językach słowiańskich formy różnych stron mogą być przyjmowane wyłącznie przez czasowniki przechodnie, a w romańskich stronę zwrotną można także utworzyć od niektórych czasowników nieprzechodnich. W angielskim wiele z tych drugich ma również formy bierne, w klasycznej grece zaś nie istniały żadne ograniczenia. Tylko dwie strony – czynna i bierna – dostępne są lub były w językach grupy albańskiej oraz italskiej, natomiast w anatolijskich, tocharskich i ormiańskich obok czynnej istniała lub istnieje jedynie strona medialna (bierno-zwrotna).

Kategoria czasu w powszechnym rozumieniu obejmuje czas przeszły, teraźniejszy i przyszły. Według nowszego ujęcia ten ostatni występuje wśród indoeuropejskich jedynie w językach gałęzi bałtyckiej, celtyckiej i italskiej; w pozostałych natomiast istnieje jakoby wyłącznie czas przeszły i nieprzeszły, a formy przyszłe mają charakter nie czasowy, lecz aspektowy. Samo wyrażanie przyszłości bywa realizowane w różny sposób (w sycylijskim i sorani odrębne konstrukcje przyszłe w ogóle nie są używane). W językach grup takich jak germańska czy słowiańska przyszłe czynności mogą być przedstawiane również za pomocą czasu teraźniejszego. Złożony system czasowo-aspektowy jest charakterystyczny m.in. dla języków romańskich i ligi bałkańskiej. Sześć takich form, tradycyjnie określanych jako czasy, istniało w łacinie – teraźniejsza (niedokonana), perfectum (stan), imperfekt (przeszła niedokonana), zaprzeszła, przyszła i przyszła dokonana, w albańskim zaś jest ich osiem – dodatkowo druga zaprzeszła i aoryst.

Istota wspomnianego gramatycznego aspektu nie jest jednoznacznie ustalona – w niektórych publikacjach bywa do niego zaliczany również tzw. rodzaj czynności (Aktionsart); w najściślejszym zaś znaczeniu aspekt w nowożytnych językach rodziny obejmuje formy dokonaną i niedokonaną. Widoczny kontrast między dwiema ostatnimi występuje w wielu językach indoirańskich (w tym w hindi i perskim), romańskich, słowiańskich oraz w greckim. W niektórych z nich są możliwe różne konstrukcje – jak np. w hiszpańskim, w którym istnieją dwie formy dokonane, różniące się kontekstem. W językach słowiańskich aspekt jest wyrażany wyłącznie leksykalnie – używane są odrębne czasowniki o wbudowanym znaczeniu niezakończonej lub zakończonej czynności. Natomiast brak jego rozróżnienia charakteryzuje m.in. rozmaite języki germańskie, wschodnioindoaryjskie (jak bengalski i maithili), a także beludżi i łotewski. Trzy różne aspekty – w tym aoryst i perfectum zamiast pojedynczej formy dokonanej – miała greka klasyczna.

Wreszcie zróżnicowana kategoria trybu, do której w rodzinie indoeuropejskiej należą przede wszystkim tryby oznajmujący i rozkazujący. W poszczególnych językach pojawiają się też inne, jak warunkowy (w różnych językach gałęzi germańskiej, romańskiej i słowiańskiej), życzący (w sanksrycie i klasycznej grece, a współcześnie w albańskim) czy łączący (w romańskich oraz, marginesowo, w angielskim). Sam język albański dysponuje aż sześcioma odrębnymi trybami, wśród których znajduje się m.in. admirativus (wyrażający czynność nagłą i niespodziewaną), a także – tak jak w bułgarskim i macedońskim – tryb nieświadka (przekazujący informację zasłyszaną od kogoś lub taką, której mówiący nie jest pewien). Natomiast w wedyjskim i awestyjskim istniał również tzw. iniunctivus.

Systemy pisma

Wybrane systemy pisma używane w dawnych językach indoeuropejskich.
Od góry: klinowe, hieroglify, fuþark, ogamiczne

W indoeuropejskich językach stosowanych jest wiele zróżnicowanych systemów pisma. Żaden z języków rodziny nie wykształcił jednak systemu całkowicie oryginalnego – wszystkie używane w nich metody zapisu są pożyczkami, przekształceniami lub adaptacjami istniejących już wcześniej. Do najstarszych rodzajów pism w rodzinie indoeuropejskiej należały:

• pismo klinowe,
  • pismo klinowe anatolijskie, pochodzące ze starobabilońskiego – w języku hetyckim, luwijskim oraz minimalnie odmienny wariant w palajskim,
  • pismo klinowe epoki Achemenidów – w staroperskim;
• pisma linearne,
  • hieroglify luwijskie – pismo piktograficzne w luwijskim,
  • pismo linearne B – pismo sylabiczno-ideograficzne w mykeńskim.

Wybrane systemy pisma stosowane w nowożytnych językach rodziny.
Po lewej: łacińskie, greckie, cyrylica, ormiańskie
Po prawej: hebrajskie, arabskie, dewanagari, syngaleskie

Wszystkie pozostałe systemy zapisu spotykane w językach rodziny wywodzą się – pośrednio lub bezpośrednio – z zachodniosemickich odmian pisma typu abdżad (pismo spółgłoskowe). I tak z pisma aramejskiego wykształciły się inne abdżady, a także pisma alfabetyczno-sylabiczne (zaadaptowane do notacji również samogłosek, tzw. abugidy) oraz alfabet awestyjski. Natomiast pozostałe alfabety w ścisłym znaczeniu (czyli pisma, w którym spółgłoski i samogłoski są odrębnymi, równoprawnymi znakami) mają u źródła pismo fenickie. Do bezpośrednich następców aramejskiej i fenickiej odmiany pism spółgłoskowych należą:

• abdżady,
  • pisma średnioperskie – różne odmiany w partyjskim, sogdyjskim i pahlawi^†,
  • kwadratowe pismo hebrajskie – w wernakularnych językach używanych przez społeczności żydowskie, m.in. judeo-perskich i ladino, odrębny system (z dodatkowymi literami dla samogłosek) w jidysz,
  • pismo arabskie – różne warianty w indoirańskich językach islamskiego kręgu kulturowego (paszto, perskim, sindhi i urdu, odrębne systemy z dodatkowymi literami dla samogłosek w kaszmirskim i kurdyjskim), zupełnie odmienna adaptacja w malediwskim;
• abugidy,
  • kharoszthi – w prakrycie gāndhārī^†,
  • brahmi – w różnych prakrytach, ponadto jego północna odmiana w językach tocharskich oraz w irańskich tumszukańskim^† i (okazjonalnie) sogdyjskim, a odmiana południowa w chotańskim^†;
• alfabet,
  • alfabet grecki – w greckim oraz minimalnie odmienny wariant w baktryjskim.

W toku dalszej ewolucji z brahmi, średnioperskiego i greckiego wykształciły się kolejne generacje pism:

• abugidy wykształcone bezpośrednio z brahmi,
  • pisma północnoindyjskie – nāgarī, zwane również dewanagari (w hindi i we współczesnym zapisie sanskrytu, a nieco odmienne ortograficznie wersje w marathi i nepalskim) oraz różne odmiany pism w asamskim, bengalskim, gudźarati, orija i pendżabskim,
  • pismo południowoindyjskie – w syngaleskim;
• alfabet wykształcony bezpośrednio ze średnioperskiego pisma pahlawi, z pewnymi wpływami greckimi,
  • alfabet awestyjski – w awestyjskim;
• alfabety wykształcone bezpośrednio z greckiego,
  • alfabety anatolijskie – w licyjskim, lidyjskim, karyjskim^† i sydetyjskim^† oraz w paleobałkańskim języku frygijskim,
  • pisma iberyjskie – m.in. jedno z nich w celtyberyjskim,
  • alfabety kultury kościołów wschodnich – alfabet gocki (w gockim^†), alfabet ormiański (w ormiańskim), głagolica (w staro-cerkiewno-słowiańskim) oraz cyrylica (w językach wschodniosłowiańskich, a także w bułgarskim, serbskim, mołdawskim, osetyjskim i tadżyckim).

Z greckiego wykształcił się również nieindoeuropejski alfabet etruski, który w późniejszym czasie został zaadaptowany przez ludność italskojęzyczną i przekształcony w kolejne odmiany pism:

• alfabety italskie – alfabet łaciński (w łacińskim) oraz poszczególne alfabety w wenetyjskim, faliskijskim, oskijskim i umbryjskim, a także w celtyckim języku lepontyjskim,

z samego łacińskiego zaś ostatecznie wykształciły się:

• fuþark – alfabet runiczny w dawnych językach germańskich, m.in. staroangielskim^† i staroduńskim^†;
• pismo ogamiczne – alfabet w postaci kresek w piktyjskim i staroirlandzkim^†;
• lokalne warianty łacinki (m.in. alfabet polski) – w wielu językach europejskich.

Porównanie słownictwa

W kolejnych tabelach zostały zaprezentowane przykłady słownictwa w wybranych nowożytnych językach rodziny indoeuropejskiej, przedstawiające różnorodność i podobieństwo form. Tabele opracowano na podstawie różnych ogólnodostępnych słowników.

Odmiana czasu teraźniejszego czasownika „być”; odrębne źródło wykorzystano dla języka paszto (transkrypcja podana w oryginalnej wersji):

Forma czasownika	albański	łotewski	walijski	angielski	duński	grecki	hindi	paszto	ormiański	rumuński	włoski	chorwacki
	alb.	bałt.	celt.	germ.		helleń.	indoar.	irań.	orm.	rom.		słow.
być	qenë	būt	bod	be	være	—	होना [hona]	—	լինել [linel]	fi	essere	biti
jestem	jam	esmu	wyf	am	er	είμαι [eímai]	हूँ [hun]	یم [yəm]	եմ [em]	sunt	sono	sam
jesteś	je	esi	wyt	are		είσαι [eísai]	है [hai]	یې [ye]	ես [es]	ești	sei	si
jest	është	ir	yf	is		είναι [eínai]		ده / دی [da] / [da]	է [e]	este	è	je
jesteśmy	jemi	esam	ŷm	are		είμαστε [eímaste]	हैं [hai]	یو [yu]	ենք [enk]	suntem	siamo	smo
jesteście	jeni	esat	ŷch			είσαστε [eísaste]	हैं / हो [hai] / [ho]	یاست [yā́stəy]	եք [ek]	sunteți	siete	ste
są	janë	ir	ŷnt			είναι [eínai]	हैं [hai]	دي [di]	են [en]	sunt	sono	su

Liczebniki główne z zakresu od jednego do dziesięciu; w sporej części wykorzystano odrębne źródło:

Liczebnik	albański	angielski	czeski	grecki	hindi	irlandzki	litewski	ormiański	perski	włoski
	alb.	germ.	słow.	helleń.	indoar.	celt.	bałt.	orm.	irań.	rom.
jeden	një	one	jeden	ένα [éna]	एक [ek]	aon	vienas	մեկ [mek]	یک [jek]	uno
dwa	dy	two	dva	δύο [dío]	दो [do]	dó	du	երկու [jerku]	دو [do]	due
trzy	tre	three	tři	τρία [tría]	तीन [tin]	trí	trys	երեք [jerek]	سه [se]	tre
cztery	katër	four	čtyři	τέσσερα [téssera]	चार [ćhar]	ceathair	keturi	չորս [czors]	چهار [czar]	quattro
pięć	pesë	five	pět	πέντε [pénte]	पांच [panćh]	cúig	penki	հինգ [hing]	پنج [pandż]	cinque
sześć	gjashtë	six	šest	έξι [éksi]	छह [ćhah]	sé	šeši	վեց [wec]	شش [szesz]	sei
siedem	shtatë	seven	sedm	εφτά [eftá]	सात [sat]	seacht	septyni	յոթ [jot]	هفت [haft]	sette
osiem	tetë	eight	osm	οχτώ [ochtó]	आठ [ath]	ocht	aštuoni	ութ [ut]	هشت [haszt]	otto
dziewięć	nëntë	nine	devět	εννέα [ennéa]	नौ [nau]	naoi	devyni	ինը [iny]	نه [no]	nove
dziesięć	dhjetë	ten	deset	δέκα [déka]	दस [das]	deich	dešimt	տաս [tas]	ده [da]	dieci

Podstawowe rzeczowniki oznaczające członków najbliższej rodziny:

Rzeczownik	albański	angielski	czeski	grecki	hindi	irlandzki	litewski	ormiański	perski	włoski
	alb.	germ.	słow.	helleń.	indoar.	celt.	bałt.	orm.	irań.	rom.
matka	ëma	mother	matka	μητέρα [mitéra]	माता [mata]	máthair	motina	մայր [majr]	مادر [madr]	madre
ojciec	atë	father	otec	πατέρας [patéras]	पिता [pita]	athair	tėvas	հայր [hajr]	پدر [pedr]	padre
siostra	motër	sister	sestra	αδελφή [adelfí]	बहन [bahan]	deirfiúr	sesuo	քույր [kujr]	خواهر [choar]	sorella
brat	vëllau	brother	bratr	αδελφός [adelfós]	भाई [bhai]	deartháir	brolis	եղբայր [jechpajr]	برادر [bradr]	fratello

Pochodzenie

Hipoteza prajęzyka

Języki indoeuropejskie wykazują ogromną liczbę zbieżności, regularności i analogii we wszystkich możliwych aspektach. Podobieństwo można dostrzec m.in. wśród wielu słów i rdzeni wyrazowych o tym samym lub zbliżonym znaczeniu:

• hetyckie widār, sanskryckie udan-, greckie húdōr, umbryjskie utur, ormiańskie get, staro-cerkiewno-słowiańskie voda, gockie wato, angielskie water – „woda” lub (w ormiańskim) „rzeka”;
• starohetyckie pad-, sanskryckie pad-, greckie pod-, łacińskie ped-, ormiańskie ot-, tocharskie A pe – „stopa”;
• sanskryckie víś-, mykeńskie wo-ko, łacińskie uīcus, staro-cerkiewno-słowiańskie vĭsĭ, gockie weihs, staroangielskie -wick – „osada” (w staroangielskim tylko w nazwach miejscowych);
• hetyckie iukan, sanskryckie yugá-, greckie zdugón, łacińskie iugum, gockie juk – „jarzmo”;
• sanskryckie rudhira-, greckie eruthrós, łacińskie ruber, staroangielskie rudian, litewskie raũdas – „czerwony” lub (w staroangielskim) „być czerwonym”.

Przyczyny podobieństw językowych mogą być różne – jedną z nich jest pochodzenie danych form z tego samego praźródła, określanego jako prajęzyk. Hipotezę o istnieniu takiego wspólnego przodka języków indoeuropejskich można wysunąć na podstawie wielu zaobserwowanych analogii w ich systemie semantycznym i składniowym (m.in. podstawowe słownictwo, końcówki fleksyjne czy alternacje samogłosek). Podobne do siebie bywają nie tylko odpowiadające sobie w poszczególnych językach domniemanej rodziny leksemy, lecz także ich całe paradygmaty fleksyjne (wzory odmiany) – jak w przypadku koniugacji czasownika „być” (w szczególności widać to w językach starszych):

Język	‘jestem’	‘jesteś’	‘jest’	‘jesteśmy’	‘jesteście’	‘są’
hetycki	esmi	—	eszi	—	—	asanzi
wedyjski	ásmi	ási	ásti	smás	sthá	sánti
greka klas.	eimí	essí	estí	eimés	esté	eisí
łacina	sum	es	est	sumus	estis	sunt
gocki	im	is	ist	sijum	sijuth	sind
staro-cerk.-słow.	jesmь	jesi	jestь; jestъ	jesmъ	jeste	sǫtъ
litewski	esmí	esí	ẽstí	ẽsme	ẽste	ẽsti
ormiański	em	es	ē	emkh	ēkh	en

Innym przykładem mogą być odpowiadające sobie etymologicznie formy, które wywodzą się z czasownika o pierwotnym znaczeniu „nieść”:

Język	Liczba pojedyncza			Liczba podwójna			Liczba mnoga
	1.os.	2.os.	3.os.	1.os.	2.os.	3.os.	1.os.	2.os.	3.os.
wedyjski	bhárāmi	bhárasi	bhárati	bhárāvas	bhárathas	bháratas	bhárāmas(i)	bháratha	bháranti
greka klas.	ϕέρω [phérō]	ϕέρεις [phéreis]	ϕέρει [phérei]	—	ϕέρετον [phéreton]	ϕέρετον [phéreton]	ϕέρομεν [phéromen]	ϕέρετε [phérete]	ϕέρουσι(ν) [phérousi(n)]
łacina	ferō	fers	fert	—	—	—	ferimus	fertis	ferunt
staroirlandzki	biru	biri	berid	—	—	—	berm(a)i	*beirthe	ber(a)it
staro-wys.-niem.	biru	biris	birit	—	—	—	berumēs	beret	berand
staro-cerk.-słow.	berǫ	bereši	beretŭ	berevě	bereta	beret~e/a	beremŭ	berete	berǫtŭ
ormiański	berem	beres	berē	—	—	—	beremkՙ	berēkՙ	beren

Tego typu regularności w paradygmatach odmiany są bardzo mocnym argumentem na rzecz teorii, że dane wyrazy zostały nie zapożyczone, a odziedziczone po językowym przodku. Michael Meier-Brügger wskazał, że wiele zaobserwowanych indoeuropejskich analogii:

• nie jest uniwersalnych językowo – np. indoeuropejski czasownik „być” ma zupełnie inny charakter i kontekst niż w językach semickich, należących do rodziny afroazjatyckiej;
• nie jest przypadkowych – aczkolwiek losowe podobieństwa również się zdarzają, np. łacińskie deus i klasyczne greckie θεός [theós] – „bóg”;
• nie jest zapożyczeniami – choć w naturalny sposób istnieje mnóstwo różnych pożyczek leksykalnych, np. łacińskie caesar > niemieckie Kaiser – „cesarz”.

Jedynym logicznym wyjaśnieniem tak licznych zbieżnych cech języków indoeuropejskich w zakresie fonetyki, morfologii i słownictwa jest ich pochodzenie z hipotetycznej, wspólnej fazy rozwojowej, nazwanej praindoeuropejską. Odziedziczone z niej formy ewoluowały następnie w poszczególnych językach w różny sposób, choć niektóre grupy słownictwa zmieniają się na tyle wolno, że ich podobieństwo bywa widoczne nawet po kilku tysiącleciach od rozpadu owego prajęzyka. W XXI w. wyróżnianie rodziny indoeuropejskiej nie budzi żadnych wątpliwości, a spośród wszystkich jest ona najlepiej i najdokładniej zbadaną przez językoznawców – w czym pomogło wiele zachowanych do dzisiaj źródeł pisanych, pochodzących nawet sprzed dwóch lub więcej tysięcy lat. Badania porównawcze pozwoliły udowodnić ponadto przynależność do niej różnych nowo odkrytych języków – tak stało się w przypadku anatolijskich czy wenetyjskiego. Umożliwiły też odrzucenie innych – jak np. używanego w Europie baskijskiego. Otwartą kwestią pozostaje pytanie gdzie, kiedy i kto posługiwał się praindoeuropejską mową.

Spór o praojczyznę

Hipotetyczny, przybliżony zasięg terytorialny języka praindoeuropejskiego zgodnie z teorią stepową (kurhanową)

     język praindoeuropejski

     języki indoeuropejskie

Wśród badaczy nie ma pełnej zgodności co do tego, gdzie znajdowała się praojczyzna rodziny indoeuropejskiej – inaczej mówiąc, gdzie zamieszkiwała ludność mówiąca językiem praindoeuropejskim. Od końca XX w. rywalizują ze sobą dwie główne hipotezy:

• stepowa – najpopularniejsza i mająca najwięcej zwolenników, lokalizująca pierwotną siedzibę prajęzyka na stepach pomiędzy Morzem Czarnym a Morzem Kaspijskim;
• anatolijska – mniejszościowa i uznawana za mniej prawdopodobną, zgodnie z którą rodzina indoeuropejska wywodzi się z Anatolii.

Hipotetyczna, przybliżona lokalizacja różnych etapów rozwojowych prajęzyka rodziny zgodnie z teorią o jego południowokaukaskim pochodzeniu

Według dominującego w XXI w. poglądu wszystkie współczesne gałęzie rodziny wywodzą się z prajęzyka, którego późna postać była używana na obszarze Stepu Pontyjskiego przez ludność tworzącą prehistoryczną kulturę grobów jamowych. Ponadto niektóre badania paleogenetyczne spowodowały wzrost zainteresowania inną teorią głoszącą, że jeszcze przed migracją na step oraz przed odłączeniem się grupy anatolijskiej – pierwszej odrębnej linii rozwojowej – najwcześniejsza indoeuropejska wspólnota zamieszkiwała wyżyny po południowej stronie Kaukazu.

Hipoteza stepowa została przedstawiona przez Mariję Gimbutas w 1956 r. na podstawie porównania wyników badań archeologicznych i językoznawczych. Badaczka umieściła indoeuropejską praojczyznę na Stepie Pontyjskim, nadając swojej teorii nazwę kurhanowej (od kurhanów – mogił neolitycznych w kształcie kopca, występujących na tym obszarze) i powiązała Praindoeuropejczyków ze wspomnianą wyżej kulturą grobów jamowych. Ekspansja języków indoeuropejskich spowodowana była według Gimbutas najazdami ludów pasterskich, tworzących ową kulturę. Pomiędzy 4400 a 2800 r. p.n.e. konni wojownicy mieli zająć niektóre obszary Europy oraz Azji, wypierając lub podbijając miejscową ludność i narzucając jej swój język.

Pierwotna mowa najeźdźców – wraz ze zdobywaniem przez nich nowych terenów, na których się osiedlali – ewoluowała, dając podstawy późniejszej rodzinie indoeuropejskiej. Wyniki obszernych badań z 2021 r. pokazały jednak, że początki wędrówek współczesnych ras konia ze stepów miały miejsce ok. 2200 lat p.n.e. – pierwsze indoeuropejskie migracje nie mogły więc odbywać się konno, natomiast użycie rydwanów mogło mieć związek z ekspansją Indoirańczyków. Uwspółcześniona wersja teorii kurhanowej głosi, że posługująca się wczesną praindoeuropejską mową ludność zamieszkiwała stepy południowej Ukrainy i Rosji; identyfikuje się ją z kulturą archeologiczną Sredniego Stogu (4500–3500 p.n.e.). Kultura jamowa zaś, która rozwinęła się z niej w późniejszym czasie, miała stanowić ostatni etap wspólnoty indoeuropejskiej.

Z kolei w r. 1987 Colin Renfrew zasugerował związki pomiędzy rozprzestrzenianiem się języków indoeuropejskich a rewolucją neolityczną. Według niego praojczyzna Indoeuropejczyków znajdowała się na terenie Anatolii do 6500 r. p.n.e. W przeciwieństwie do teorii kurhanowej hipoteza anatolijska zakłada pokojowe rozprzestrzenianie się języka i kultury indoeuropejskiej. Renfrew twierdził, że najwcześniejszą wersją praindoeuropejskiego posługiwali się anatolijscy rolnicy ok. 7000 lat p.n.e. 500 lat później, wskutek rolniczych migracji, język ów miał zostać zaniesiony na tereny dzisiejszej Grecji, a następnie wzdłuż Dunaju do Europy Środkowej. Podczas jego rozpowszechniania powstawały różne dialekty, które dały początek poszczególnym indoeuropejskim grupom językowym.

W 2003 r. biolodzy ewolucyjni Russell Gray i Quentin Atkinson na podstawie glottochronologicznych badań 87 języków indoeuropejskich ustalili, że języki anatolijskie faktycznie stanowią najstarszą grupę w rodzinie, zarazem najbardziej zbliżoną do języka praindoeuropejskiego. Wiek indoeuropejskiej pramowy został przez nich określony na 7800 do 9800 lat (czyli w przedziale ok. 7800–5800 p.n.e.), opowiedzieli się tym samym za hipotezą anatolijską. Jednak konkluzje Graya i Atkinsona podważone zostały kilkanaście lat później przez badania, które przeprowadziła grupa językoznawców z Uniwersytetu Kalifornijskiego. W 2015 r. Amerykanie dokonali filogenetycznej analizy statystycznej, która wykazała znacznie późniejsze wydzielenie się najwcześniejszej, anatolijskiej gałęzi. Tym samym istotnie przesunięto datowanie praindoeuropejskiego – na zgodne z hipotezą stepową, wspieraną przez dane archeologiczne (4500–3500 p.n.e.).

Pomocne w lokalizowaniu praojczyzny może być zidentyfikowanie jej sąsiedztwa językowego – w odpowiednich prajęzykach poszukiwane są więc zapożyczenia słownikowe oraz gramatyczne. Wytypowano wyrazy, które prawdopodobnie bardzo wcześnie trafiły z praindoeuropejskiego do prauralskiego^†; miało także dochodzić do kontaktów tego pierwszego z kaukaskim językiem prakartwelskim^†. Na tej podstawie David Anthony wysnuł wniosek o zamieszkiwaniu ludności praindoeuropejskiej na bliżej nieokreślonych obszarach między Uralem a Kaukazem. Zwracana jest również uwaga na możliwe pożyczki z języka prasemickiego^† (np. liczebniki „sześć” i „siedem”) oraz w odwrotnym kierunku.

Analizując domniemane zapożyczenia semickie, kartwelskie i huryckie^†, Tamaz Gamkrelidze i Wiaczesław Iwanow przedstawili inną propozycję – według nich indoeuropejska praojczyzna znajdowała się po południowej stronie Kaukazu, na północ od Mezopotamii. Niektóre badania paleogenetyczne z drugiej i trzeciej dekady XXI w. wzbudziły ponowne zainteresowanie tą teorią. Zgodnie z wynikami owych badań pierwsze siedziby Praindoeuropejczyków, jeszcze przed ich migracją na step i do Anatolii, mogły leżeć na terenach dzisiejszej Armenii bądź Iranu. Dopiero stamtąd, poprzez góry kaukaskie, część ludności miała wyruszyć na Step Pontyjski – a wraz z nią język, który później stał się protoplastą wszystkich nieanatolijskich gałęzi rodziny.

Do innych, mniej popularnych hipotez dotyczących miejsca pochodzenia języków indoeuropejskich należą m.in.:

• teoria bałtycko-pontyjska, postulująca istnienie już w mezolicie (ok. 8500–5000 p.n.e.) rozległego areału prajęzyka, rozciągającego się od południowej Skandynawii aż do Morza Kaspijskiego;
• teoria środkowoeuropejsko-bałkańska, zgodnie z którą językiem praindoeuropejskim (datowanym na ok. 5000–3000 p.n.e.) posługiwała się głównie ludność z kręgu kultury ceramiki linearnej.

Natomiast na marginesie nauki znajduje się teoria indyjskich badaczy, łącząca Praindoeuropejczyków z cywilizacją doliny Indusu, a także teoria autochtoniczna (PCT – ang. Paleolithic Continuity Theory) zespołu Maria Alineiego, według której Indoeuropejczycy zamieszkują Europę co najmniej od okresu paleolitu górnego (czyli od minimum kilkunastu tysięcy lat). Jedna zaś z XIX-wiecznych hipotez przypisywała Praindoeuropejczykom, mającym jakoby zamieszkiwać południe Szwecji, określone cechy antropologiczne (blond włosy i niebieskie oczy). Tę fałszywą koncepcję wykorzystywano później w rasistowskich teoriach narodowego socjalizmu (błędne pojęcie „Aryjczyka”).

Dane paleogenetyczne

Udział różnych haplogrup wśród wybranych populacji krajów Europy, Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (2005)

Nie istnieją żadne bezpośrednie powiązania między językiem a genami, jednak na podstawie badań genetycznych można w pewnym ograniczonym zakresie odzwierciedlić jego prehistorię. Drzewo filogenetyczne gatunku ludzkiego, zbudowane na podstawie genealogii chromosomu Y (Y-DNA) populacji eurazjatyckich, wskazuje na istnienie populacji z męską (czyli dziedziczoną wyłącznie w męskiej linii rodowej) haplogrupą R1. Ok. 25 tys. lat temu, w wyniku przypadkowych mutacji, wykształciły się z niej dwa klady (subhaplogrupy) – R1a i R1b – często występujące u mieszkańców zachodniej i południowej Eurazji.

Haplogrupa R1a pojawia się częściej w Europie Środkowej i Wschodniej oraz w Azji Południowej, R1b zaś przeważa wśród mieszkańców Europy Zachodniej. Oprócz tego na indoeuropejskich obszarach językowych występuje znaczący odsetek różnych kladów haplogrup I (prawie cała Europa, a w szczególności Skandynawia) oraz J (Europa Południowa, Wschodnia, Bliski Wschód i subkontynent indyjski), a w mniejszym stopniu także H (ludność romska), E, G, L czy N. Choć pochodzenie etniczne Indoeuropejczyków bywa różne – co można m.in. zaobserwować na przykładzie populacji anglojęzycznych – najpowszechniejszymi w wielu nowożytnych populacjach europejskich są klady R1a i R1b. Poszukuje się więc prehistorycznych społeczności o tych samych haplotypach, co może pomóc w prześledzeniu migracji ludności hipotetycznie niosącej ze sobą wczesne języki indoeuropejskie, a w konsekwencji w zlokalizowaniu praojczyzny rodziny.

Jako czynnik ekspansji indoeuropejskich języków w kierunku Europy bywają wskazywane masowe migracje ludności kultury grobów jamowych i późniejszej kultury ceramiki sznurowej. W 2015 r. przeprowadzono badania materiału genetycznego 69 Europejczyków żyjących między 6000 a 1000 lat p.n.e. – analiza ich DNA wykazała, że ok. 75% mieszkańców terenów tej drugiej kultury miało przodków wśród ludności kultury jamowej. Wyniki owych badań sugerują zatem, że populacje R1a i R1b przybyły do Europy ze wschodnioeuropejskich stepów. Wspiera to tezę o stepowym pochodzeniu przynajmniej części indoeuropejskich języków; pokazuje również, że nie wszystkie (o ile jakiekolwiek) języki rodziny mogły trafić do Europy wraz z pierwszymi migracjami anatolijskich rolników kilka tysięcy lat wcześniej – co jest postulowane przez teorię anatolijską. Populacja R1a bywa również rozpatrywana jako ta, która przyniosła języki indoeuropejskie do Indii.

W 2022 r. inne badania paleogenetyczne ujawniły, że sama ludność kultury grobów jamowych była genetycznie mieszana i składała się przede wszystkim ze społeczności zbieracko-łowieckich z Europy Wschodniej (marker genetyczny EHG – ang. Eastern Hunter-Gatherers) i Kaukazu (CHG – ang. Caucasian Hunter-Gatherers), z niewielką domieszką populacji typu anatolijsko-lewantyńskiego (te ostatnie mogły być związane z europejską kulturą trypolską). Otwartą kwestią pozostaje to, jaka ludność była źródłem wspomnianego kaukaskiego markeru na stepach. Jako potencjalna populacja typu CHG często jest rozważana ludność kultury majkopskiej – według Davida Anthony’ego jej przedstawiciele posługiwali się prajęzykiem abchasko-adygejskim^†. Allan Bomhard sugeruje, że język praindoeuropejski wykształcił się, gdy na ów abchasko-adygejski substrat nasunął się dominujący język przeduralski (być może wschodnioeuropejski język ludności EHG kultury samarskiej).

Innego zdania jest Aleksander Kozincew – według niego marker CHG mógł trafić na stepy wraz z pierwszą falą migracji praindoeuropejskiej, która przybyła od południa wzdłuż zachodnich wybrzeży Morza Kaspijskiego. Przyniosła ona również swoją własną mowę, rozpowszechniając ją wśród miejscowych społeczności, posługujących się wówczas nieznanymi językami. Dalsza indoeuropeizacja stepów (tradycje kurhanowe, ale już bez wpływów genetycznych) miała zajść za sprawą ludności majkopskiej, która według rosyjskiego badacza stanowiła drugą falę migracji z południa. Również David Reich opowiada się za południowokaukaską siedzibą najstarszej populacji praindoeuropejskiej. Jego zdaniem musiała ona zamieszkiwać dokładnie po tej samej stronie Kaukazu, co jej anatolijscy potomkowie. Dowodem na to ma być brak odnalezionego w genomie starożytnych Anatolijczyków markeru EHG, występującego u prawie połowy ludności stepowej z okresu kultury grobów jamowych.

Nie da się jednak w pełni i ze stuprocentową pewnością zidentyfikować ludności mówiącej danym językiem i powiązać jej z określoną kulturą archeologiczną, stąd wszystkie propozycje pozostają jedynie mniej lub bardziej prawdopodobnymi hipotezami. Według Olega Bałanowskiego Praindoeuropejczycy stanowili przede wszystkim wspólnotę językową, nie zaś etniczną czy genetyczną. Ich pierwsza populacja charakteryzowała się całym spektrum haplogrup, dzielonych z populacjami sąsiednimi lub siostrzanymi. Nie istnieją do tej pory również żadne dowody na jedność kulturową przodków Indoeuropejczyków – dopiero w Europie ich potomkowie zbudowali wspólną cywilizację. Rasmus Bjørn z Uniwersytetu Kopenhaskiego zaproponował hipotetyczne kombinacje języków, genów i kultur, które mogły występować razem w okresie praindoeuropejskiej wspólnoty językowej na terenach Stepu Pontyjskiego i okolic:

	•	•	•	•	•	•	•
prajęzyk	płn.kaukaski		indoeuropejski				uralski
haplogrupa	R1b			R1a		G1
kultura	majkopska	grobów jamowych			samarska

Pokrewne rodziny językowe

Uproszczona wersja drzewa hipotetycznych makrorodzin eurazjatyckiej i nostratycznej

Zasięg hipotetycznej boreańskiej fyli językowej

Pokrewieństwo rodziny indoeuropejskiej z innymi nie jest bliżej znane. W literaturze językoznawczej pojawiają się m.in. następujące propozycje najbliższych krewnych języków indoeuropejskich, wysuwane na podstawie różnych zaobserwowanych zbieżności:

• języki uralskie – jako pochodzące wraz z indoeuropejskimi od hipotetycznego języka praindouralskiego^†, zestawiane razem w nadrodzinę indo-uralską;
• języki abchasko-adygejskie (północno-zachodniokaukaskie) – jako pochodzące wraz z indoeuropejskimi od hipotetycznego języka prapontyjskiego^†;
• języki huro-urartyjskie^† – jako pochodzące wraz z indoeuropejskimi od hipotetycznego, nieokreślonego dokładniej języka „praazjanickiego”^†.

Ponadto indoeuropejskie łączono z językami rodziny kartwelskiej (południowokaukaskiej) lub semickimi (współcześnie klasyfikowanymi w ramach rodziny afroazjatyckiej). Obie te koncepcje zostały jednak porzucone, a indoeuropejsko-kartwelskie oraz indoeuropejsko-semickie podobieństwa słownikowe tłumaczone są z reguły dawnymi kontaktami, których efektem były pożyczki owych wyrazów.

W XXI w. zainteresowanie badaczy budzi przede wszystkim wspomniana hipoteza indo-uralska, której zwolennikami są m.in. Mate Kapović, Frederik Kortlandt czy Aleksander Kozincew. Zwracana jest uwaga na podobieństwa indoeuropejskich i uralskich końcówek osobowych czasownika, a także na pewne zbieżności leksykalne. Według Kortlandta Praindouralczycy zamieszkiwali tereny na południe od Uralu w VII tysiącleciu p.n.e. Ich część miała przemieścić się bardziej na zachód, nad Morze Czarne, gdzie doszło do jej kontaktów językowych z ludnością kultury majkopskiej i gdzie wykształcił się język praindoeuropejski. Z kolei Kozincew twierdzi, że ojczyzną ludności praindouralskiej były wschodnie wybrzeża Morza Kaspijskiego. Jej południowy odłam, który utworzył najwcześniejszą wspólnotę indoeuropejską, według badacza przesuwał się stopniowo wzdłuż gór Elburs ku południu Kaukazu. Stamtąd indoeuropejski prajęzyk trafił – w odrębnych falach migracji – do Anatolii oraz na Step Pontyjski.

Autorami bardziej rozbudowanych koncepcji są Joseph Greenberg oraz Władysław Illicz-Switycz i Aron Dołgopolski (ci drudzy rozpowszechnili dawniejszą hipotezę Holgera Pedersena), postulujący istnienie makrorodzin językowych o dużym zasięgu:

• eurazjatyckiej (Greenberg) – łączącej języki indoeuropejskie, uralskie (wraz z jukagirskim), ałtajskie, eskimo-aleuckie, czukockie (czukocko-kamczackie) oraz języki etruski^†, japoński, koreański, ajnuski i giliacki (niwchijski);
• nostratycznej (Illicz-Switycz i Dołgopolski) – łączącej języki indoeuropejskie, uralskie, ałtajskie, drawidyjskie, kartwelskie i afroazjatyckie, niektórzy badacze uwzględniają również pozostałe wymienione wyżej języki eurazjatyckie, a czasem też nilo-saharyjskie i język sumeryjski^†.

Greenberg zidentyfikował 72 wspólne formanty gramatyczne, powszechnie spotykane w językach domniemanej makrorodziny eurazjatyckiej (np. formant -n-, tworzący przeczenia czy -k-, występujący w formach pytajnych). W wielu pracach innych autorów stanowi ona w zasadzie podzbiór w obrębie makrorodziny nostratycznej; ponadto w późniejszych publikacjach ze ściśle nostratycznych wyłączana bywa rodzina afroazjatycka, która jest traktowana raczej jako gałąź siostrzana tych ostatnich. Prace nad rekonstrukcją języka pranostratycznego^† kontynuuje Allan Bomhard. Według Siergieja Jachontowa prajęzyk ów miał być używany nieco ponad 15 tys. lat temu. Niemniej jednak przedstawione propozycje obu makrorodzin budzą kontrowersje wśród głównego nurtu językoznawców, gdyż zostały zbudowane wyłącznie na podstawie podobieństw słownikowych – bez uwzględnienia zbieżności gramatycznych, które są trwalsze niż słownictwo i stanowią znacznie pewniejszy dowód pokrewieństwa.

Niektórzy posunęli się jeszcze dalej – Harold Fleming postulował istnienie ogromnej fyli językowej, której nadał nazwę boreańskiej. Miałaby ona obejmować makrorodziny nostratyczną (oraz osobno rodzinę afroazjatycką), amerindiańską i dene-kaukaską – według Fleminga są one spokrewnione ze sobą bardziej niż z pozostałymi językami świata, wiek zaś hipotetycznego prajęzyka boreańskiego^† amerykański antropolog szacował na 45 tys. lat. Wreszcie można postawić tezę o istnieniu prajęzyka całej ludzkości^†, z którego wywodziłyby się wszystkie istniejące kiedykolwiek rodziny językowe i języki. Badacze uważają jednak, że udowodnienie powszechnego pokrewieństwa języków jest obecnie niemożliwe.

Prajęzyk

Ostatnim wspólnym przodkiem wszystkich języków indoeuropejskich był język praindoeuropejski. Nie został on zaświadczony bezpośrednio (nie są znane żadne źródła historyczne praindoeuropejskiego), lecz przyjmuje się jego obecność kilka tysięcy lat p.n.e. na dokładniej nieokreślonych terenach w zachodniej Eurazji. Według najpowszechniej uznawanej hipotezy mówiono nim na obszarze Stepu Pontyjskiego; ostateczny rozpad wspólnoty językowej miał nastąpić nie później niż 2500 lat p.n.e. Za istnieniem takiego języka przemawiają rozliczne wspólne cechy języków indoeuropejskich w zakresie struktur gramatycznych, słownictwa oraz fonetyki – są one na tyle regularne, że współczesna nauka odrzuca tezy o ich zapożyczeniach z zewnątrz, przypadkowym podobieństwie lub upodobnieniu się wyłącznie wskutek wzajemnego oddziaływania. Jedynym właściwym wyjaśnieniem tak licznych zbieżności wydaje się więc istnienie prajęzyka, z którego zostały odziedziczone.

Został on w znacznym stopniu zrekonstruowany, głównie za pomocą metody porównawczej. Różni się jednak w swojej istocie od realnego – choć nieznanego – mówionego praindoeuropejskiego. Ten drugi bowiem w naturalny sposób ewoluował i na różnych etapach swojego rozwoju mógł przyjmować różne postaci. Oznacza to, że odtworzony przez badaczy prajęzyk indoeuropejski jest jedynie pewnym uproszczeniem i zawiera formy mogące pochodzić z różnych okresów. Niektórzy próbują rekonstruować jedynie wczesny, środkowy lub późny praindoeuropejski – jest to jednak rozwiązanie problematyczne i trudne metodologicznie. Język ten prawdopodobnie był też zróżnicowany dialektalnie; odtworzone warianty pewnych form mogły być więc używane tylko w obrębie określonych dialektów, a być może nawet płci lub klas społecznych – nie wiadomo jednak, jak je interpretować. Ponadto mogły istnieć elementy prajęzyka, po których nie zachował się żaden ślad, zatem niemożliwa jest ich rekonstrukcja.

Fonologia

Według Donalda Ringe’a w języku praindoeuropejskim występowały następujące głoski:

Spółgłoski		warg.	przjęz.	palat.	welar.	labial.	krtan.
zwarte	bezdźwięczne	*p	*t	*ḱ	*k	*kʷ
	dźwięczne	*b	*d	*ǵ	*g	*gʷ
	dźw. przydechowe	*bʰ	*dʰ	*ǵʰ	*gʰ	*gʷʰ
szczelinowe			*s		*h₂	*h₃	*h₁
nosowe		*m	*n
płynne			*r; *l
półsamogłoski				*i̯		*u̯
Samogłoski		niskie		półprzymkn.		wysokie
krótkie			*a	*e	*o	*i	*u
długie			*ā	*ē	*ō	*ī	*ū

Istniało również sześć dyftongów (dwugłosek) z samogłoskami krótkimi *a, *e oraz *o (*ai̯, *au̯, *ei̯, *eu̯, *oi̯, *ou̯), a dodatkowo z rzadka mogły pojawiać się dyftongi z długimi samogłoskami *ē lub *ō (*ēi̯, *ēu̯, *ōi̯, *ōu̯). System fonetyczny prajęzyka uzupełniały cztery sonanty – zgłoskotwórcze (czyli tworzące sylabę) warianty spółgłosek nosowych i płynnych, oznaczane jako *l̥, *m̥, *n̥ oraz *r̥.

Według zapisu podanego w powyższej tabeli spółgłoski *ḱ oraz *ǵ oznaczają – zgodnie z ich palatalnym charakterem – głoski miękkie. Głoski *kʷ oraz *gʷ to spółgłoski labializowane, wymawiane z zaokrąglonymi wargami. Spółgłoski *bʰ, *dʰ, *ǵʰ, *gʰ oraz *gʷʰ były głoskami wymawianymi z przydechem. Głoski *i̯ (czasem zapisywana w literaturze jako *y) oraz *u̯ (czasem zapisywana jako *w) oznaczają spółgłoski półotwarte, równoznaczne polskim /j/ oraz /ł/. Natomiast trzy głoski zapisywane jako *hₓ (z dolnym indeksem) miały wymowę dokładniej nieznaną. Są one związane z teorią laryngalną, która opiera się na hipotezie Ferdinanda de Saussure’a z 1878 r. o istnieniu w języku praindoeuropejskim „koeficjentów sonantycznych” (nazwanych później głoskami laryngalnymi, czyli laryngałami – gdyż podejrzewano, że miały one wymowę gardłową lub krtaniową). Według interpretacji Jamesa Clacksona były to:

• *h₁ – zwarcie krtaniowe (symbol MAF: ʔ^ⓘʔ);
• *h₂ – spółgłoska szczelinowa gardłowa bezdźwięczna (ħ^ⓘħ);
• *h₃ – spółgłoska szczelinowa miękkopodniebienna dźwięczna labializowana (ɣʷ^ⓘɣʷ).

Teza de Saussure’a pozwalała wyjaśnić pewne anomalie fonetyczne w starożytnej grece. Jedna z głosek laryngalnych została odkryta w 1927 r. przez Jerzego Kuryłowicza w języku hetyckim z grupy anatolijskiej. W trakcie wykształcania się rodziny laryngały zaniknęły, najczęściej powodując przy tym przekształcenie sąsiadujących z nimi w wyrazach innych głosek – w tym charakterystyczne nadanie odpowiedniej barwy (wymowy) samogłosce *e (kolejno: przy *h₁ – /e/, przy *h₂ – /a/ oraz przy *h₃ – /o/, czyli np. *h₃e > *o), a dodatkowo jej wzdłużenie zastępcze (przekształcenie w długą samogłoskę), jeśli następująca po niej laryngalna była położona przed spółgłoską lub na końcu wyrazu (np. *eh₂- > *ā-). W językach bałtosłowiańskich głoski laryngalne pozostawiły ślad w postaci specyficznego systemu akcentowego.

Morfonologia

Rdzeń słowa „wilk” (*u̯l̥kʷo-) w języku praindoeuropejskim oraz jego formy potomne w różnych językach, od góry w prawo: polskim, litewskim, sanskrycie, perskim, albańskim, greckim, łacinie i angielskim

Większość praindoeuropejskich rdzeni wyrazowych składała się z dwóch spółgłosek (lub grup spółgłosek), między którymi pojawiała się samogłoska (najczęściej *e) lub dyftong. Charakterystycznym zjawiskiem była nieumotywowana fonetycznie wymiana samogłosek (przegłos, inaczej apofonia) w morfemach słowotwórczych (rdzeniach i przyrostkach). W zależności od budowy wyrazu i jego formy gramatycznej morfem tego typu mógł wystąpić w następujących wariantach, nazywanych stopniami:

• pełnym (ang. full-grade) – zawierającym krótką samogłoskę *e lub *o;
• zerowym (zredukowanym, ang. zero-grade) – bez rdzennej samogłoski;
• wzdłużonym (ang. lengthened-grade) – zawierającym długą samogłoskę *ē lub *ō.

Rdzenie (zwane również pierwiastkami) były jedynie formami bazowymi o ogólnym znaczeniu – same w sobie nie stanowiły konkretnych form gramatycznych.

‘siedzieć’ – *sed- : *sod- : *sd- : *sēd- : *sōd-

‘stopa’ – *ped- : *pod- : *pd- : *pēd- : *pōd-

Dopiero od nich można było – za pomocą odpowiednich afiksów – utworzyć właściwe formy wyrazów. Czasami na początku słowa miała też miejsce reduplikacja – podwajana była wtedy pierwsza spółgłoska (lub dwie pierwsze, gdy rdzeń zaczynał się od *s- albo dowolnego laryngału *hₓ-), po której pojawiało się dodatkowe -e- lub -i-.

*pōd-s ‘stopa’ : *ped-ei ‘stopie’ : *pēd-su ‘[w] stopach’ (kolejno: mianownik l.poj., celownik l.poj. oraz miejscownik l.mn.)

*h₁éi-mi ‘idę’ : *h₁i-énti ‘idą’ (kolejno 1.os. l.poj. oraz 3.os. l.mn., druga forma z rdzeniem w stopniu zerowym)

*de-dorḱ-e ‘zobaczył’ (3.os. l.poj., forma z reduplikacją)

Echa apofonii praindoeuropejskiej można usłyszeć w niektórych językach potomnych.

angielski – sing : sang : sung (kolejno: bezokolicznik, forma przeszła oraz imiesłów bierny czasownika „śpiewać”)

grecki – πατήρ [patḗr] : πατρός [patrós] : πατέρα [patéra] (kolejno: mianownik, dopełniacz i biernik rzeczownika „ojciec”)

polski – nieść : nosić; wieźć : wozić

Charakterystyczną cechą praindoeuropejskiego było również występowanie tzw. ruchomego s-. Początkowe *s- w słowach rozpoczynających się co najmniej dwiema spółgłoskami było głoską bardzo niestabilną, znikającą w różnych formach z niewyjaśnionych powodów. Według jednej z hipotez dwie sąsiadujące głoski /s/ na styku wyrazów (w drugim kolejną musiała być również spółgłoska) zlewały się w mowie w pojedynczą (odmiana zjawiska typu sandhi), a użytkownicy języka mogli błędnie odbierać ów drugi wyraz bez s-. Ślady tego fenomenu zachowały się w słownictwie języków indoeuropejskich, co pokazują zaprezentowane niżej przykłady, wybrane ze słownika Juliusa Pokorny’ego.

*(s)lei- ‘śliski’ > staroirlandzkie^† slemun ‘gładki, śliski’, łotewskie sliẽnas ‘ślina’ : klasyczne greckie leímax ‘[nagi] ślimak’, łacińskie līmus ‘błoto’

*(s)mēlo- ‘małe zwierzę’ > angielskie small i gockie smals ‘mały’ : niderlandzkie maal ‘cielę’, ormiańskie mal ‘owca, baran’, walijskie mil ‘zwierzę’

*(s)poimno- ‘piana’ > łacińskie spūma i pruskie spoayno : angielskie foam i rosyjskie péna ‘piana’

Fleksja

Praindoeuropejski był językiem fleksyjnym. Deklinacja uwzględniała osiem przypadków (siedem jak w polskim oraz ablatyw, odpowiadający na pytania: „skąd?”, „od kogo/czego?”) oraz trzy liczby (pojedynczą, podwójną i mnogą). Odmianie takiej podlegały rzeczowniki, przymiotniki, zaimki oraz (szczątkowo – tylko te od 1 do 4) liczebniki. Istniały trzy rodzaje gramatyczne (męski, żeński i nijaki), choć według jednej z hipotez rozwinęły się one tylko poza językami anatolijskimi – teoria ta zakłada, że dawniejszy system zawierał dwie klasy nominalne (wspólną męsko-żeńską oraz nijaką).

Przykładowa odmiana przez przypadki rzeczownika „wilk” w rekonstrukcji Ranka Matasovicia:

Forma	Mianownik	Dopełniacz	Celownik	Biernik	Narzędnik	Miejscownik	Ablatyw	Wołacz
L.poj.	*wlkʷos	*wlkʷosyo	*wlkʷōy	*wlkʷom	*wlkʷoh₁	*wlkʷoy	*wlkʷōd	*wlkʷe
L.podw.	*wlkʷoh₁	*wlkʷows	?	*wlkʷoh₁	?	*wlkʷows	?	*wlkʷoh₁
L.mn.	*wlkʷōs	*wlkʷōm	*wlkʷobʰos	*wlkʷons	*wlkʷōys	*wlkʷoysu	*wlkʷobʰos	*wlkʷōs

Czasowniki podlegały odmianie przez liczbę, osobę, stronę, tryb oraz aspekt (ten ostatni bywa również interpretowany jako czas). Sam czas gramatyczny, jaki znany jest z języka polskiego, miał w praindoeuropejskim zupełnie inny charakter i był ściśle powiązany z aspektem. Morfologiczne rozróżnienie form teraźniejszych i przeszłych odbywało się wyłącznie w trybie oznajmującym aspektu niedokonanego, nie istniał też odrębny czas przyszły. Praindoeuropejski system czasowo-aspektowy obejmował zatem następujące formy:

• niedokonane – wyrażające niezakończoną czynność w czasie, do którego się odnosiły,
  • teraźniejszą, w tym także odnoszącą się do przyszłości,
  • przeszłą;
• aoryst – wyrażający czynność dokonaną i zakończoną w przeszłości;
• perfectum – wyrażający aktualny stan lub rezultat dokonanej wcześniej czynności,

aczkolwiek nie każdy czasownik mógł występować we wszystkich trzech aspektach.

*stisteh₂mi ‘wstaję’ (niedokonany) : *steh₂m ‘wstałem’ (aoryst) : *stestoh₂e ‘stoję’ (perfectum)

Trybów czasownika z kolei było cztery: oznajmujący, przypuszczający (wyrażający również zamiary i czynności przyszłe), życzący i rozkazujący. Ten ostatni miał również specjalną formę przyszłą, oznaczającą opóźnione polecenie (np. „idź później!”). Natomiast kategoria strony obejmowała stronę czynną i stronę medialną. Ta druga odpowiadała polskiej stronie zwrotnej, biernej (tej drugiej, jeśli wykonawca czynności nie był podmiotem) lub formie bezosobowej (jeśli podmiot nie był wyrażony, np. „idzie się”). W perfectum strona medialna nie występowała.

Przykładowa odmiana strony czynnej praindoeuropejskiego czasownika „być” w różnych trybach aspektu niedokonanego według Donalda Ringe’a:

Forma		Tryb oznajmujący		Tryb przypuszczający	Tryb życzący	Tryb rozkazujący
		teraźniejszy	przeszły
L.poj.	1.os.	*h₁ésmi	*h₁ésm̥	*h₁ésoh₂	*h₁siḗm	—
	2.os.	*h₁ési	*h₁és	*h₁ésesi	*h₁siéh₁s	*h₁és; *h₁sdʰí
	3.os.	*h₁ésti	*h₁ést	*h₁éseti	*h₁siéh₁t	*h₁éstu
L.podw.	1.os.	*h₁suós	*h₁sué	*h₁ésowos	*h₁sih₁wé	—
	2.os.	*h₁stés	*h₁stóm	*h₁ésetes	*h₁sih₁tóm	*h₁stóm
	3.os.	*h₁stés	*h₁stā́m	*h₁ésetes	*h₁sih₁tā́m	*h₁stā́m
L.mn.	1.os.	*h₁sm̥ós	*h₁sm̥é	*h₁ésomos	*h₁sih₁mé	—
	2.os.	*h₁sté	*h₁sté	*h₁ésete	*h₁sih₁té	*h₁sté
	3.os.	*h₁sénti	*h₁sénd	*h₁ésonti	*h₁sih₁énd	*h₁séntu

Rekonstrukcja naukowa

Podstawowym narzędziem wykorzystywanym w rekonstrukcji praindoeuropejskiego jest metoda porównawcza. Polega ona na porównywaniu odpowiadających sobie elementów poszczególnych form wyrazów w różnych językach, a następnie wyborze z każdego analizowanego segmentu tych najstarszych, które razem składają się na odtworzone praformy. Dokonuje się tego na podstawie pewnych wypracowanych w językoznawstwie zasad.

Rozpatrywane są przede wszystkim języki starsze (np. hetycki), najlepiej z zachowanym obszernym korpusem starożytnych tekstów (jak sanskryt wedyjski, klasyczna greka czy łacina); ponadto niektóre języki późniejsze, ale charakteryzujące się istotnymi dla rekonstrukcji właściwościami, niewystępującymi poza daną gałęzią rodziny (np. tocharskie, staro-cerkiewno-słowiański, staroirlandzki, ormiański czy litewski), rzadziej też inne. Owocem pracy naukowej nad rekonstrukcją indoeuropejskiego prajęzyka był słownik etymologiczny Juliusa Pokorny’ego z 1959 r. Jego treść, z poprawkami redakcyjnymi Andriesa Brouwera i Aleksandra Lubockiego (aktualizowana w 2015), jest udostępniona publicznie.

Przykłady zrekonstruowanych wyrazów i rdzeni za Robertem Beekesem:

czynności	*pekʷ- (‘gotować, piec’) *h₂erh₃- (‘orać’) *seh₁- (‘siać’) *s(i)uH (‘szyć’) *h₁uebʰ- (‘tkać’) *ueǵʰ- (‘wozić’)
pożywienie	*h₁ed- (‘jeść’) *peh₃(i)- (‘pić’) *mēms- (‘mięso’) *medʰu (‘miód [pitny]’) *seh₂l- (‘sól’) *ǵrHno- (‘ziarno’)
rodzina	*meh₂t(ē)r (‘matka’) *ph₂tḗr (‘ojciec’) *dʰúgh₂tēr (‘córka’) *suHnu- (‘syn’) *suésōr (‘siostra’) *bʰréh₂t(ē)r (‘brat’)
technika	*Hrot-h₂, *kʷe-kʷl-os (‘koło’) *h₂erh₃-trom (‘radło’) *peleḱu- (‘siekiera’) *gʷreh₂uōn, *gʷ(e)rh₂n- (‘żarno’)
zwierzęta	*teh₂uros (‘byk’) *h₁eḱu-(o-) (‘koń’) *gʷeh₃us (‘krowa’) *muHs (‘mysz’) *h₃euis (‘owca’) *suHs- (‘świnia’)

Różne rekonstrukcje liczebników praindoeuropejskich (w wersji Sihlera z możliwych opcji podano wyrazy w stopniu pełnym):

Autor	‘1’	‘2’	‘3’	‘4’	‘5’	‘6’	‘7’	‘8’	‘9’	‘10’	‘100’
A. Sihler (1995)	*Hoi-no-	*d(u)wo-	*trei-	*kʷetwor-	*penkʷe	*s(w)/w~eḱs	*septm̥	*oḱtō	*(h₁)newn̥	*deḱm̥(t)	*(d)ḱm̥tom
R. Beekes (2011)	*Hoi(H)nos	*duoh₁	*treies	*kʷetuōr	*penkʷe	*(s)uéks	*séptm	*h₃eḱteh₃	*(h₁)néun	*déḱmt	*dḱmtóm

W 1868 r. August Schleicher napisał w hipotetycznym języku praindoeuropejskim (odtworzonym głównie na podstawie sanskrytu) krótkie opowiadanie „Owca i konie”. Jego tekst w późniejszych latach był wielokrotnie poprawiany i aktualizowany zgodnie z wizją prajęzyka poszczególnych badaczy. Poniżej przedstawione zostały oryginalna wersja Schleichera (jeszcze bez laryngałów), wersja Andrew Byrda z r. 2013 oraz dosłowne tłumaczenie na polski – wszystkie podzielono na odpowiadające sobie wersy w celu łatwego porównania form. Tekst Byrda został również nagrany przez niego samego i jest publicznie dostępny do odsłuchu.

Avis akvāsas ka
wersja Schleichera (1868)

Avis, jasmin
varnā na ā ast,
dadarka akvams,
tam, vāgham garum vaghantam,
tam, bhāram magham,
tam, manum āku bharantam.

Avis akvabhjams ā vavakat:
kard aghnutai mai
vidanti manum
akvams agantam.

Akvāsas ā vavakant:
krudhi avai,
kard aghnutai vividvant-svas:
manus patis
varnām avisāms karnauti
svabhjam gharmam vastram
avibhjams ka varnā na asti.

Tat kukruvants
avis agram ā bhugat.

H₂óu̯is h₁éḱu̯ōs-kʷe
wersja Byrda (2013)

h₂áu̯ei̯ h₁i̯osméi̯
h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁ést,
só h₁éḱu̯oms derḱt.
só gʷr̥hₓúm u̯óǵʰom u̯eǵʰed;
só méǵh₂m̥ bʰórom;
só dʰǵʰémonm̥ h₂ṓḱu bʰered.

h₂óu̯is h₁ékʷoi̯bʰi̯os u̯eu̯ked:
“dʰǵʰémonm̥ spéḱi̯oh₂
h₁éḱu̯oms-kʷe h₂áǵeti,
ḱḗr moi̯ agʰnutor”.

h₁éḱu̯ōs tu u̯eu̯kond:
“ḱludʰí, h₂ou̯ei̯!
tód spéḱi̯omes, n̥sméi̯ agʰnutór ḱḗr:
dʰǵʰémō, pótis,
sē h₂áu̯i̯es h₂u̯l̥h₁náh₂
gʷʰérmom u̯éstrom u̯ept,
h₂áu̯ibʰi̯os tu h₂u̯l̥h₁náh₂ né h₁esti”.

tód ḱeḱluu̯ṓs
h₂óu̯is h₂aǵróm bʰuged.

Owca i konie
tłumaczenie dosłowne

Owca, która
wełny nie miała,
zobaczyła konie;
jeden wóz ciężki ciągnął,
jeden ładunek wielki,
jeden człowieka szybko wiózł.

Owca do koni zawołała:
„Serce boli mnie,
widząc człowieka
konie poganiającego”.

Konie zawołały:
„Słuchaj, owco,
serce boli, ujrzawszy:
człowiek, pan,
wełnę owcom ścina
sobie na ciepłą odzież
i owce wełny nie mają”.

To usłyszawszy,
owca na pole pobiegła.

Innym utworem tego typu jest opowiadanie „Król i bóg”, pochodzące ze starego tekstu znanego jako Aitareya Brahmana i przetłumaczone z sanskrytu na praindoeuropejski przez kilku językoznawców w latach dziewięćdziesiątych XX w. (w niezależnych od siebie wersjach).

Ewolucja rodziny

Rozpad prajęzyka

Hipotetyczna praojczyzna i możliwy schemat ekspansji indoeuropejskiej według teorii kurhanowej

     przybliżony zasięg prajęzyka ok. 4000 p.n.e.

     przybliżony zasięg dialektalny ok. 2500 p.n.e.

     przybliżony zasięg rodziny ok. 1000 p.n.e.

Według podręcznikowego modelu Tadeusza Milewskiego z drugiej połowy XX w. rozpad indoeuropejskiego prajęzyka, a tym samym początkowy rozwój rodziny, był zdeterminowany ekspansją wczesnych społeczności indoeuropejskich oraz postępującą rozbudową praindoeuropejskiego systemu językowego. Obszary centralne, na których zachodził szereg językowych innowacji, traciły łączność z powiększającymi się wskutek owej ekspansji obszarami peryferyjnymi – do których zmiany te już nie docierały. Proces ten miał przebiegać w następującej kolejności:

• oderwanie się dialektów peryferiów południowych (anatolijskich) i wschodnich (tocharskich);
• utrata kontaktów językowych między dialektami peryferiów zachodnich (italoceltyckich) a centrum indoeuropejskiego obszaru językowego;
• wyodrębnienie się dialektów peryferiów północnych (germańskich) oraz kolejnej grupy dialektów południowych (helleńskich);
• ostateczny rozpad dialektów centralnych na gałęzie bałtosłowiańską, indoirańską, tracko-ormiańską oraz albańską.

W ten sposób ukształtował się zasadniczy kształt rodziny, stanowiący (z wyłączeniem porzuconej w XXI w. hipotezy tracko-ormiańskiej) podstawę jej klasyfikacji filogenetycznej. Milewski szacował, że koniec wspólnoty praindoeuropejskiej nastąpił nie później niż 2000 lat p.n.e., a ugrupowanie indoeuropejskich dialektów wyglądało wówczas następująco:

Podział geograficzny	południowe	wschodnie	zachodnie	północne
peryferyjne	anatolijskie; helleńskie	tocharskie	italoceltyckie	germańskie
centralne	tracko-ormiańskie	indoirańskie	albańskie	bałtosłowiańskie

Artefakty charakterystyczne dla wczesnych społeczności indoeuropejskich:
(a) kurhan – mogiła w kształcie kopca (tu: kurhan z terenów późniejszej kultury przeworskiej);
(b) rydwan – pojazd konny, istotny w ekspansji części grup (tu: egipska ilustracja rydwanu hetyckiego);
(c) idol – figura kultowa (tu: idol z III tysiąclecia p.n.e. z terenów kultury grobów jamowych)

Nowszy model rozprzestrzeniania się języków indoeuropejskich autorstwa Davida Anthony’ego z początków XXI w. zakłada, że zasadnicza wspólnota językowa istniała na Stepie Pontyjskim między 4000 a 3000 lat p.n.e., z ewentualną fazą wczesną, sięgającą 4500 p.n.e. oraz fazą późną, maksymalnie 2500 p.n.e. Według amerykańskiego antropologa kolejnymi ruchami ludności były:

• migracja praanatolijska (ok. 4200–3900 p.n.e.), posuwająca się pierwotnie – zanim dotarła do Anatolii – w kierunku zachodnim;
• migracja pratocharska (ok. 3700–3300 p.n.e.) w kierunku wschodnim;
• ekspansja w kierunku zachodnim – najpierw prawdopodobnie ludności pragermańskiej (ok. 3300 lat p.n.e.), a następnie praitaloceltyckiej (ok. 3000 p.n.e.);
• ekspansja prabałtosłowiańska w kierunku północnym (ok. 2800 p.n.e.) oraz w tym samym czasie migracja ludności praormiańskiej;
• migracja ludności prahelleńskiej (ok. 2500 p.n.e.);
• ekspansja praindoirańska w kierunku wschodnim (ok. 2200 p.n.e.).

Natomiast badania paleogenetyczne z drugiej i trzeciej dekady XXI w. sugerują, że inaczej niż w powyższym modelu mógł wyglądać początkowy etap rozpadu prajęzyka. Zgodnie z ich wynikami najwcześniejsza praindoeuropejska („praindoanatolijska”) populacja zamieszkiwała południową stronę Kaukazu. Stamtąd miała wyruszyć pierwsza fala migracji, posuwająca się ku Anatolii – czego konsekwencją było wykształcenie się odrębnego języka praanatolijskiego. Część zaś pozostałych Praindoeuropejczyków przemieściła się na północ, poprzez góry kaukaskie, ostatecznie osiadając na terenach stepowych – tam też doszło do zainicjowania właściwego procesu kształtowania się i ekspansji rodziny indoeuropejskiej.

Część badaczy utożsamia ludność niektórych starożytnych kultur archeologicznych z użytkownikami różnych gałęzi języków indoeuropejskich we wczesnych okresach rozwojowych tych ostatnich. I tak tereny kultury afanasjewskiej (3500–2500 p.n.e.) miały być zamieszkiwane przez przodków Tocharów, kultura Sintaszta (2100–1800 p.n.e.) często bywa przypisywana Indoirańczykom, a rozmaite kultury naddunajskie (z okresu 3100–2800 p.n.e.) kojarzone bywają z wczesnymi społecznościami północno-zachodnioindoeuropejskimi (germańsko-italsko-celtyckimi). Same ludy germańskie wiązane są z kulturą jastorfską (600–300 p.n.e.), a celtyckie – z halsztacką (750–450 p.n.e.). Natomiast wspólnota bałtosłowiańska łączona jest z kulturą komarowską (1500 p.n.e.), a późniejsze ludy słowiańskie – z czarnoleską (725–200 p.n.e.).

Ewolucja i rozpad praindoeuropejskiej mowy wiązały się z wieloma zmianami w jej strukturze. Możliwe, że dopiero w późniejszej fazie prajęzyka – po wyodrębnieniu się grupy anatolijskiej – powstał rodzaj żeński, w językach owej gałęzi nieobecny. Deklinacja liczb podwójnej i mnogiej, wcześniej dysponujących jedynie mianownikiem, prawdopodobnie została ukończona po odejściu grupy tocharskiej. Natomiast po odłączeniu się gałęzi italoceltyckiej w pozostałych dialektach praindoeuropejskich rozbudowano odmianę strony medialnej. Analogicznie ewoluował pierwotny system fonetyczny – m.in. zanikowi uległy głoski laryngalne, szczątkowo zachowując się jedynie w gałęzi anatolijskiej. Jednak przede wszystkim doszło do istotnych zmian w wymowie niektórych spółgłosek, czego efektem było wykształcenie się dwóch typów języków: kentum i satem.

Podział kentum–satem

Podział głównych gałęzi indoeuropejskich na kentum i satem oraz ich przybliżone rozmieszczenie w połowie I tysiąclecia p.n.e.

     języki kentum

     języki satem

Charakterystycznymi dla rodziny procesami fonetycznymi były zmiany artykulacji (sposobu wymowy) następujących szeregów praindoeuropejskich głosek tylnojęzykowych:

• palatalnych (zmiękczonych) *ḱ — *ǵ — *ǵʰ;
• labializowanych (zaokrąglonych) *kʷ — *gʷ — *gʷʰ.

Ponadto istniał trzeci szereg: czystych (niezmiękczonych i niezaokrąglonych) *k — *g — *gʰ. W bliżej nieokreślonym czasie doszło do uproszczenia owego skomplikowanego systemu na całym indoeuropejskim obszarze językowym. Zmiany dokonały się na dwa różne sposoby:

• w dialektach peryferyjnych zlały się ze sobą głoski niezaokrąglone (czyste i zmiękczone) poprzez depalatalizację, czyli utratę zmiękczenia spółgłosek palatalnych (*ḱ > *k; *ǵ > *g; *ǵʰ > *gʰ), natomiast szereg głosek zaokrąglonych (*kʷ, *gʷ i *gʷʰ) został zachowany jako odrębny;
• w dialektach centralnych z kolei zlały się głoski niezmiękczone (czyste i zaokrąglone) poprzez delabializację, czyli utratę zaokrąglenia głosek labializowanych (*kʷ > *k; *gʷ > *g; *gʷʰ > *gʰ), miękkie *ḱ zaś zmieniło się w spółgłoskę zwarto-szczelinową *č (o wymowie pośredniej między polskim /ć/ a /cz/), a następnie w *s (ewentualnie *š /sz/ w bałtyckich lub *ś w indoaryjskich), analogicznie miękkie *ǵ i *ǵʰ przekształciły się w *z.

Sytuację fonologiczną po utrwaleniu się owych innowacji przedstawia poniższa tabela:

Zakres językowy		Głoski bezdźwięczne				Głoski dźwięczne				Głoski dźw. przydechowe
język praindoeuropejski		*ḱ	*k	*kʷ		*ǵ	*g	*gʷ		*ǵʰ	*gʰ	*gʷʰ
dialekty peryferyjne („kentum”)		*k		*kʷ		*g		*gʷ		*gʰ		*gʷʰ
dialekty centralne („satem”)		*s	*k			*z	*g			*z	*gʰ

W części grup lub poszczególnych języków nastąpiły później jeszcze dalsze przekształcenia – np. w pragermańskim^† doszło do serii przesuwek spółgłoskowych (prawo Grimma – sekwencja *g⁽ʷ⁾ʰ > *g⁽ʷ⁾ > *k⁽ʷ⁾ > *x⁽ʷ⁾ /h(ł)/), a podobnego typu proces, choć różniący się szczegółami, zaszedł w gałęzi ormiańskiej (przesuwki ormiańskie). Odmienna ewolucja głosek tylnojęzykowych stała się podstawą dawnego głównego podziału w wewnętrznej klasyfikacji rodziny. Języki peryferyjne, w których nastąpiła depalatalizacja, nazwano językami kentum (od wymowy liczby „100” w łacinie), a języki centralne, w których dokonał się drugi rodzaj innowacji – językami satem (analogicznie od wymowy w awestyjskim). Sam proces zmiany wymowy głosek palatalnych *ḱ (*ḱ > *č > *s), *ǵ (*ǵ > *z) i *ǵʰ (*ǵʰ > *z) w centralnych dialektach indoeuropejskich zwany jest palatalizacją indoeuropejską. Ostateczne ugrupowanie fonologiczne poszczególnych gałęzi rodziny (z zastrzeżeniami poniżej) ukształtowało się następująco:

• języki kentum – anatolijskie, celtyckie, germańskie, helleńskie, italskie i tocharskie;
• języki satem – albańskie, bałtyckie, indoaryjskie, irańskie, nuristańskie, ormiańskie i słowiańskie.

Ponadto satemowy charakter miały języki trackie, frygijski zaś był językiem kentumowym. Sama satemizacja przebiegała w różnym stopniu: najmocniej w podrodzinie indoirańskiej, znacząco, lecz nieco słabiej w bałtosłowiańskiej (w której zauważalne są pewne pozostałości kentumowe), a najsłabiej w gałęzi albańskiej – gdzie albański zawiera znaczną liczbę form typu kentum. Zwracana jest uwaga na pewną odrębność tego ostatniego języka, w którym omawiane trzy szeregi głosek przekształciły się w dużej mierze na trzy odmienne sposoby; niezależny rozwój dokonał się również w luwijskim z grupy anatolijskiej. Natomiast w gałęzi nuristańskiej proces zatrzymał się na zmianie głosek tylnojęzykowych w zwarto-szczelinowe, bez dalszego przejścia w szczelinowe (jak w pozostałych językach indoirańskich).

Mylnie bywa czasem interpretowany stan współczesny: np. „sto” w języku francuskim to cent (wymawiane w przybliżeniu /są/), co w wymowie przypomina języki satemowe – jest to jednak efektem późniejszej ewolucji niektórych języków romańskich i odrębnej palatalizacji już po ich wyodrębnieniu się z kentumowej łaciny. Zasadniczo jednak kentumowy lub satemowy charakter wielu indoeuropejskich języków współczesnych i dawnych słychać w wymowie, a co najmniej widać jego ślady w zapisie różnych wyrazów:

Pierwotne znaczenie	praindo- europejski		łaciński	angielski	polski	litewski
			języki kentum		języki satem
kto	*kʷo-	>	quī	who	kto	kas
serce	*ḱerd-		cor(dis)	heart	serce	širdis
znać	*ǵnō-		gnōscō (‘znam’)	know (‘znać, wiedzieć’)	znać	žinoti (‘wiedzieć’)

W trakcie rozwoju rodziny indoeuropejskiej doszło również do wielu innych zmian w wymowie. Regularne odpowiedniości zachodzące między dźwiękami w jej różnych gałęziach językowych, będące efektem rozmaitych procesów fonetycznych, opisywane są jako poszczególne prawa głosowe. Należą do nich m.in. wspomniane wyżej prawo Grimma i przesuwki ormiańskie, a ponadto takie jak:

• prawo Bartholomaego;
• prawo Brugmanna;
• prawo Grassmanna;
• prawo Osthoffa;
• prawo Sieversa;
• prawo Vernera;
• reguła ruki;
• reguła Wintera

i wiele innych.

Pierwsze poświadczone języki

Po wykształceniu się indoeuropejskich dialektów – stanowiących zalążki głównych gałęzi językowych rodziny – postępowało ich dalsze różnicowanie, związane z kolejnymi migracjami Indoeuropejczyków. Ok. XX w. p.n.e. Anatolijczycy opanowali Azję Mniejszą, gdzie kilka wieków później nastąpił szczyt rozwoju języków anatolijskich, w tym najstarszych zaświadczonych w piśmie języków rodziny: hetyckiego, luwijskiego i palajskiego. W II tysiącleciu p.n.e. doszło również do ekspansji Indoariów i ludów irańskojęzycznych na subkontynencie indyjskim i Wyżynie Irańskiej, ludów helleńskich w starożytnej Grecji oraz Italików na Półwyspie Apenińskim; również te społeczności pozostawiły po sobie starożytne zabytki językowe.

Frygijska inskrypcja z Gordion (ok. VIII w. p.n.e.)

Łacińska inskrypcja na fibuli z Praeneste z VII w. p.n.e. (zapis od prawej do lewej)
MANIOS:MED:FHE:FHAKED:NUMASIOI
‘Maniusz wykonał mnie dla Numeriusza’

Najstarsze zachowane ślady piśmiennictwa w językach indoeuropejskich pochodzą z XVII w. p.n.e. Do połowy I tysiąclecia p.n.e. istnieją zapiski w co najmniej kilkunastu językach rodziny – poniższą listę tych ostatnich uszeregowano według pierwszych znanych inskrypcji lub tekstów. Do najwcześniejszych indoeuropejskich zabytków pisma i ich języków należą więc:

• teksty na glinianych tabliczkach ze środkowej Anatolii w języku hetyckim, zapisane pismem klinowym (od ok. 1650 p.n.e.);
• hieroglify na pieczęciach w języku luwijskim (ok. 1600 p.n.e.) i fragmenty luwijskich tekstów religijnych w piśmie klinowym, umieszczonych w tekstach hetyckich (od XVI w. p.n.e.);

• fragmenty tekstów religijnych w języku palajskim w tekstach starohetyckich (od XVI w. p.n.e.);
• teksty na glinianych tabliczkach w języku mykeńskim, zapisane pismem linearnym B (od 1400 p.n.e.);
• teksty w języku frygijskim (od początku VIII w. p.n.e.);
• inskrypcje na kamiennych stelach i teksty w języku lidyjskim, zapisane alfabetem pochodzenia greckiego (od VIII w. p.n.e.);
• inskrypcja na fibuli z Praeneste w języku łacińskim (ok. I połowy VII w. p.n.e.);
• inskrypcje grobowe z Egiptu w języku karyjskim w piśmie typu greckiego (od VII w. p.n.e.);
• inskrypcje w języku faliskijskim (od VII w. p.n.e.);
• inskrypcje w języku umbryjskim (od VII w. p.n.e.);
• inskrypcje z Marche i Abruzji w języku południowopiceńskim^† (od VI w. p.n.e.);
• inskrypcje z północno-wschodnich Włoch w języku wenetyjskim (od VI w. p.n.e.);
• inskrypcje z Persji w języku staroperskim dynastii Achemenidów w piśmie klinowym (od ok. VI w. p.n.e.);
• inskrypcje z północnych Włoch w języku lepontyjskim (VI w. p.n.e.).

Wczesnymi, niematerialnymi zabytkami językowymi są też starożytne indyjskie oraz irańskie teksty religijne – fizycznie spisane wiele wieków później, ale na podstawie bardzo długiej tradycji ustnej:

• Rygweda w sanskrycie wedyjskim, której tekst pochodzi prawdopodobnie z przedziału 1500–1300 p.n.e.;
• Awesta w języku awestyjskim (nazwanym tak od tytułu dzieła), której najstarsze fragmenty pochodzą z okresu 1000–800 p.n.e.

Dalsza ekspansja historyczna

Ekspansja i marginalizacja języków celtyckich

     hipotetyczna praojczyzna – zasięg kultury halsztackiej

     języki dyskusyjne, potencjalnie celtyckie (np. luzytański)

     maksymalny zasięg (ok. 270 r. p.n.e.)

     zasięg w średniowieczu

     zasięg współczesny

Ekspansja i rozwój rodziny indoeuropejskiej na terenach Eurazji, uwarunkowane ruchami etnicznymi głównie drogą lądową, trwały sukcesywnie przez cały okres starożytności i średniowiecza:

• w I tysiącleciu p.n.e. – rozkwit greki klasycznej, a następnie ogólnej odmiany greckiego (koine), w użyciu różne języki italskie, paleobałkańskie (m.in. ilirski i mesapijski), język staroperski w Iranie i sanskryt klasyczny w Indiach, rozpad wspólnoty bałtosłowiańskiej na dwie grupy, masowa ekspansja ludności celtyckojęzycznej od zachodniej Europy po Azję Mniejszą;
• na przełomie er – wyparcie przez łacinę pozostałych języków italskich, ograniczenie zasięgu języków celtyckich niemal wyłącznie do obszaru Wysp Brytyjskich, wykształcenie się średnioindyjskich prakrytów, zanik dialektów trackich i języka staromacedońskiego, wymarcie grupy anatolijskiej;
• od początków n.e. do 500 r. – rozkwit łaciny w Europie Zachodniej i części Bałkanów, w użyciu język pranordyjski^† w Skandynawii i staroormiański^(†) w Armenii, szczyt rozwoju języków północno-wschodnioirańskich w Turkiestanie, zanik języka frygijskiego, ekspansja ludności germańsko- (której wschodni odłam używał już języka gockiego) i słowiańskojęzycznej;
• między 500 a 1000 r. – rozwój najpierw dialektów, a następnie języków romańskich, kontynuujących łacinę ludową, wykształcenie się języków północno- i zachodniogermańskich, zróżnicowanie dialektalne słowiańszczyny, w użyciu języki tocharskie w Turkiestanie Chińskim (a następnie wymarcie ich grupy), pod koniec tysiąclecia pojawienie się języków nowoindyjskich i nowoperskiego;
• miedzy 1000 a 1500 r. – początki języków wschodniosłowiańskich, silny wpływ języka francuskiego na dialekty anglosaskie^(†), z których wykształcił się język angielski.

Języki indoeuropejskie w krajach obu Ameryk w XXI w.

     francuski

     hiszpański

     portugalski

     angielski

     niderlandzki

W ten sposób do ok. XV w. uformował się zasadniczy kształt mapy językowej rodziny na kontynencie eurazjatyckim. Kolejne zmiany zaszły już w czasach nowożytnych:

• dalsza marginalizacja języków celtyckich;
• wymarcie gałęzi zachodniobałtyckiej (w tym języka pruskiego), wschodniogermańskiej^† (języka gockiego na Krymie), słowiańskiego języka połabskiego^† i romańskiego języka dalmatyńskiego^†;
• wykształcenie się literackich odmian języków albańskiego, bułgarskiego, macedońskiego, litewskiego i łotewskiego.

Zupełnie nowe formy przybrała natomiast główna część nowożytnej ekspansji indoeuropejskiej, która – począwszy od XVI w. – powodowała osiedlanie się, przede wszystkim drogą morską, niektórych języków rodziny na innych zamieszkałych kontynentach. W jej konsekwencji najbardziej swój zasięg terytorialny powiększyły:

• w Ameryce – języki romańskie (hiszpański i portugalski, w mniejszym stopniu francuski) oraz germańskie (angielski i w niewielkim stopniu niderlandzki);
• w Afryce – głównie francuski, a w Południowej Afryce także niderlandzki, z którego powstał afrikaans, pierwszy nowożytny rdzenny afrykański język indoeuropejski;
• w Australii i Oceanii – angielski;
• w północnej części Azji – rosyjski z grupy słowiańskiej.

Trudno ocenić, jak w różnych okresach historycznych zmieniała się liczba mówiących – dane takie są w literaturze rzadkie. Otto Jespersen następująco szacował wartości dotyczące sześciu dużych języków pod koniec XVI i na początku XX w.:

Rok	angielski	francuski	hiszpański	niemiecki	rosyjski	włoski
1600	6	14	8,5	10	3	9,5
1912	150	47	52	90	106	37
2023	1456	310	559	133	255	68
	(w milionach)

Samego angielskiego jako drugiego bądź kolejnego języka uczy się wiele osób na całym świecie – według instytucji British Council pod koniec XX w. w jego naukę zaangażowanych było ok. miliarda ludzi. Natomiast w odmiennej sytuacji znajduje się wiele małych języków indoeuropejskich, zagrożonych wymarciem. Należą do nich m.in. liczne lokalne języki indoirańskie (jak baszkardi, domari, gurani czy jagnobijski) i romańskie (np. aragoński, friulski, piemoncki czy waloński), wypierane przez inne, dominujące. Zagrożone są też niektóre etnolekty albańskie (arbaryjski oraz arwanicki) i fryzyjskie, zachodniosłowiańskie języki łużyckie i kaszubski czy celtyckie bretoński, irlandzki, kornijski i manx. Te dwa ostatnie udało się zrewitalizować już po ich wymarciu. Kornijski, utracony w XVIII lub na początku XIX stulecia, odtworzono w początkach XX w. Z kolei manx, którego ostatni rodzimy użytkownik zmarł w 1974 r., ożywiono w niedługim czasie.

Struktura rodziny

Wielu badaczy przyjmuje, że strukturę rodziny indoeuropejskiej najlepiej przedstawia model drzewa – wzorowany na znanym z nauk przyrodniczych schemacie drzewa rodowego, opartym na metodach kladystycznych. Kolejne poziomy jego gałęzi reprezentują coraz dalsze stadia rozwojowe, grupy i podgrupy, aż do pojedynczych języków. Poszczególne podziały zaś symbolizują utratę kontaktów językowych między pierwotną społecznością a jej odłamami, co w konsekwencji prowadziło do odrębnego rozwoju mów poszczególnych zbiorowości. Problemy stwarzają niektóre cechy, których zasięgu występowania nie da się wytłumaczyć w ten sposób – wykorzystywany bywa wówczas model fali, przyrównujący rozprzestrzenianie się zmian językowych do fal na wodzie. W XXI w. zwracana jest uwaga na tego typu niekladystyczny charakter w szczególności grupy germańskiej, której wiele właściwości prawdopodobnie zostało przejętych od sąsiadów językowych. Według Williama Labova oba modele ewolucji języków wzajemnie się uzupełniają.

Drzewo filogenetyczne

Mimo badań filogenetycznych rodziny indoeuropejskiej trwających od połowy XIX w., naukowy konsensus obejmuje jedynie ogólny podział jej języków na grupy, odrębny status gałęzi anatolijskiej oraz wyróżnianie kategorii wyższego rzędu: indoirańskiej i bałtosłowiańskiej. Wszystko pomiędzy – przebieg procesu różnicowania się praindoeuropejskich dialektów oraz powstawania kolejnych gałęzi językowych, a co za tym idzie dokładny kształt indoeuropejskiego drzewa rodowego – w XXI w. wciąż jest przedmiotem spekulacji i rozważań badaczy.

Ringe i in. (2002)

Jedno z postulowanych drzew filogenetycznych indoeuropejskich grup językowych (na podstawie Ringe, Warnow i Taylor 2002).
Wszystkie zaprezentowane w tej sekcji schematy są pewnym uproszczeniem – równe na ilustracji odstępy czasowe między poszczególnymi podziałami gałęzi były w rzeczywistości różne

Donald Ringe, Tandy Warnow i Ann Taylor dokonali rekonstrukcji drzewa binarnego rodziny, używając metod analizy matematycznej zapożyczonych z biologii ewolucyjnej. W najlepszym stworzonym przez specjalne oprogramowanie schemacie, który uwzględniał wszystkie główne grupy językowe, badacze uzyskali następującą kolejność oddzielania się poszczególnych gałęzi: anatolijska, tocharska, italoceltycka, albano-germańska (z zastrzeżeniami poniżej), helleno-ormiańska, na końcu zaś indoirańska i bałtosłowiańska. Uwagę zwróciła zmieniająca się pozycja grupy albańskiej, której różne cechy fonologiczne i morfologiczne – w zależności od tego, które z owych cech brano pod uwagę – wykluczały ją z poszczególnych gałęzi wyższego rzędu (italoceltyckiej, helleno-ormiańskiej, indoirańskiej i bałtosłowiańskiej). Drugą problematyczną grupą okazała się germańska, która nie dała się w prosty sposób wkomponować w schemat drzewa. Według autorów mogła ją na wczesnych etapach rozwoju łączyć sieć powiązań z innymi gałęziami.

Chang i in. (2015)

Schemat pokrewieństwa według innej grupy badaczy (na podstawie Chang i in. 2015)

Z kolei grupa naukowców z Uniwersytetu Kalifornijskiego przeprowadziła – również korzystając ze specjalistycznego oprogramowania, tym razem przeznaczonego do badań z wykorzystaniem metod bayesowskich – filogenetyczną analizę statystyczną języków indoeuropejskich. Zgodnie z jej wynikami jako pierwsza miała wykształcić się odrębna gałąź anatolijska, następna w kolejności zaś – tocharska, co potwierdzało dotychczasowe badania. Natomiast dalsze postulowane etapy ewolucji przyjęły już inne kształty. Uzyskane rezultaty zasugerowały, że po wydzieleniu się grupy tocharskiej doszło do podziału głównego pnia rodziny na dwie odrębne linie rozwojowe: albano-helleno-ormiańską oraz drugą, obejmującą pozostałe późniejsze grupy. Pierwsza z nich rozpadła się następnie na albańską i helleno-ormiańską. Z drugiej zaś odrywały się kolejno gałęzie: indoirańska, bałtosłowiańska, a ostatecznie nastąpił jej podział na germańską oraz italoceltycką.

Kassian i in. (2021)

Odmienna propozycja drzewa rodowego (na podstawie Kassian i in. 2021)

Natomiast zespół z udziałem m.in. Aleksieja Kassiana i Gieorgija Starostina oparł swoje badania o leksykostatystykę, wykorzystując listę Swadesha. Rosjanie jako kolejni potwierdzili pierwszeństwo odłączenia się grupy anatolijskiej, a następnie tocharskiej. Później zaś miało dojść do równoczesnego (politomicznego) wykształcenia się gałęzi: albańskiej, helleno-ormiańskiej, germano-italo-celtyckiej (podzielonej następnie – także jednocześnie – na poszczególne grupy) oraz bałtosłowiańsko-indoirańskiej (która potem rozpadła się na bałtosłowiańską i indoirańską). Ekipa Kassiana wskazała, że ów politomiczny charakter niektórych węzłów drzewa rodziny może świadczyć o serii pojedynczych, szybko następujących po sobie rozłamów językowych w bardzo krótkich historycznie przedziałach czasu (być może nawet w ciągu jednego ludzkiego pokolenia). Dokładna kolejność takich podziałów byłaby wówczas niemożliwa do odtworzenia – co według autorów prowadzi do uzyskiwania różnych wyników i odzwierciedla mnogość propozycji jego kształtu.

Zaprezentowane badania potwierdzają, że jako pierwsza od prajęzyka rodziny odłączyła się gałąź anatolijska. Przemawia za tym m.in. deklinacja języka hetyckiego, który w liczbie mnogiej i podwójnej odziedziczył jedynie praindoeuropejskie formy mianownika – co może dowodzić, że przypadki zależne (a więc inne niż mianownik) form podwójnych i mnogich zaczęły się wykształcać w prajęzyku dopiero po odejściu dialektów praanatolijskich. O wczesnym charakterze tej, a także – drugiej w kolejności rozwoju – grupy tocharskiej świadczyć mają również następujące argumenty:

• anatolijskie archaizmy fonetyczne – zachowane w hetyckim i luwijskim dwie praindoeuropejskie spółgłoski laryngalne, *h₂ i *h₃;
• brak w językach anatolijskich niektórych kategorii gramatycznych, obecnych w pozostałych gałęziach rodziny;
• brak w grupach anatolijskiej i tocharskiej odziedziczonego spójnego systemu czasownikowego, obecnego w pozostałych;
• brak w grupie tocharskiej indoeuropejskiego tzw. s-aorystu;
• w językach tocharskich odziedziczone z praindoeuropejskiego formy jedynie czterech przypadków.

Część propozycji sugeruje, że jako kolejna wyodrębniła się gałąź italoceltycka. Dowodzić tego mają m.in. nieobecne w językach italoceltyckich następujące nowe formy indoeuropejskie, które wykształciły się prawdopodobnie w późniejszym okresie rozwoju prajęzyka (nieistniejące więc również w gałęziach anatolijskiej i tocharskiej):

• druga seria końcówek strony medialnej, użytych do odmiany czasu teraźniejszego – zachowała się jedynie pojedyncza seria, używana we wszystkich formach, tak jak we wczesnym praindoeuropejskim;
• końcówka -o-s(y)o w dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowników o temacie wyrazowym zakończonym na -o-.

Dalsza rekonstrukcja drzewa rodziny sprawia już większe trudności. Problematyczna jest gałąź albańska – w zależności od metody badań jej pozycja w obrębie „wewnętrznych” (czyli z wyłączeniem anatolijskich i tocharskich) języków indoeuropejskich skrajnie się różni: od najbardziej odrębnej grupy (czyli oddzielonej jeszcze przed italoceltyckimi) aż do wspólnego pokrewieństwa z bałtosłowiańskimi i indoirańskimi. Rezultaty jeszcze innych analiz wiążą albańskie z helleno-ormiańskimi lub germańskimi. Niepewne jest również miejsce tych ostatnich – dawniej grupa germańska bywała łączona z bałtosłowiańskimi, w XXI w. zaś zauważalna jest tendencja do bliższego wiązania jej z italoceltyckimi. Leszek Bednarczuk twierdzi z kolei, że wykształciła się ona na tym samym obszarze dialektalnym co gałąź bałtosłowiańska, a w późniejszym okresie utworzyła wspólny areał rozwojowy z italoceltycką. Natomiast Ringe zwrócił uwagę na możliwość istnienia łańcucha wzajemnie przenikających się dialektów germańskich, bałtosłowiańskich i indoirańskich w ich początkowych fazach rozwoju.

Zgodnie więc z aktualnym stanem wiedzy szczegółowe stosunki i dokładne pokrewieństwo filogenetyczne między gałęziami: albańską, bałtosłowiańską, germańską, helleno-ormiańską, indoirańską oraz italoceltycką nie zostały dotychczas jednoznacznie ustalone.

Model fali i cechy arealne

W latach 70. XIX w. Johannes Schmidt zauważył, że w dwóch dowolnych grupach rodziny indoeuropejskiej, niezależnie od ich stopnia pokrewieństwa, zawsze występują jakieś identyczne innowacje językowe – tym liczniejsze, im bliżej siebie geograficznie dane gałęzie się znajdują. Ponadto zmiany takie na różnych areałach rodziny nakładają się na siebie – co nie przystaje do modelu drzewa filogenetycznego. Na podstawie owych obserwacji została rozwinięta teoria falowa, według której każda zmiana językowa rozchodzi się z miejsca swojego powstania w różnych kierunkach, obejmując – tak jak fale na wodzie – coraz większy obszar. Model falowy przedstawiany jest na mapach językowych w postaci serii izoglos – linii wyznaczających granice poszczególnych cech.

Wybrane izoglosy w różnych gałęziach języków indoeuropejskich ok. 500 lat p.n.e.

     języki kentum

     języki satem

     zmiana *-tt- > *-ss-

     zmiana *-tt- > *-st-

     występowanie augmentu

     zmiana *-bʰ- > *-m- w narzędniku, celowniku i ablatywie l.mn.

Innowacjami, których rozprzestrzenienie się w różnych gałęziach indoeuropejskich może być tłumaczone za pomocą modelu falowego, są np.:

• zmiana niektórych głosek tylnojęzykowych w szczelinowe w językach bałtosłowiańskich, indoirańskich, albańskich i ormiańskich (czyli w językach typu satemowego);
• dodatkowa samogłoska na początku form czasów przeszłych (tzw. augment) w językach indoirańskich, helleńskich i ormiańskich;
• zmiana formantu *-bʰ- > *-m- w celowniku, narzędniku i ablatywie liczby mnogiej w językach bałtosłowiańskich i germańskich;
• perfectum jako czas przeszły ogólnego zastosowania w językach germańskich oraz italskich;
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego używane z męskimi przyrostkami w językach italskich oraz helleńskich.

Schemat wczesnych indoeuropejskich areałów dialektalnych z regionalnymi innowacjami językowymi według Bednarczuka

     areał północny
(↓ ruch gałęzi albańskiej)

     areał południowy

     subareał płn.-zach.

     subareał płn.-wsch.

     subareał płd.-wsch.

Do innych zmian, obejmujących różne areały rodziny, należą m.in.:

• częste przejście zbitki spółgłoskowej sr > str w językach bałtosłowiańskich, celtyckich, germańskich, albańskim i paleobałkańskich;
• częste przejście początkowej spółgłoski s- > h- w językach irańskich, albańskim, mesapijskim, greckim, staromacedońskim i ormiańskim;
• występowanie formantu -t- w czasie przeszłym języków celtyckich, germańskich i słowiańskich;
• morfem negacji o(u)- w języku albańskim, greckim i ormiańskim;
• bezokolicznik z końcówką -ti lub -tei̯ odpowiednio w językach bałtosłowiańskich i tocharskich;
• stopniowanie przymiotników za pomocą podobnych morfemów oraz reduplikacja czasownika w językach indoirańskich oraz grece.

Według Bednarczuka zaprezentowane wyżej zbieżności świadczą o tym, że na praindoeuropejskim obszarze uformowały się początkowo dwa areały dialektalne, będące centrami odrębnych innowacji językowych:

• północny (germańsko-bałtosłowiański, a w początkowej fazie prawdopodobnie obejmujący też protodialekty gałęzi albańskiej);
• południowy (pozostałe protogałęzie – w tym celtycka, wykazująca pewne cechy pośrednie z dialektami areału północnego – a później prawdopodobnie również albańska).

W późniejszym czasie zaś – po przesunięciu się centrów innowacji – miały wykształcić się nowe subareały:

• północno-zachodni (germańsko-italoceltycki) – charakteryzujący się występowaniem znaczącej liczby wspólnego słownictwa;
• północno-wschodni (bałtosłowiańsko-tocharski) – wykazujący się podobnym słowotwórstwem odczasownikowym i pewnymi aspektami typologicznymi (np. bogactwem konstrukcji imiesłowowych);
• południowo-wschodni (indoirańsko-ormiańsko-bałkańsko-grecki).

Istotną dla modelu falowego przyczyną są kontakty graniczne, gdy dochodzi do wymiany pewnych cech pomiędzy sąsiadującymi językami wskutek ich wzajemnego oddziaływania – zmiany utrwalają się następnie na większym obszarze. Część językoznawców wskazuje, że do tego typu kontaktów dochodziło we wczesnych fazach rozwoju niektórych gałęzi indoeuropejskich. Ślady tego zjawiska można odnaleźć w językach potomnych – według grupy badaczy miało ono miejsce w trzech przypadkach: gałęzi bałtyckiej i germańskiej, germańskiej i italskiej oraz italskiej i helleno-ormiańskiej. Zwracana jest też uwaga na zbieżności w ramach języków satemowych: ormiańsko-albańskie, albańsko-bałtosłowiańskie, bałtosłowiańsko-indoirańskie, a wśród tych ostatnich przede wszystkim słowiańsko-irańskie (m.in. pewien zasób dawnego słownictwa irańskiego w językach słowiańskich).

Tamaz Gamkrelidze i Wiaczesław Iwanow sugerowali, że istniały kontakty językowe grupy tocharskiej z postulowaną przez nich gałęzią germano-bałtosłowiańską, a tej ostatniej – z helleno-ormiano-indoirańską. Po wyodrębnieniu się germańskich i helleńskich miało dojść z kolei do zbliżenia gałęzi bałtosłowiańskiej z ormiano-indoirańską. Natomiast David Anthony twierdzi, że we wczesnych stadiach rozwojowych dochodziło do wzajemnych pożyczek germańsko-celtyckich, germańsko-słowiańskich, indoirańsko-bałtyckich, indoirańsko-helleńskich oraz indoirańsko-ormiańskich. Według Anthony’ego doszło również do wtórnego upodobnienia się języków bałtosłowiańskich – wskutek częstych zapożyczeń już po rozpadzie na odrębne grupy bałtycką i słowiańską. Na mniejszą skalę zjawisko to miałoby też zajść pomiędzy grupą italską a celtycką.

Indoeuropeistyka

Języki indoeuropejskie są przedmiotem badań nauki zwanej indoeuropeistyką, która jest specjalistycznym obszarem językoznawstwa. Zajmuje się ona badaniem rozwoju języków rodziny, zmian językowych w czasie i formułowaniem związanych z tym reguł, odtwarzaniem wymowy języków martwych, opracowywaniem klasyfikacji genetycznej języków indoeuropejskich, a przede wszystkim rekonstrukcją ich przodka – języka praindoeuropejskiego. Rodzina indoeuropejska znajduje się również w sferze zainteresowań kulturoznawstwa, archeologii oraz genetyki, dla których odtworzony w znacznym stopniu prajęzyk jest narzędziem służącym poznaniu hipotetycznej kultury praindoeuropejskiej i jej praojczyzny oraz genetycznego pochodzenia jej ludności. Językoznawstwo indoeuropejskie w ścisłym znaczeniu powstało na początku XIX w. Jego pierwotnym stadium było niewiele starsze językoznawstwo historyczno-porównawcze, z którym w wielu aspektach wciąż się pokrywa.

Rys historyczny

Tabliczka z VI lub VII w. n.e. w języku tocharskim B (pismo brahmi), odkryta na początku XX w.

Już w starożytności zauważono podobieństwa między językiem greckim a łacińskim (np. héks : sex ‘sześć’, heptá : septem ‘siedem’), świadomie wskazywano nawet na pewne regularności – jak greckie h- na początku wyrazu odpowiadające łacińskiemu s-. Tłumaczono to tym, że łacina pochodzi jakoby od greki. Kwestia związków między językami nie zwracała jednak większej uwagi badaczy aż do czasów nowożytnych. Natomiast jeszcze ok. V w. p.n.e. powstała pierwsza w dziejach gramatyka opisowa języka z rodziny indoeuropejskiej (i jakiegokolwiek w ogóle) – indyjski gramatyk Pāṇini skodyfikował kilka tysięcy reguł sanskrytu.

Pierwszy rozszyfrowany przez Bedřicha Hroznego zapis w języku hetyckim (pismo klinowe)
nu NINDA-an e-iz-za-at-te-ni
‘Teraz chleb będziecie jeść’
wa-d-da-ar-ma e-ku-ut-te-ni
‘Wodę potem będziecie pić’

W XVI w. przybywający na subkontynent indyjski Europejczycy zaczęli dostrzegać podobieństwa między językami Europy, indyjskimi oraz irańskimi. W 1583 r. Thomas Stephens, jezuicki misjonarz, w liście do brata podzielił się swoimi spostrzeżeniami na temat takich podobieństw wśród greckiego, łacińskiego i języków indyjskich. Dwa lata później (w 1585) Filippo Sassetti, kupiec z Florencji, zauważył zbieżności pomiędzy sanskrytem a językiem włoskim (szczególnie w liczebnikach od sześciu do dziewięciu oraz w rzeczownikach „bóg” i „wąż”). Obserwacje te nie wzbudziły jednak zainteresowania ówczesnych językoznawców.

W świecie naukowym pokrewieństwo niektórych języków dostrzegł w r. 1647 holenderski badacz Marcus Zuerius van Boxhorn. Zestawił on ze sobą łacinę, grecki, perski, sanskryt, germańskie, słowiańskie oraz bałtyckie i przypisał im tego samego językowego przodka, którego nazwał „scytyjskim”. Jego hipoteza wywarła późniejszy wpływ na Gottfrieda Leibniza, który był świadomy bliskości „celto-scytyjskich”. Leibniz w swoich rozważaniach (1710) stwierdził, że wraz z „aramejskimi” wywodziły się one ze wspólnego języka całej Eurazji. Natomiast w drugiej połowie XVIII w. (1767) Gaston Coeurdoux zauważył podobieństwa nie tylko sanskryckich, łacińskich i greckich wyrazów, lecz także gramatyk owych języków. Ale i jego badania nie zostały od razu docenione i doczekały się publikacji dopiero na początku następnego stulecia.

Ideę językowego pokrewieństwa rozpowszechnił dopiero William Jones, sędzia i filolog brytyjski, który w wykładzie wygłoszonym w lutym 1786 r. w Kalkucie zwrócił uwagę na zbieżności w zakresie słownictwa oraz struktury gramatycznej pomiędzy sanskrytem, łaciną i greką. Zasugerował w nim, że muszą one pochodzić ze wspólnego, prawdopodobnie nieistniejącego już źródła. Nowo rozpoznana rodzina języków nie miała jeszcze wówczas powszechnie stosowanej nazwy. W r. 1810 geograf Conrad Malte-Brun zaproponował termin „języki indogermańskie” (używany w literaturze niemieckojęzycznej do dziś), a trzy lata później (w 1813) Thomas Young po raz pierwszy użył określenia „języki indoeuropejskie”, które w czasach współczesnych znajduje się w powszechnym użyciu. Za początek indoeuropeistyki jako właściwej dziedziny naukowej uznawany jest r. 1816, w którym Franz Bopp udowodnił pokrewieństwo języków rodziny oraz opublikował przedmowę do swojego fundamentalnego dzieła On the conjugational system of the Sanskrit language compared with that of Greek, Latin, Persian and Germanic.

W późniejszych latach Bopp dowiódł indoeuropejskiego charakteru języków celtyckich, a także albańskiego (jako osobnej gałęzi) i ormiańskiego. Z kolei schemat języków rodziny w postaci drzewa rodowego jako pierwszy zaproponował August Schleicher w swoim Compendium der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen (1861/62). Dalej, w latach 70. XIX w. w Lipsku powstała szkoła naukowa młodych badaczy (tzw. młodogramatyków), której liderzy – Karl Brugmann i Hermann Osthoff – sformułowali zasadę bezwyjątkowości praw głosowych. W 1878 r. zaś Ferdinand de Saussure wysunął hipotezę istnienia w prajęzyku „koeficjentów sonantycznych” (nazwanych później laryngałami – głoskami o artykulacji gardłowej lub krtaniowej) jako wyjaśnienie pewnych anomalii fonetycznych, obserwowanych w starożytnej grece. Powszechnie został też zaakceptowany pierwszy główny podział w klasyfikacji rodziny, oparty na różnicach fonologicznych – na języki kentum i satem, obowiązujący jako standard jeszcze w pierwszych dekadach XX w.

Na przełomie XIX i XX stulecia odkryto teksty w nieznanych dotąd językach, które wkrótce potem zostały zidentyfikowane jako indoeuropejskie – lecz przynależące do nowych gałęzi, określanych dzisiaj jako anatolijska i tocharska. W wyniku odczytania owych tekstów indoeuropeistyka dokonała znaczącego postępu – w r. 1927 Jerzy Kuryłowicz zauważył, że głoska ḫ w anatolijskim języku hetyckim jest jedną z głosek laryngalnych, co potwierdzało tezę de Saussure’a sprzed kilkudziesięciu lat. Rozwinięta na jej podstawie teoria laryngalna wniosła istotny wkład w badania nad językami indoeuropejskimi, a same laryngały bywają uważane za najważniejsze odkrycie w dziejach dyscypliny. W latach powojennych polski językoznawca opublikował dwa kluczowe dzieła na temat akcentu i przegłosu indoeuropejskiego, kolejno L'accentuation des langues indo-européennes (1952) oraz L’apophonie en indo-européen (1956). Kilka lat później, w 1959, Austriak Julius Pokorny udostępnił Indogermanisches etymologisches Wörterbuch – słownik etymologiczny wyrazów indoeuropejskich, obejmujący zrekonstruowane rdzenie prajęzyka oraz ich zaświadczone formy potomne.

Od lat 70. XX w. zauważalne jest zwiększone zainteresowanie badaczy syntaktyką praindoeuropejskiego i starszych języków rodziny. Natomiast na przełomie tysiącleci – pod redakcją niemieckiego językoznawcy Helmuta Rixa – zmodernizowany i dostosowany do ówczesnego stanu wiedzy został słownik Pokorny’ego, wydany jako Lexikon der indogermanischen Verben (oznaczany skrótowo jako LIV). Już w XXI w. zostały opublikowane leksykon nominalnych części mowy kilku autorów (Nomina im Indogermanischen Lexikon – NIL, 2008) oraz leksykon partykuł i zaimków George’a Dunkela (Lexikon der indogermanischen Partikeln und Pronominalstämme – LIPP, 2014). W międzynarodowym, bibliotecznym systemie uniwersalnej klasyfikacji dziesiętnej pozycjom z dziedziny językoznawstwa indoeuropejskiego przyporządkowano klasę o numerze 811.1/.2. Ukazują się również czasopisma indoeuropeistyczne, m.in. Journal of Indo-European Studies czy Indogermanische Forschungen.

Niektóre języki indoeuropejskie posłużyły za podstawę pewnych języków sztucznych. Prawdopodobnie najbardziej znanym i rozpowszechnionym na świecie sztucznym międzynarodowym językiem pomocniczym jest esperanto, stworzone przez Ludwika Zamenhofa w 1887 r., które zostało oparte głównie na językach romańskich.

Badacze, metody, nazwa

Badaniami indoeuropeistycznymi zajmowali się m.in.:

• Leszek Bednarczuk (ur. 1936);
• Émile Benveniste (1902–1976);
• Franz Bopp (1791–1867);
• Friedrich Karl Brugmann (1849–1919);
• Georges Dumézil (1898–1986);
• Marija Gimbutas (1921–1994);
• Joseph Greenberg (1915–2001);
• Jacob Grimm (1785–1863);
• Bedřich Hrozný (1879–1952);
• Frederik Kortlandt (ur. 1946);
• Jerzy Kuryłowicz (1895–1978);
• August Leskien (1840–1916);
• Antoine Meillet (1866–1936);
• Tadeusz Milewski (1906–1966);
• Max Müller (1823–1900);
• Holger Pedersen (1867–1953);
• Julius Pokorny (1887–1970);
• Rasmus Rask (1787–1832);
• Helmut Rix (1926–2004);
• Ferdinand de Saussure (1857–1913);
• Friedrich Schlegel (1772–1829);
• August Schleicher (1821–1868);
• Siergiej Starostin (1953–2005);
• Oswald Szemerényi (1913–1996).

Franz Bopp F. Karl Brugmann Marija Gimbutas Frederik Kortlandt August Leskien Max Müller Rasmus Rask Ferdinand de Saussure August Schleicher Siergiej Starostin

Główną metodą naukową stosowaną w badaniach nad rodziną indoeuropejską jest metoda porównawcza, która opiera się na poszukiwaniu analogii w strukturze fonetycznej i morfologicznej odpowiadających sobie w różnych językach wyrazów, a następnie odtwarzaniu ich form pierwotnych w prajęzyku. Dzięki niej został zrekonstruowany duży zasób słownictwa i gramatyki praindoeuropejskiej. Innym często wykorzystywanym w pracy badawczej narzędziem jest rekonstrukcja wewnętrzna, polegająca na poszukiwaniu oboczności na wybranym etapie rozwojowym danej mowy w celu ustalenia, które z odpowiadających sobie elementów są starsze. W ten sposób odwzorowywane są dawniejsze fazy poszczególnych języków. W praktyce odtwarzanie pramowy polega na przechodzeniu z metody porównawczej do rekonstrukcji wewnętrznej i z powrotem, co pozwala uniknąć wielu potencjalnych błędów.

Indoeuropeistyka korzysta również z warsztatu lingwistyki arealnej, badającej geograficzny zasięg poszczególnych cech językowych, a także – w szczególności w czasach współczesnych – z lingwistyki matematycznej. W ramach tej drugiej jest wykorzystywane m.in. wnioskowanie bayesowskie. Rzadziej natomiast stosowana bywa kontrowersyjna – odrzucana przez wielu językoznawców – masowa komparacja leksykalna, porównująca słownictwo wielu języków jednocześnie i służąca poszukiwaniom powiązań filogenetycznych całej rodziny z innymi. Metody wypracowane przez językoznawstwo indoeuropejskie znacząco przyczyniły się do postępu w badaniach nad pozostałymi rodzinami językowymi.

Sceptykiem wobec idei pokrewieństwa filogenetycznego języków indoeuropejskich był Nikołaj Trubieckoj. Według rosyjskiego badacza podobieństwa między nimi wynikają wyłącznie z wzajemnych kontaktów językowych. Trubieckoj twierdził, że niemożliwe jest wyodrębnienie wspólnych, indoeuropejskich elementów morfologiczno-słownikowych niewystępujących nigdzie indziej – zamiast tego powinny być brane pod uwagę wyłącznie cechy strukturalne. W latach trzydziestych XX w. zaproponował on sześć następujących kryteriów, których spełnienie klasyfikowałoby daną mowę jako indoeuropejską:

• brak harmonii wokalicznej;
• brak ograniczeń w występowaniu spółgłosek na początku wyrazu;
• możliwość tworzenia nowych słów przy użyciu przedrostków;
• możliwość alternacji w obrębie rdzeni wyrazowych;
• możliwość zmiany spółgłosek w odmianie wyrazów;
• podmiot czasowników przechodnich i nieprzechodnich występujący w identycznej formie.

Nie są znane żadne źródła historyczne praindoeuropejskiego, nie wiadomo zatem, jak mówiąca nim ludność nazywała (o ile w ogóle miało to miejsce) siebie i swój język. Pojawiały się więc różne sugestie, jakim przymiotnikiem określić pochodzącą od niego rodzinę. Proponowano następujące nazwy:

• indogermańska (Conrad Malte-Brun, 1810);
• indoeuropejska (Thomas Young, 1813);
• jafetycka (Rasmus Rask, 1815);
• indyjsko-teutońska (Friedrich Schmitthenner, 1826);
• sanskrytycka (Wilhelm von Humboldt, 1827);
• indoceltycka (August Pott, 1840);
• arioeuropejska (Graziadio Ascoli, 1854);
• aryjska (Max Müller, 1861).

Przed II wojną światową konkurowały ze sobą określenia „języki indoeuropejskie” oraz „języki indogermańskie”. To drugie w pewnym okresie zaczęło być jednak wykorzystywane m.in. w ideologii narodowego socjalizmu, fałszywie utożsamiającej Niemców z Aryjczykami. Współcześnie występuje ono prawie wyłącznie w literaturze niemieckojęzycznej (już bez rasistowskich konotacji). Spotykane są też nazwy „języki indo-anatolijskie” oraz „języki indo-hetyckie”, używane przez niektórych specjalistów podkreślających bazalny charakter gałęzi anatolijskiej w stosunku do pozostałych linii rozwojowych rodziny indoeuropejskiej.

Zobacz też

Alfabetyczny indeks haseł indoeuropeistycznych:

• glosariusz indoeuropeistyczny

Artykuły związane z rodziną indoeuropejską jako całość:

• klasyfikacja języków indoeuropejskich
• lista języków indoeuropejskich

Artykuły związane z językoznawstwem indoeuropejskim:

• indoeuropeistyka
• język praindoeuropejski
• ekspansja języków indoeuropejskich
• indoeuropejskie prawa głosowe

Artykuły z zakresu geografii językowej:

• języki świata
• języki w Europie
• języki Indii
• języki urzędowe państw świata
• lista najczęściej używanych języków świata

Bibliografia

Publikacje zwarte i ciągłe

• David W.D.W. Anthony David W.D.W., Archaeology, Genetics, and Language in the Steppes: A Comment on Bomhard, „Journal of Indo-European Studies”, 1 & 2 (47), 2019, s. 175-197, ISSN 0092-2323  (ang.).
• David W.D.W. Anthony David W.D.W., The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World, Princeton–Oksford: Princeton University Press, 2007, ISBN 978-0-691-05887-0 [zarchiwizowane]  (ang.).
• PhilipP. Baldi PhilipP., The Foundations of Latin, Berlin–Nowy Jork: Mouton de Gruyter, 2002, ISBN 3-11-017208-9  (ang.).brak strony (książka)
• LeszekL. Bednarczuk LeszekL. (red.), Języki indoeuropejskie, t. 1, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, ISBN 83-01-03352-5, OCLC 17446920 .
• Robert S.P.R.S.P. Beekes Robert S.P.R.S.P., Comparative Indo-European Linguistics. An introduction, wyd. 2, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2011, ISBN 978-90-272-8500-3 [zarchiwizowane]  (ang.).
• Rasmus G.R.G. Bjørn Rasmus G.R.G., Foreign elements in the Proto-Indo-European vocabulary, Kopenhaga: własnym sumptem, 2017  (ang.), brak ISBN, praca magisterska.brak strony (książka)
• VáclavV. Blažek VáclavV., From August Schleicher to Sergei Starostin: On the development of the tree-diagram models of the Indo-European languages, „Journal of Indo-European Studies”, 1 & 2 (35), 2007, s. 82-109, ISSN 0092-2323  (ang.).
• VáclavV. Blažek VáclavV., Paleo-Balkanian Languages I: Hellenic Languages, „Sborník prací Filozofické fakulty brněnské univerzity”, 10, 2005, s. 15-33, ISSN 0231-7710  (ang.).
• LeonardL. Bloomfield LeonardL., Language, Londyn: George Allen & Unwin, 1973, ISBN 0-04-400016-2 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• KeithK. Brown KeithK., SarahS. Ogilvie SarahS. (red.), Concise Encyclopedia of Languages of the World, Oksford: Elsevier, 2009, ISBN 978-0-08-087774-7 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• Lyle R.L.R. Campbell Lyle R.L.R., Beyond the Comparative Method?, [w:] Barry J.B.J. Blake, KateK. Burridge, JoJ. Taylor (red.), Historical Linguistics 2001, Amsterdam–Filadelfia: John Benjamins Publishing Company, 2003, s. 33-57, ISBN 90-272-4749-8  (ang.).
• GerdG. Carling GerdG. (red.), Mouton Atlas of Languages and Cultures, t. 1, Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 2019, ISBN 978-3-11-036741-6  (ang.).brak strony (książka)
• Jack K.J.K. Chambers Jack K.J.K., PeterP. Trudgill PeterP., Dialectology, wyd. 2, Cambridge: Cambridge University Press, 1998, s. 3-12, ISBN 0-521-59646-7  (ang.).
• WillW. Chang WillW. i inni, Ancestry-constrained phylogenetic analysis supports the Indo-European steppe hypothesis, „Language”, 1 (91), 2015, s. 194-244, DOI: 10.1353/lan.2015.0005, ISSN 0097-8507  (ang.).
• JacquesJ. Chiaroni JacquesJ., Peter A.P.A. Underhill Peter A.P.A., Luigi L.L.L. Cavalli-Sforza Luigi L.L.L., Y chromosome diversity, human expansion, drift, and cultural evolution, „Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America”, 48 (106), 2009, s. 20174-20179, DOI: 10.1073/pnas.0910803106, ISSN 0027-8424  (ang.).
• JamesJ. Clackson JamesJ., Indo-European Linguistics. An Introduction, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, ISBN 978-0-511-36609-3 [zarchiwizowane]  (ang.).
• DavidD. Crystal DavidD., English worldwide, [w:] DavidD. Denison, Richard M.R.M. Hogg (red.), A History of the English Language, Nowy Jork: Cambridge University Press, 2006, s. 420-439, ISBN 978-0-511-16893-2  (ang.).
• ZofiaZ. Cukierska ZofiaZ. (red.), Geograficzny atlas świata, wyd. 4, Warszawa–Wrocław: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, 1994, ISBN 83-7000-077-0 .
• MagdalenaM. Danielewiczowa MagdalenaM., Myśl de Saussure’a w polskim przekazie lingwistycznym. Promotorzy i oponenci, „Linguistica Copernicana”, 2 (10), 2013, s. 29-50, DOI: 10.12775/LinCop.2013.019, ISSN 2391-7768 .
• AidanA. Doyle AidanA., EdmundE. Gussmann EdmundE., An Ghaeilge. Podręcznik języka irlandzkiego, wyd. 2, Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2005, ISBN 83-7363-275-1 .brak strony (książka)
• JamesJ. Fife JamesJ., Typological Aspects of the Celtic languages, [w:] Martin J.M.J. Ball, NicoleN. Müller (red.), The Celtic Languages, wyd. 2, Londyn–Nowy Jork: Routledge, 2009, s. 1-21, ISBN 978-0-203-88248-1 [zarchiwizowane]  (ang.).
• Harold C.H.C. Fleming Harold C.H.C., A New Taxonomic Hypothesis: Borean / Boralean, „Mother Tongue. Newsletter”, 14, 1991, s. 51-65 [zarchiwizowane]  (ang.), brak ISSN.
• Benjamin W.B.W. Fortson Benjamin W.B.W., Indo-European Language and Culture. An Introduction, Malden–Oksford: Blackwell Publishing, 2004, ISBN 978-1-4051-0316-9 [zarchiwizowane]  (ang.).
• ArnaudA. Fournet ArnaudA., Allan R.A.R. Bomhard Allan R.A.R., The Indo-European Elements in Hurrian, La Garenne Colombes–Charleston: własnym sumptem, 2010  (ang.), brak ISBN.brak strony (książka)
• AlexandreA. François AlexandreA., Trees, waves and linkages. Models of language diversification, [w:] ClaireC. Bowern, BethwynB. Evans (red.), The Routledge Handbook of Historical Linguistics, Londyn–Nowy Jork: Routledge, 2015, s. 161-189, ISBN 978-1-315-79401-3  (ang.).
• Tamaz W.T.W. Gamkrelidze Tamaz W.T.W., Wiaczesław I.W.I. Iwanow Wiaczesław I.W.I., Индоевропейский язык и индоевропейцы: Реконструкция и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры, Tbilisi: Tbiliski Uniwersytet Państwowy, 1984, ISBN 5-80157-130-2 [zarchiwizowane]  (ros.).brak strony (książka)
• PiotrP. Garbacz PiotrP., The Indo-European Family Tree and Its Split – A Report From The Workshop "The Indo-European Family Tree", „LingVaria”, 1 (25), 2018, s. 9-20, DOI: 10.12797/LV.13.2017.25.01, ISSN 2392-1226  (ang.).
• PeterP. Giles PeterP., Indo-European Languages, [w:] HughH. Chisholm (red.), Encyclopædia Britannica, wyd. 11, t. 14, Cambridge University Press, 1911, s. 495-500 [zarchiwizowane]  (ang.), brak ISBN.
• MarijaM. Gimbutas MarijaM., Primary and Secondary Homeland of the Indo-Europeans: comments on Gamkrelidze–Ivanov articles, „Journal of Indo-European Studies”, 1 & 2 (13), 1985, s. 185-202, ISSN 0092-2323  (ang.).
• MarijaM. Gimbutas MarijaM., The Kurgan culture and the Indo-Europeanization of Europe, Miriam R.M.R. Dexter, KarleneK. Jones-Blay (red.), Waszyngton: Institute for the Study of Man, 1997, ISBN 0-941694-56-9 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• Russell D.R.D. Gray Russell D.R.D., Quentin D.Q.D. Atkinson Quentin D.Q.D., Language-tree divergence times support the Anatolian theory of Indo-European origin, „Nature”, 426 (6965), 2003, s. 435-439, DOI: 10.1038/nature02029, ISSN 0028-0836  (ang.).
• Joseph H.J.H. Greenberg Joseph H.J.H., Indo-European and Its Closest Relatives. The Eurasiatic Language Family, t. 1, Stanford: Stanford University Press, 2000, ISBN 0-8047-3812-2 [zarchiwizowane]  (ang.).
• WolfgangW. Haak WolfgangW. i inni, Massive migration from the steppe was a source for Indo-European languages in Europe, „Nature”, 522 (7555), 2015, s. 207-211, DOI: 10.1038/nature14317, ISSN 0028-0836  (ang.).
• John A.J.A. Hawkins John A.J.A., Germanic Languages, [w:] Bernard S.B.S. Comrie (red.), The Major Languages of Western Europe, Londyn: Routledge, 1990, s. 58-66, ISBN 0-415-04738-2 [zarchiwizowane]  (ang.).
• JohnJ. Hewson JohnJ., Tense, [w:] Robert I.R.I. Binnick (red.), The Oxford Handbook of Tense and Aspect, Nowy Jork–Oksford: Oxford University Press, 2012, s. 507-535, ISBN 978-0-19-538197-9  (ang.).
• MateM. Kapović MateM. (red.), The Indo-European Languages, wyd. 2, Londyn–Nowy Jork: Routledge, 2017, ISBN 978-1-315-67855-9 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• Aleksiej S.A.S. Kassian Aleksiej S.A.S. i inni, Rapid radiation of the inner Indo-European languages: an advanced approach to Indo-European lexicostatistics, „Linguistics”, 4 (59), 2021, s. 949-979, DOI: 10.1515/ling-2020-0060, ISSN 1613-396X  (ang.).
• RadoslavR. Katičić RadoslavR., Ancient Languages of the Balkans, Haga–Paryż: Mouton, 1976, ISBN 3-11-119733-6 [zarchiwizowane]  (ang.).
• Jared S.J.S. Klein Jared S.J.S., Brian D.B.D. Joseph Brian D.B.D., Matthias A.M.A. Fritz Matthias A.M.A. (red.), Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, t. 1, Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 2017, ISBN 978-3-11-026128-8  (ang.).
• Jared S.J.S. Klein Jared S.J.S., Brian D.B.D. Joseph Brian D.B.D., Matthias A.M.A. Fritz Matthias A.M.A. (red.), Handbook of Comparative and Historical Indo-European Linguistics, t. 3, Berlin–Boston: De Gruyter Mouton, 2018, ISBN 978-3-11-054243-1  (ang.).brak strony (książka)
• MateuszM. Kłagisz MateuszM., Języki a geny, [w:] KazimierzK. Korus (red.), Źródła humanistyki europejskiej, t. 2, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2009, s. 209-233, ISBN 978-83-233-2946-6 .
• Anton I.A.I. Kogan Anton I.A.I., Genealogical classification of New Indo-Aryan languages and lexicostatistics, „Journal of Language Relationship”, 3–4 (14), 2016, s. 227-258, DOI: 10.31826/jlr-2017-143-411, ISSN 2219-4029  (ang.).
• FrederikF. Kortlandt FrederikF., The Indo-Uralic Verb, [w:] RogierR. Blokland, CorneliusC. Hasselblatt (red.), Finno-Ugrians and Indo-Europeans: Linguistic and Literary Contacts. Proceedings of the Symposium at the University of Groningen, November 22–24, 2001, Maastricht: Shaker Publishing, 2002, s. 217-227, ISBN 90-423-0214-3  (ang.).
• Aleksander G.A.G. Kozincew Aleksander G.A.G., Proto-Indo-Europeans: The Prologue, „Journal of Indo-European Studies”, 3 & 4 (47), 2019, s. 293-380, ISSN 0092-2323  (ang.).
• AgnieszkaA. Krygier-Łączkowska AgnieszkaA., Europejczycy, Słowianie, Polacy. Na czym polega pokrewieństwo językowe?, „Kwartalnik Językoznawczy”, 1 (5), 2011, s. 88-120, ISSN 2081-5441 .
• MartinM. Kuckenburg MartinM., Pierwsze słowo. Narodziny mowy i pisma, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2006, ISBN 83-06-02980-1 .brak strony (książka)
• WilliamW. Labov WilliamW., Transmission and diffusion, „Language”, 2 (83), 2007, s. 344-387, DOI: 10.1353/lan.2007.0082, ISSN 0097-8507  (ang.).
• IosifI. Lazaridis IosifI. i inni, The genetic history of the Southern Arc: A bridge between West Asia and Europe, „Science”, 377 (6609), 2022, s. 939, eabm4247, DOI: 10.1126/science.abm4247, ISSN 0036-8075  (ang.).
• PabloP. Librado PabloP. i inni, The origins and spread of domestic horses from the Western Eurasian steppes, „Nature”, 598 (7882), 2021, s. 634-640, DOI: 10.1038/s41586-021-04018-9, ISSN 0028-0836  (ang.).
• Alfred F.A.F. Majewicz Alfred F.A.F., Języki świata i ich klasyfikowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989, ISBN 83-01-08163-5, OCLC 749247655  (pol.).
• James P.J.P. Mallory James P.J.P., The Problem of Tocharian Origins: An Archaeological Perspective, „Sino-Platonic Papers”, 259, 2015, ISSN 2157-9687  (ang.).brak strony (czasopismo)
• James P.J.P. Mallory James P.J.P., Douglas Q.D.Q. Adams Douglas Q.D.Q., Encyclopedia of Indo-European Culture, Londyn: Fitzroy Dearborn Publishers, 1997, ISBN 1-884964-98-2 [zarchiwizowane]  (ang.).
• SimonaS. Marchesini SimonaS., The Elymian Language, [w:] OlgaO. Tribulato (red.), Language and Linguistic Contact in Ancient Sicily, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2012, s. 95-114, ISBN 978-1-107-02931-6  (ang.).
• RankoR. Matasović RankoR., Poredbenopovijesna gramatika hrvatskoga jezika, Zagrzeb: Matica hrvatska, 2008, ISBN 978-953-150-840-7  (chorw.).
• Harvey E.H.E. Mayer Harvey E.H.E., Dacian and Thracian as Southern Baltoidic, „Lituanus”, 2 (38), 1992, s. 24-30, ISSN 0024-5089  (ang.).
• MichaelM. Meier-Brügger MichaelM., Indo-European Linguistics, Berlin–Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2003, ISBN 3-11-017433-2 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• TadeuszT. Milewski TadeuszT., Językoznawstwo, wyd. 7, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2004, ISBN 83-01-14244-8, OCLC 749429940 .
• LuayL. Nakhleh LuayL., DonaldD. Ringe DonaldD., TandyT. Warnow TandyT., Perfect Phylogenetic Networks: A New Methodology for Reconstructing the Evolutionary History of Natural Languages, „Language”, 2 (81), 2005, s. 382-420, DOI: 10.1353/lan.2005.0078, ISSN 0097-8507  (ang.).
• ThomasT. Olander ThomasT. (red.), The Indo-European Language Family. A Phylogenetic Perspective, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2022, ISBN 978-1-108-49979-8  (ang.).brak strony (książka)
• MichaëlM. Peyrot MichaëlM., Indo-Uralic, Indo-Anatolian, Indo-Tocharian, [w:] AlwinA. Kloekhorst, TijmenT. Pronk (red.), The Precursors of Proto-Indo-European, Boston: Brill Publishers, 2019, s. 186-202, ISBN 978-90-04-40935-4  (ang.).
• OskarO. Perlin OskarO., Język hiszpański, wyd. 10, Warszawa: Wydawnictwo Philip Wilson, 1999, ISBN 83-7236-037-5 .
• Dariusz R.D.R. Piwowarczyk Dariusz R.D.R., Językoznawstwo historyczno-porównawcze indoeuropejskie a współczesne gramatyki historyczne języka polskiego, „Polonica”, 1 (38), 2018, s. 125-134, DOI: 10.17651/POLON.38.14, ISSN 0137-9712 .
• Dariusz R.D.R. Piwowarczyk Dariusz R.D.R., Rekonstrukcja praindoeuropejskiego systemu fonologicznego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2022, ISBN 978-83-233-5112-2 .
• KazimierzK. Polański KazimierzK. (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897 .
• Blanca M.B.M. Prósper Blanca M.B.M., FranciscoF. Villar FranciscoF., Nueva inscripción lusitana procedente de Portalegre, „Emerita”, LXXVII.1, 2009, s. 1-32, DOI: 10.3989/emerita.2009.v77.i1.304, ISSN 0013-6662  (hiszp.).
• ColinC. Renfrew ColinC., Archeologia i język. Łamigłówka pochodzenia Indoeuropejczyków, Poznań–Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, ISBN 83-01-13644-8 .brak strony (książka)
• DonaldD. Ringe DonaldD., From Proto-Indo-European to Proto-Germanic, wyd. 2, Oksford: Oxford University Press, 2017, ISBN 978-0-19-879258-1  (ang.).brak strony (książka)
• DonaldD. Ringe DonaldD., TandyT. Warnow TandyT., AnnA. Taylor AnnA., Indo-European and computational cladistics, „Transactions of the Philological Society”, 100.1, 2002, s. 59-129, DOI: 10.1111/1467-968X.00091, ISSN 1467-968X  (ang.).
• RosaneR. Rocher RosaneR., The knowledge of Sanskrit in Europe until 1800, [w:] SylvainS. Auroux i inni red., History of the language sciences, t. 2, Berlin–Nowy Jork: Walter de Gruyter, 2001, s. 1156-1163, ISBN 3-11-016735-2  (ang.).
• MerrittM. Ruhlen MerrittM., A Guide to the World's Languages, wyd. 2, t. 1, Stanford: Stanford University Press, 1991, ISBN 0-804-71894-6 [zarchiwizowane]  (ang.).
• IrenaI. Sawicka IrenaI., JolantaJ. Sujecka JolantaJ., Wprowadzenie do bałkanologii. Etnosy – Języki – Areały – Konceptualizacje, Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy Instytutu Slawistyki PAN, 2015, ISBN 978-83-64031-26-7 .brak strony (książka)
• KennethK. Shields KennethK., Indo-European s-mobile and Indo-European morphology, „Emerita”, LXIV.2, 1996, s. 249-254, DOI: 10.3989/emerita.1996.v64.i2.227, ISSN 0013-6662  (ang.).
• KennethK. Shields KennethK., Some comments about the Indo-European dative singular, „Studia Etymologica Cracoviensia”, 10, 2005, s. 157-163, ISSN 1427-8219  (ang.).
• AndrewA. Sihler AndrewA., New Comparative Grammar of Greek and Latin, Nowy Jork–Oksford: Oxford University Press, 1995, ISBN 0-19-508345-8 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• PiotrP. Stalmaszczyk PiotrP., Stanowisko języka kumbryjskiego i piktyjskiego w podgrupie brytańskiej języków celtyckich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, LIII, 1997, s. 81-93, ISSN 0032-3802 .
• DavidD. Stifter DavidD., Sengoídelc: Old Irish for Beginners, Syracuse: Syracuse University Press, 2006, ISBN 0-8156-3072-7 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• HabibullahH. Tegey HabibullahH., BarbaraB. Robson BarbaraB., A Reference Grammar of Pashto, Waszyngton: Center for Applied Linguistics, 1996  (ang.), brak ISBN.
• Robert L.R.L. Trask Robert L.R.L., Dictionary of Historical and Comparative Linguistics, Chicago–Londyn: Fitzroy Dearborn Publishers, 2000, ISBN 1-57958-218-4 [zarchiwizowane]  (ang.).brak strony (książka)
• Peter A.P.A. Underhill Peter A.P.A. i inni, The phylogenetic and geographic structure of Y-chromosome haplogroup R1a, „European Journal of Human Genetics”, 12 (23), 2015, s. 124-131, DOI: 10.1038/ejhg.2014.50, ISSN 1476-5438  (ang.).
• Urzędowy wykaz nazw państw i terytoriów niesamodzielnych, AndrzejA. Czerny, MaciejM. Zych (oprac.), wyd. 7, Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2023, ISBN 978-83-254-2594-4 .brak strony (książka)
• MichaelM. Weiss MichaelM., Italo-Celtica: linguistic and cultural points of contact between Italic and Celtic, [w:] Stephanie W.S.W. Jamison, Harold C.H.C. Melchert, BrentB. Vine (red.), Proceedings of the 23rd Annual UCLA Indo-European Conference, Brema: Hempen Verlag, 2012, s. 151-173, ISBN 978-3-934106-99-4  (ang.).
• Krzysztof T.K.T. Witczak Krzysztof T.K.T., Andrzej P.A.P. Kowalski Andrzej P.A.P., Nostratyka. Wspólnota językowa indoeuropejska, [w:] StanisławS. Tabaczyński i inni red., Przeszłość społeczna. Próba konceptualizacji, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2012, s. 826-837, ISBN 978-83-7177-791-2 .
• Roger D.R.D. Woodard Roger D.R.D. (red.), The Ancient Languages of Asia Minor, Cambridge–Nowy Jork: Cambridge University Press, 2008, ISBN 978-0-511-39353-2  (ang.).brak strony (książka)

Publikacje internetowe

Wszystkie wykorzystane w artykule źródła internetowe zostały zarchiwizowane w Wayback Machine. Linki do poszczególnych podstron i ich archiwów umieszczono w odpowiednich przypisach.

• Kiriłł W.K.W. Babajew Kiriłł W.K.W., Structural Variability of Indo-European Morphology, [w:] The Indo-European Database [online], Verbix, 19 lutego 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-05-03]  (ang.), treść datowana przez autora na czerwiec 2000.
• EugeneE. Chan EugeneE. (red.), Numeral Systems of the World's Languages [online], Max-Planck-Gesellschaft, 21 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26]  (ang.).
• Matthew S.M.S. Dryer Matthew S.M.S., MartinM. Haspelmath MartinM. (red.), World Atlas of Language Structures, [w:] World Atlas of Language Structures v2020.3 [online], Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 1 grudnia 2022 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-05-08]  (ang.).strona główna serwisu
• David M.D.M. Eberhard David M.D.M., Gary F.G.F. Simons Gary F.G.F., Charles D.Ch.D. Fennig Charles D.Ch.D. (red.), Ethnologue, [w:] Ethnologue: Languages of the World 26 [online], SIL International, 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-24]  (ang.).strona główna serwisu
• JostJ. Gippert JostJ. i inni red., TITUS, [w:] Thesaurus Indogermanischer Text- und Sprachmaterialien. TITUS [online], Goethe-Universität [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-08-13]  (ang. • niem. • fr. • hiszp.).
• HaraldH. Hammarström HaraldH. i inni red., Glottolog, [w:] Glottolog 4.8 [online], Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology, 10 lipca 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-07-11]  (ang.).strona główna serwisu
• ISO 639-3, [w:] ISO 639-3 [online], SIL International, 25 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26]  (ang.).strona główna serwisu
• Języki [online], Ośrodek informacji ONZ w Warszawie, sierpień 2013 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-09-12] .
• Języki [online], Portal Unii Europejskiej, 24 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26] .
• Brian D.B.D. Joseph Brian D.B.D., GREEK, Ancient [online], The Ohio State University, 26 października 1998 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-06-25]  (ang.).
• PetrP. Karlík PetrP., RadoslavR. Večerka RadoslavR., ČÍSLO, [w:] Nový encyklopedický slovník češtiny [online], Masarykova univerzita, 2017 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-10]  (cz.).
• Ernst G.E.G. Kausen Ernst G.E.G., Indogermanisch. Vollständige Klassifikation mit Sprecherzahlen [online], Technische Hochschule Mittelhessen, 2010 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-05-25]  (niem.), plik DOC.
• Bradź B.B.B. Lal Bradź B.B.B., The Homeland of Indo-European Languages and Culture: Some Thoughts, [w:] International Forum for India's Heritage [online], Tripod.com, styczeń 2002 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-07-10]  (ang.).
• Liguri, [w:] Enciclopedia Treccani [online], Istituto della Enciclopedia Italiana, 22 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26]  (wł.).
• Jonathan T.J.T. Manker Jonathan T.J.T., Morphological Typology [online], University of California, Berkeley, 2016 [dostęp 2022-08-31] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-09]  (ang.). Oryginalny adres wygasł.
• RankoR. Matasović RankoR., A Grammatical Sketch of Albanian for Students of Indo-European [online], Sveučilište u Zagrebu, 18 sierpnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26]  (ang.), treść datowana przez autora na 2019.
• JuliusJ. Pokorny JuliusJ., Indogermanisches etymologisches Wörterbuch, Andries E.A.E. Brouwer, Aleksander M.A.M. Lubocki (red.) [online], Eindhoven University of Technology, 31 marca 2015 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2020-08-06]  (ang. • niem.), publikacja oparta na wydaniu z 1959.
• Eric A.E.A. Powell Eric A.E.A., Telling Tales in Proto-Indo-European, [w:] Archaeology [online], Archaeological Institute of America, wrzesień 2013 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-03-01]  (ang.).
• Różni autorzy, Encyclopedia Britannica, [w:] Encyclopædia Britannica [online], 25 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26]  (ang.).strona główna serwisu
• Różni autorzy, Visuotinė lietuvių enciklopedija, [w:] Visuotinė lietuvių enciklopedija [online], Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras, 26 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-26]  (lit.).strona główna serwisu
• Sheep And Horses, A.M. Byrd (wyk.), SoundCloud, 12 września 2013 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-16]  (ang.), nagranie dźwiękowe.
• Prods O.P.O. Skjærvø Prods O.P.O., IRAN vi. IRANIAN LANGUAGES AND SCRIPTS (3) Writing Systems, [w:] Encyclopædia Iranica [online], Encyclopædia Iranica Foundation, 1 maja 2012 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2021-06-26]  (ang.).
• Sarah G.S.G. Thomason Sarah G.S.G., Linguistic Areas And Language History [online], University of Michigan, 8 sierpnia 2001 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-02-01]  (ang.).
• UDC Summary, [w:] UDC Summary [online], UDC Consortium [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2023-03-12] , dane w zakładce „81 Językoznawstwo. Języki”.
• RudolfR. Wachter RudolfR., Indogermanisch oder Indoeuropäisch? [online], Academia.edu, 2021 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2022-06-27]  (niem.), treść datowana przez autora na 15 sierpnia 1997.
• SarahS. Whitehead SarahS., How the Manx language came back from the dead, [w:] The Guardian [online], Guardian News & Media, 2 kwietnia 2015 [dostęp 2023-12-26] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-12]  (ang.).

Linki zewnętrzne

• Pełna klasyfikacja filogenetyczna języków świata autorstwa Merritta Ruhlena w archiwum dawnej strony Uniwersytetu Hawajskiego (ang.).
• Podstawy europejskich systemów czasownikowych autorstwa Martina Kümmela w archiwum dawnej strony Uniwersytetu we Fryburgu (niem.).
• Linguistics Research Center – zbiór materiałów indoeuropeistycznych w archiwum dawnej strony Uniwersytetu Teksańskiego (ang.).
• Glottothèque – wykłady multimedialne wprowadzające do dawnych języków indoeuropejskich na stronie Uniwersytetu w Getyndze (ang.).
• Lexilogos – zbiór słowników m.in. wielu języków indoeuropejskich, a także katalog materiałów językoznawczych (ang. • fr.).
• Czasopismo Indo-European Linguistics – wolny dostęp na stronie wydawnictwa Brill Publishers (ang.).
• Czasopismo Journal of Language Relationship – wolny dostęp na stronie publikacji (ang. • ros. • niem. • fr.).
• Prace indoeuropeistyczne i językoznawcze autorstwa Frederika Kortlandta na stronie badacza (ang.).
• Prace indoeuropeistyczne autorstwa Alwina Kloekhorsta na stronie badacza (ang. • niderl. • ros.).
• Książka Indo-European Language and Society autorstwa Émile’a Benveniste’a na stronie Uniwersytetu Harvarda (ang.).
• Alfabetyczny indeks rdzeni praindoeuropejskich na stronie publikacji The American Heritage Dictionary of the English Language (ang.).
• Wielojęzyczna strona o językach w Europie – projekt lingvo.info.