Podział administracyjny Królestwa Polskiego
Podział administracyjny Królestwa Polskiego w latach 1815–1914.
Historia
[edytuj | edytuj kod]1815–1816
[edytuj | edytuj kod]W latach 1815–1816 na terytorium Królestwa Polskiego w większości zachowano podział administracyjny Księstwa Warszawskiego; państwo było podzielone na 8 departamentów:
- departament kaliski
- departament krakowski
- departament lubelski
- departament łomżyński
- departament płocki
- departament radomski
- departament siedlecki
- departament warszawski
1816–1837
[edytuj | edytuj kod]
Od 1816 na 8 województw, a te na obwody i powiaty[1]:
- województwo augustowskie (ze stolicą w Suwałkach)
- województwo kaliskie
- województwo krakowskie (ze stolicą w Miechowie, a potem w Kielcach)
- województwo lubelskie
- województwo mazowieckie (ze stolicą w Warszawie)
- województwo płockie
- województwo podlaskie (ze stolicą w Siedlcach)
- województwo sandomierskie (ze stolicą w Radomiu)
1837
[edytuj | edytuj kod]7 marca 1837 Królestwo zostało podzielone na 8 guberni[2]:
- augustowską (ze stolicą w Suwałkach)
- kaliską
- krakowską (ze stolicą w Kielcach), od 15 czerwca 1841 kielecką
- lubelską
- mazowiecką (ze stolicą w Warszawie)
- płocką
- podlaską (ze stolicą w Siedlcach)
- sandomierską (ze stolicą w Radomiu)
1842
[edytuj | edytuj kod]W 1842 na mocy ukazu z 11 października obwody zamieniono na powiaty, a dotychczasowe powiaty na okręgi sądowe[3].
1845
[edytuj | edytuj kod]Reforma z 21 sierpnia 1844[4] roku zniosła część guberni, łącząc je z innymi, przez co liczba guberni spadła. Poza tym zmieniono nazwę kilku innych. Od 1 stycznia 1845 roku Królestwo dzieliło się na gubernie:
- augustowską (w dotychczasowym kształcie)
- lubelską (z połączenia dawnej lubelskiej i podlaskiej)
- płocką (w dotychczasowym kształcie)
- radomską (z połączenia dawnej kieleckiej i sandomierskiej)
- warszawską (z połączenia dawnej mazowieckiej i kaliskiej)
1863
[edytuj | edytuj kod]W czasie powstania styczniowego Rząd Narodowy dnia 28 marca 1863 r. ogłosił Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Według regulaminu byłe Królestwo Kongresowe dzieliło się na osiem województw w granicach z 1816 r. oraz trzydzieści dziewięć powiatów. Rozdzielono i uniezależniono od siebie władze cywilne i wojskowe. Wzajemne stosunki między władzami cywilnymi i wojskowymi regulował dekret Rządu Narodowego z 23 VI 1863 r.[5]
1867
[edytuj | edytuj kod]Kolejna reforma z 1867 roku ponownie podzieliła większe gubernie na mniejsze. Przywrócenie stanu sprzed 1844 roku nie było proste – nastąpiły bowiem w stosunku do niej pewne korekty w przynależności niektórych powiatów. Ponadto z guberni augustowskiej wydzielono gubernię łomżyńską, a pozostałą część przemianowano na gubernię suwalską. Z guberni radomskiej wydzielono nową gubernię – kielecką. Wydzielono też gubernię piotrkowską kosztem warszawskiej i radomskiej. Liczba guberni wzrosła do 10:
Oprócz tego, tworzono nowy szczebel administracji – gminy.
1893
[edytuj | edytuj kod]Mała reforma w 1893 roku powiększyła gubernię warszawską kosztem płockiej i łomżyńskiej.
1912
[edytuj | edytuj kod]Reformą z 1912 utworzono gubernię chełmską z części guberni siedleckiej i lubelskiej. Jednocześnie gubernia siedlecka została zlikwidowana. Gubernię chełmską wyłączono w 1915 roku ze składu Kraju Nadwiślańskiego, przyłączając do Rosji.
Podział administracyjny z 1816
[edytuj | edytuj kod]Zachowujący (z małymi zmianami) granice powiatów z okresu Księstwa Warszawskiego, wprowadzony dekretem namiestnika Królestwa Polskiego gen. Józefa Zajączka z 16 stycznia 1816[6]:
- województwo augustowskie ze stolicą w Suwałkach – 5 obwodów, 7 powiatów
- obwód augustowski
- powiat dąbrowski z siedzibą w Suwałkach
- powiat biebrzański z siedzibą w Szczuczynie
- obwód kalwaryjski
- powiat kalwaryjski
- obwód łomżyński
- powiat łomżyński
- powiat tykociński
- obwód mariampolski
- powiat mariampolski
- obwód sejneński
- powiat sejneński
- obwód augustowski
- województwo kaliskie – 5 obwodów, 11 powiatów
- obwód kaliski
- powiat kaliski
- powiat warciański
- obwód koniński
- powiat koniński
- powiat pyzdrski (z części dawnego pyzdrskiego i powidzkiego)
- obwód sieradzki
- powiat sieradzki
- powiat szadkowski
- obwód wieluński
- powiat częstochowski
- powiat ostrzeszowski z siedzibą w Wieruszowie
- powiat wieluński
- obwód piotrkowski
- powiat piotrkowski
- powiat radomszczański
- obwód kaliski
- województwo krakowskie z tymczasową siedzibą w Miechowie, od 6 grudnia 1816 ze stolicą w Kielcach – 4 obwody, 10 powiatów
- obwód kielecki
- powiat kielecki
- powiat jędrzejowski
- obwód miechowski
- powiat krakowski (z części dawnego krakowskiego i hebdowskiego), z siedzibą w Hebdowie, od 30 grudnia 1842 okręg proszowicki
- powiat miechowski
- powiat skalmierski
- obwód olkuski
- powiat lelowski z siedzibą w Żarkach
- powiat olkuski
- powiat pilicki
- obwód stopnicki
- powiat stopnicki
- powiat szydłowski
- obwód kielecki
- województwo lubelskie – 4 obwody, 10 powiatów
- obwód hrubieszowski
- powiat hrubieszowski
- powiat tomaszowski
- obwód krasnostawski
- powiat chełmski
- powiat krasnostawski
- obwód lubelski
- powiat lubartowski
- powiat lubelski
- powiat kaźmierski
- obwód zamojski z siedzibą w Janowie
- powiat kraśnicki
- powiat tarnogrodzki
- powiat zamojski
- obwód hrubieszowski
- województwo mazowieckie ze stolicą w Warszawie – 7 obwodów, 15 powiatów
- obwód gostyniński z siedzibą w Kutnie
- obwód kujawski z siedzibą we Włocławku (od 12 stycznia 1830 do 16 sierpnia 1836 siedziba w Brześciu)
- powiat brzeski
- powiat kowalski
- powiat radziejowski
- obwód łęczycki
- powiat łęczycki
- powiat zgierski z siedzibą w Piątku
- obwód rawski
- powiat brzeziński z siedzibą w Strykowie
- powiat rawski
- obwód sochaczewski z siedzibą w Łowiczu
- powiat sochaczewski
- obwód stanisławowski, od 6 lipca 1816 z siedzibą w Mińsku
- powiat siennicki
- powiat stanisławowski
- obwód warszawski
- powiat błoński
- powiat czerski
- powiat warszawski
- województwo płockie – 6 obwodów, 6 powiatów
- obwód lipnowski
- powiat lipnowski
- obwód mławski
- powiat mławski
- obwód ostrołęcki
- powiat ostrołęcki
- obwód płocki
- powiat płocki
- obwód pułtuski
- powiat pułtuski
- obwód przasnyski
- powiat przasnyski
- obwód lipnowski
- województwo podlaskie ze stolicą w Siedlcach – 4 obwody, 9 powiatów
- obwód bialski
- powiat bialski
- powiat łosicki
- obwód łukowski
- powiat łukowski
- powiat garwoliński
- powiat żelechowski
- obwód radzyński
- powiat radzyński
- powiat włodawski
- obwód siedlecki
- powiat siedlecki
- powiat węgrowski
- obwód bialski
- województwo sandomierskie ze stolicą w Radomiu – 4 obwody, 9 powiatów
Powyższy podział utrzymał się do 31 grudnia 1844, z tym że w 1837 województwa przemianowano na gubernie, w 1842 obwody na powiaty, a dotychczasowe powiaty na okręgi. Ponadto w 1841 gubernia krakowska ze stolicą w Kielcach została przemianowana na gubernię kielecką.
Podział administracyjny z 1845
[edytuj | edytuj kod]W dniu 1 stycznia 1845 roku na mocy ukazu z 21 sierpnia 1844 zaczął obowiązywać nowy podział administracyjny kraju. Z dotychczasowych 8 stworzono 5 nowych guberni. Granice powiatów (odpowiadające z małymi zmianami granicom utworzonych w 1816 roku obwodów) i granice okręgów (odpowiadające z małymi zmianami granicom utworzonych w 1796 roku na terenie Prus Południowych i Nowowschodnich oraz w 1810 na terenach Nowej Galicji włączonych do Księstwa Warszawskiego powiatów) nie uległy zmianie.
- gubernia augustowska – 5 powiatów
- powiat augustowski
- powiat kalwaryjski
- powiat łomżyński
- powiat mariampolski
- powiat sejneński
- gubernia płocka – 6 powiatów
- powiat lipnowski
- powiat mławski
- powiat ostrołęcki
- powiat płocki
- powiat pułtuski
- powiat przasnyski
- gubernia warszawska – 12 powiatów
- powiat gostyniński
- powiat kaliski
- powiat koniński
- powiat kujawski
- powiat łęczycki
- powiat rawski
- powiat sieradzki
- powiat sochaczewski
- powiat stanisławowski
- powiat piotrkowski
- powiat warszawski
- powiat wieluński
- gubernia radomska – 8 powiatów
- powiat kielecki
- powiat miechowski
- powiat olkuski
- powiat opatowski
- powiat opoczyński
- powiat radomski
- powiat sandomierski
- powiat stopnicki
- gubernia lubelska – 8 powiatów
- powiat bialski
- powiat hrubieszkowski
- powiat krasnostawski
- powiat lubelski
- powiat łukowski
- powiat radzyński
- powiat siedlecki
- powiat zamojski
19 stycznia 1849 roku dokonano istotnych zmian granic powiatów. Z powiatu rawskiego do łowickiego (de iure sochaczewskiego z siedzibą w Łowiczu) przeniesiono miasta Sobotę i Bielawy oraz 54 wsi, z powiatu gostynińskiego do łowickiego miasto Iłów oraz 84 wsi, z powiatu rawskiego do łęczyckiego 12 wsi.
Podział administracyjny z 1867
[edytuj | edytuj kod]W dniu 1 stycznia 1867 roku na podstawie ustawy z 31 grudnia 1866 wprowadzono nowy podział administracyjny na 10 guberni. Stworzono też nową sieć powiatów, których granice w znacznej mierze przetrwały aż do reformy z 1975 roku likwidującej powiaty.
- gubernia kaliska – 8 powiatów
- powiat kaliski
- powiat kolski
- powiat koniński
- powiat łęczycki
- powiat sieradzki
- powiat słupecki
- powiat turecki
- powiat wieluński
- gubernia kielecka – 7 powiatów
- powiat jędrzejowski
- powiat kielecki
- powiat miechowski
- powiat olkuski
- powiat pińczowski
- powiat stopnicki
- powiat włoszczowski
- gubernia lubelska – 10 powiatów
- powiat biłgorajski
- powiat chełmski
- powiat hrubieszowski
- powiat janowski
- powiat krasnostawski
- powiat lubelski
- powiat lubartowski
- powiat nowoaleksandryjski
- powiat tomaszowski
- powiat zamojski
- gubernia łomżyńska – 8 powiatów
- powiat kolneński
- powiat łomżyński
- powiat makowski
- powiat mazowiecki
- powiat ostrołęcki
- powiat ostrowski
- powiat pułtuski
- powiat szczuczyński
- gubernia piotrkowska – 8 powiatów
- powiat będziński
- powiat brzeziński
- powiat częstochowski
- powiat łaski
- powiat łódzki
- powiat radomski, od Radomska (przemianowany w 1867 na noworadomski)
- powiat piotrkowski
- powiat rawski
- gubernia płocka – 8 powiatów
- powiat ciechanowski
- powiat lipnowski
- powiat mławski
- powiat płocki
- powiat płoński
- powiat przasnyski
- powiat rypiński
- powiat sierpecki
- gubernia radomska – 7 powiatów
- powiat iłżecki
- powiat konecki
- powiat kozienicki
- powiat opatowski
- powiat opoczyński
- powiat radomski
- powiat sandomierski
- gubernia siedlecka – 9 powiatów
- powiat bialski
- powiat garwoliński
- powiat konstantynowski
- powiat łukowski
- powiat radzyński
- powiat siedlecki
- powiat sokołowski
- powiat węgrowski
- powiat włodawski
- gubernia suwalska – 7 powiatów
- powiat augustowski
- powiat kalwaryjski
- powiat mariampolski
- powiat sejneński
- powiat suwalski
- powiat władysławowski
- powiat wołkowyski
- gubernia warszawska – 13 powiatów
- powiat gostyniński
- powiat górno-kalwaryjski (do 1879, włączony do grójeckiego)
- powiat grodziski (przemianowany w 1869 na błoński)
- powiat grójecki
- powiat kutnowski
- powiat łowicki
- powiat miński (od 10 sierpnia 1868 nowomiński)
- powiat radziejowski (przemianowany w 1871 na nieszawski)
- powiat radzymiński
- powiat skierniewicki
- powiat sochaczewski
- powiat warszawski
- powiat włocławski
Powyższy podział utrzymał się w znacznej mierze aż do końca istnienia Królestwa Kongresowego. W 1867 roku przemianowano powiat radomski (radomszczański) na noworadomski, w 1868 powiat miński na nowomiński, w 1869 roku powiat grodziski na błoński, a w 1871 roku powiat radziejowski na nieszawski. W 1879 zlikwidowano powiat górno-kalwaryjski włączając go do powiatu grójeckiego, w 1893 roku powiększono gubernię warszawską o powiat płoński kosztem guberni płockiej i o powiat pułtuski kosztem guberni łomżyńskiej. Ponadto w 1912 roku zlikwidowano gubernię siedlecką, wcielając jej część do guberni lubelskiej i guberni łomżyńskiej. Z pozostałej części guberni siedleckiej i części guberni lubelskiej stworzono nową gubernię chełmską, którą w 1915 roku formalnie wydzielono z Królestwa Kongresowego i wcielono do generał-gubernatorstwa kijowskiego. W praktyce z powodu okupacji Królestwa Kongresowego przez państwa centralne decyzja nie weszła w życie[7].
Podział administracyjny z 1907
[edytuj | edytuj kod]Podział ten odpowiada stanowi z lat 1893–1912.
W tabeli zastosowano oryginalne nazewnictwo i pisownię.
Reforma z 1912
[edytuj | edytuj kod]Na mocy ustawy z 6 lipca 1912 r. zlikwidowano gubernię siedlecką i utworzono nową gubernię chełmską. Na skutek likwidacji guberni siedleckiej przydzielono:
- do guberni łomżyńskiej – powiat węgrowski
- do guberni lubelskiej – powiaty garwoliński, łukowski, siedlecki, sokołowski, część radzyńskiego z Radzyniem oraz fragmenty konstantynowskiego i włodawskiego
- do guberni chełmskiej – powiaty:
- bielski
- część konstantynowskiego (gminy Hołowczyce, Kornica, Łosice, Czuchleby, Olszanka, Bohukały, Witulin, Huszlew, Zakanale, Pawłów, Rokitno, Swory oraz osada Janów)
- część włodawskiego (wsie Bednarzówka, Białka, Uhnin i Chmielów z gminy Dębowa Kłoda; gmina Ostrów (Lubelski); wsie Babianka, Kolechowice i Tyśmienica z gminy Tyśmienica; gminy Uścimów, Wola Wereszczyńska, Włodawa, Wyryki, Hańsk, Horodyszcze, Krzywowierzba, Opole, Romanów, Sobibór, Turno i miasto Włodawa)
- fragment radzyńskiego (gminy Tłuściec, Zahajki, Szóstka; wsie Kolembrody i Żelizna z gminy Żelizna; gminy Brzozowy Kąt, Jabłoń, Żerocin).
Ponadto z guberni lubelskiej włączono
- do guberni chełmskiej – powiaty:
- hrubieszowski
- tomaszowski
- znaczną część chełmskiego (gminy Cyców, Siedliszcze, Pawłów, Bukowa, Wojsławice, Żmudź, Krzywiczki, Olchowiec, Rakołupy, Rejowiec, Świerże, Staw, Turka oraz miasto Chełm)
- znaczną część zamojskiego (wsie Wiszenki, Zabytów, Monastyrek z gminy Stary Zamość; gminy Wysokie, Szczebrzeszyn; wsie Wólka Czarnostocka, Dzielce, Radecznica, klasztor Radecznicki, Trzęsiny i Czarnystok z gminy Radecznica; wieś Rozłopy z gminy Sułów; gmina Zamość z wyjątkiem wsi Żdanów; wsie Białowola, Wólka Wieprzecka i Lipsko z gminy Mokre; gmina Zwierzyniec; wsie Lipowiec, Sochy, Tereszpol i Szozdy z gminy Tereszpol; gminy Krasnobród, Łabunie, Skierbieszów, Suchowola i miasto Zamość)
- znaczną część biłgorajskiego (miasto Biłgoraj; wsie Puszcza Solska, Rożnówka, Bojary i Dyle z gminy Puszcza Solska; wsie Dereźnia Solska, Dereźnia Zagrody, Łazory, Majdan Stary, Majdan Nowy, Rogale, Ruda Solska, Sól i Smólsko z gminy Sól; wsie Harasiuki i Ryczki z gminy Huta Krzeszowska; gminy Krzeszów, Babice, Biszcza, Wola Różaniecka, Górny Potok, Księżpol, Łukowa i Majdan Sopocki)
- fragmenty lubartowskiego (wsie Dratów, Kaniwola, Kobyłki, Ludwin i Szczecin z gminy Ludwin)
- fragmenty krasnostawskiego (wsie Dobryniów, Łopiennik Ruski (Dolny) i Stężyca z gminy Łopiennik; wsie Bzite, Wincentów, Krupiec, Krupe, Zagroda, Kostunin, Żdżanne i Wierzchowiny z gminy Rudka; wsie Kraśniczyn Aleksandrowski, Anielpol, Brzeziny, Bończa, Wólka Kraśniczyńska, Drewniki, Zalesie, Kraśniczyn, Olszanka i Stara Wieś z gminy Czajki).
Na obszarze dawnej guberni siedleckiej i lubelskiej ustalił się następujący podział administracyjny z zachowaniem dotychczasowej ilości i nazw powiatów:
- gubernia lubelska – 10 powiatów
- powiat janowski
- powiat krasnostawski
- powiat lubartowski
- powiat lubelski
- powiat nowoaleksandryjski
- powiat garwoliński
- powiat łukowski
- powiat radzyński
- powiat siedlecki
- powiat sokołowski
- gubernia chełmska – 8 powiatów
- powiat bialski
- powiat konstantynowski
- powiat włodawski
- powiat hrubieszowski
- powiat tomaszowski
- powiat chełmski
- powiat zamojski
- powiat biłgorajski
- gubernia łomżyńska
- powiat węgrowski
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 2. T. 1. Warszawa: 1816, s. 115–120.
- ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 68. T. 20. Warszawa: 1837, s. 413–417.
- ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 97. T. 30. Warszawa: 1842, s. 281–285.
- ↑ Dziennik Praw Królestwa Polskiego, nr 108. T. 34. Warszawa: 1842, s. 453–459.
- ↑ Dorota Lewandowska: Organizacja Narodowa Powstania Styczniowego z lat 1861–1864. Archiwum Główne Akt Dawnych. [dostęp 2016-10-29].
- ↑ Dziennik Praw T. I, s. 115. [dostęp 2010-09-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-12-05)].
- ↑ Maria Nietyksza: Rozwój miast i aglomeracji miejsko-przemysłowych w Królestwie Polskim, 1865–1914, PWN 1985, ISBN 83-01-05951-6.
| Województwa (1816–1837) | |
|---|---|
| Gubernie (1837–1918) |
|
| Rosja (Zabór rosyjski) |
| ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Prusy (Zabór pruski) | |||||||||||||
| Austria (Zabór austriacki) |
| ||||||||||||
| Protektorat Austrii, Prus i Rosji (1815–1846) | |||||||||||||
