Toruń: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
→Toruński Park Technologiczny: uaktualnienia nt. firm z Toruńskiego Parku Technologicznego, dodanie przypisu |
→Zabytki militarne: dodanie linku do patrona fortu |
||
Linia 2085: | Linia 2085: | ||
* [[Fort I Twierdzy Toruń|Fort I]] – [[Jan III Sobieski]] |
* [[Fort I Twierdzy Toruń|Fort I]] – [[Jan III Sobieski]] |
||
* [[Fort II Twierdzy Toruń|Fort II]] – [[Stefan Czarniecki]] |
* [[Fort II Twierdzy Toruń|Fort II]] – [[Stefan Czarniecki]] |
||
* [[Fort III Twierdzy Toruń|Fort III]] – Stanisław Jabłonowski |
* [[Fort III Twierdzy Toruń|Fort III]] – [[Stanisław Jan Jabłonowski|Stanisław Jabłonowski]] |
||
* [[Fort IV Twierdzy Toruń|Fort IV]] – [[Stanisław Żółkiewski]] |
* [[Fort IV Twierdzy Toruń|Fort IV]] – [[Stanisław Żółkiewski]] |
||
* [[Fort V Twierdzy Toruń|Fort V]] – [[Jan Karol Chodkiewicz]] |
* [[Fort V Twierdzy Toruń|Fort V]] – [[Jan Karol Chodkiewicz]] |
Wersja z 11:09, 22 wrz 2015
ⓘToruń (niem. Thorn, łac. Thorunia, Torunium) – miasto na prawach powiatu w województwie kujawsko-pomorskim. Prawobrzeżna część miasta leży na Pomorzu[1], lewobrzeżna część położona jest na Kujawach. Miasto leży nad Wisłą i Drwęcą.
Siedziba marszałka województwa kujawsko-pomorskiego[2], siedziba organów samorządu województwa, czyli Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego, Kujawsko-Pomorskiego Sejmiku Wojewódzkiego oraz jednostek wojewódzkich im podporządkowanych, a także siedziba starosty powiatu toruńskiego. Jest również jednym z miast centralnych Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego[3]. Stolica diecezji toruńskiej.
Jest jednym z najstarszych miast Polski (prawa miejskie uzyskał w 1233 roku[4]). W czasach Rzeczypospolitej Obojga Narodów miasto posiadało prawo do czynnego uczestnictwa w akcie wyboru króla[5]. Obecnie szesnaste pod względem liczby ludności miasto w kraju (203 158 mieszkańców wg GUS na dzień 31.12.2014). Miasto jest dużym ośrodkiem gospodarczym, kulturalnym, naukowym, akademickim i turystycznym oraz węzłem drogowym i kolejowym. Miejsce urodzenia Mikołaja Kopernika.
W 1997 roku toruński zespół staromiejski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a od 2004 roku Toruń jest ogólnopolską siedzibą Ligi Polskich Miast UNESCO.
Patronem Torunia jest św. Jan Chrzciciel. Święto miasta jest obchodzone 24 czerwca[6].
Położenie
Toruń położony jest w północnej Polsce, w środkowej części województwa kujawsko-pomorskiego. Ulokowany jest po obu stronach Wisły, w widłach Wisły i Drwęcy, we wschodniej części Kotliny Toruńskiej na styku trzech krain historycznych[7]:
- Ziemi Chełmińskiej (od północy)
- Kujawskiej (od południa)
- Ziemi Dobrzyńskiej (od wschodu)
Natomiast pod względem geograficznym obszar północny miasta należy do Pojezierza Chełmińskiego, wschodni do Pojezierza Dobrzeńskiego, a południowy leży w dolinie Wisły, zwanej Kotliną Toruńską, stanowiącą część Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej[8].
Większa część miasta położona jest po prawej stronie Wisły, historycznie, a przez to kulturowo i cywilizacyjnie należy do Pomorza, a lewobrzeżna zaś do Kujaw[9].
Środowisko przyrodnicze
Ukształtowanie powierzchni
Toruń położony jest w zalesionej Kotlinie Toruńskiej, po obu stronach rzeki Wisły, otoczony prawie ze wszystkich stron lasami. Dalej od niecki rzeki teren wznosi się (50–60 m n.p.m.), często stromo (np. osiedle Na Skarpie), staje się pagórkowaty, tworząc malownicze tarasy, o ziemi piaszczystej (V, VI klasa)[10]. Teren wokół Torunia określany jest jako pagórkowaty[11].
Klimat
Klimat na terenie miasta charakteryzuje się przede wszystkim dużą zmiennością spowodowaną ścieraniem się mas powietrza kontynentalnego ze wschodu i oceanicznego z zachodu. Wpływ na to ma położenie geograficzne miasta - Kotlina Toruńska od południa i dolina Wisły od północy[12].
- Najwyższa średnia temperatura w skali roku przypada na lipiec (ok. 22 st.C), a najniższa na styczeń (ok. -4 st.C)[13]
- Średnia temperatura roczna dla miasta wynosi (ok. 7,9 st.C)[14]
- W ciągu roku największe nasłonecznienie w Toruniu przypada na maj i sierpień
- W mieście najczęściej występuje wiatr zachodni i południowy, a najrzadziej wieje z północy[15]
- Najbardziej deszczowym miesiącem w ciągu roku w Toruniu jest lipiec[16]
Na terenie miasta zlokalizowanych jest kilka stacji meteorologicznych, m.in.: Regionalna Stacja Hydrologiczno - Meteorologiczna Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej[17], Obserwatorium Meteorologiczne (Katedry Meteorologii i Klimatologii Wydział Nauk o Ziemi UMK)[18] i Stacja Pomiarowa (Państwowej Służby Hydrologiczno - Meteorologicznej)[19] Szablon:Pogoda infobox
Wody
Największą rzeką jest dzieląca miasto na dwie części Wisła, dzięki której starówka zyskuje malownicze położenie. Drugą co do wielkości jest Drwęca, a trzecią Struga Toruńska. Struga Toruńska w części swego biegu przepływa pod zespołem staromiejskim, gdzie jej fragmenty są wyeksponowane w budynkach i chodnikach. Największym zbiornikiem wodnym w Toruniu jest staw Nagus na Rudaku, później Kaszownik obok starówki i kilka mniejszych.
Stany wód na Wiśle w Toruniu
W okresie powojennym najwyższy stan Wisły w Toruniu wynosił 867 cm w czerwcu 1962 roku[20].
Przyroda
Toruń prawie ze wszystkich stron otoczony jest przez obszary leśne, stanowiące tereny rekreacyjne – Barbarka, Las Bielawski, Bielański, Łysomicki, Papowski, Lasy Ciechocińskie, Puszcza Bydgoska, oraz trzy rezerwaty: rezerwat leśny Las Piwnicki z 1924 roku; najdłuższy rezerwat ichtiologiczny w Polsce – Rezerwat na rzece Drwęcy z 1961 roku (z ginącym minogiem rzecznym) oraz unikatowo położony w centrum miasta rezerwat leśny Kępa Bazarowa z 1987 roku, na wiślanej wyspie, naprzeciwko toruńskiej starówki.
Administracja rolna, leśna i geodezyjna
W mieście siedzibę mają następujące instytucje: Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych - obejmuje swym zasięgiem lasy regionu kujawsko-pomorskiego i części województwa pomorskiego o powierzchni 432 658 ha na obszarze ogółem 456 717 ha[21], Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa - instytucja ta wspiera rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich z regionu kujawsko-pomorskiego[22]. Ponadto w Toruniu znajduję się Wydział produkcyjny Biura Urządzeń Lasu i Geodezji Leśnej[23]
Zieleń miejska
W Toruniu znajduje się duża liczba terenów zielonych, a miasto zalicza się do jednego z najbardziej zielonych w Polsce (około 30% powierzchni). Łączna powierzchnia lasów to 2755 ha. Główne parki skupione są w centrum na tzw. Plantach wokół starówki, gdzie po likwidacji średniowiecznych umocnień w XIX wieku wygospodarowano strefę zieleni wokół Starego Miasta, znacznie poszerzoną po rozebraniu nowożytnych i XIX-wiecznych fortyfikacji bastionowych w latach 20. XX w.
Parki
Poza tym w Toruniu znajduje się kilkanaście parków. Największymi terenami rekreacyjnymi są: Barbarka, ze szkołą leśną, urządzeniami rekreacyjnymi, placami zabaw; niedawno zagospodarowane Błonia Wisły oraz trzy rezerwaty. Najstarszymi terenami zielonymi są:
- Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu - Jeden z najstarszych publicznych parków miejskich w Polsce. Został założony w 1817 roku jako park typu angielskiego. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
- Park na Bielawach założony w XVIII wieku
- Ogród Zoobotaniczny - założony został w 1797 roku przez G. Schultzaz. Od 2007 roku Ogród ten należy do Europejskiego Stowarzyszenia Ogrodów Zoologicznych
Historia
Obszar dzisiejszego miasta w epokach prehistorycznych znajdował się na styku trzech krain geograficznych, miał dostęp do rzeki oraz dogodną przeprawę (bród) przez Wisłę, co sprawiło, iż osadnictwo na obszarze dzisiejszego miasta i w jego okolicy rozwijało się od paleolitu, ok. 9 tys. lat p.n.e. Przez Toruń prowadził także bursztynowy szlak. Około roku 1100 p.n.e. na obszarze obecnego zamku krzyżackiego funkcjonowała osada łużycka.
W okresie od IX do XIII w. w tym miejscu wznosił się pierwotny słowiański gród toruński, otoczony drewniano-ziemnymi wałami, strzegący przeprawy przez Wisłę.
Toruń w państwie krzyżackim (1231-1454)
Początek współczesnemu miastu dali Krzyżacy w 1230 roku, dla których był on punktem wyjścia do podboju plemion pruskich i tworzenia państwa krzyżackiego. Pierwszą wzmiankę historyczną o Toruniu zawiera dokument lokacyjny z 28 grudnia 1233 roku wystawiony przez Hermana von Salza, mistrza krzyżackiego. W roku 1236, z powodu częstych powodzi nawiedzających te nisko położone tereny przeniesiono miasto w górę rzeki, w miejsce jego obecnego położenia. Nowe terytorium miasta określał odnowiony przywilej chełmiński z 1251 roku, wystawiony w miejsce starego, zniszczonego w pożarze. 13 sierpnia 1264 roku nadano prawa miejskie drugiej osadzie – Nowemu Miastu, od wschodu stykającemu się ze Starym Miastem. W 1454 roku oba miasta połączono, zachowując jednak dzielące je mury obronne.
W 1280 roku Toruń stał się członkiem Hanzy. XIV-XV wiek to pierwszy okres szybkiego rozwoju miasta. Toruń stał się dużym ośrodkiem handlowym w Prusach, liczącym aż 20 tysięcy mieszkańców.
1 lutego 1411 roku w Toruniu zawarto I pokój toruński, kończący tzw. wielką wojnę polsko-krzyżacką 1409–1411. W 1440 roku Toruń był jednym z głównych organizatorów Związku Pruskiego i siedzibą jego Tajnej Rady.
Toruń w latach 1454-1807
W 1454 roku wybuchło powstanie antykrzyżackie, zburzono zamek krzyżacki. Był to początek polsko-krzyżackiej wojny trzynastoletniej. Dla wzmocnienia poparcia szlachty król polski w 1454 roku nadał słynne przywileje szlacheckie. Stało się to na Zamku Dybowskim, w podmiejskiej osadzie Nieszawa (obecnie dzielnica Torunia). 6 marca 1454 roku król Kazimierz IV Jagiellończyk na wniosek poselstwa Związku Pruskiego wydał akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego i wcielił Toruń do Polski. W czasie wojny Toruń wsparł finansowo króla polskiego ogromnymi sumami pieniędzy (szacowanymi przez historyków na prawie 200 tysięcy grzywien, tj. kwotę równą dochodom ówczesnego Krakowa w ciągu 80 lat, a Poznania w ciągu 270 lat). 19 października 1466 roku II pokój toruński zakończył wojnę trzynastoletnią. W wyniku jego postanowień Toruń wraz z Prusami Królewskimi wszedł w skład państwa polskiego, uzyskując w nim wraz z Gdańskiem i Elblągiem pozycję uprzywilejowaną.
Już w trakcie wojny trzynastoletniej Toruń otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka tzw. privilegia Casimiriana (zwłaszcza tzw. wielki przywilej z 1457 r.), które określiły zasady politycznej odrębności Torunia oraz podstawy prawno-ustrojowej niezależności i silnej jego gospodarki aż do rozbiorów Rzeczypospolitej i włączenia go do Królestwa Prus w 1793 roku W ten sposób Toruń (podobnie jak Gdańsk i Elbląg) wyróżniał się na tle innych miast Rzeczypospolitej.
Okres XVI i 1. poł. XVII w. to czas szybkiego rozwoju Torunia. Miasto bogaciło się na handlu wiślanym, składzie soli i towarów solonych, wielkich dorocznych jarmarkach międzynarodowych. W 1576 w mieście i na przedmieściach działały 102 gospody[24]. 15 czerwca 1528 roku przy ulicy Mostowej została otwarta mennica królewska, zastępująca dotychczasowe mennice: krzyżacką i miejską. W pierwszej połowie XVI w. rozpowszechniła się w Toruniu reformacja, do której przystąpiła znaczna część mieszczan. W 1557 roku Toruń stał się oficjalnie miastem luterańskim i jednym z ważniejszych ośrodków protestantyzmu w Rzeczypospolitej. W 1568 nastąpiło otwarcie Gimnazjum Akademickiego, a w 1594 roku uroczyste podniesienie go do rangi uczelni półwyższej (jednej z pierwszych w kraju). W 1595 roku z inicjatywy burmistrza Heinricha Strobanda rozpoczęto starania o założenie w Toruniu uniwersytetu.
W pierwszej połowie XVII w. Toruń, jako jedno z kilku największych i najbogatszych miast Rzeczypospolitej Obojga Narodów, zamieszkiwało, w zależności od szacunków, od ok. 12 tys.[25] do 20 tys. mieszkańców[26]. Dzięki przywilejom i pozycji gospodarczej Toruń wraz ze swoim patrymonium – pomimo że leżał na obszarze województwa chełmińskiego i był jego największym miastem – wyłączony był z administracji województwa, stanowiąc samorządną jednostkę autonomiczną.
Druga połowa XVII wieku to czas osłabienia miasta ze względu na toczące się w jego rejonie wojny. W 1629 roku miasto odparło pierwsze oblężenia Szwedów. Rozpoczęto budowę fortyfikacji bastionowych, dzięki czemu Toruń stał się jedną z najpotężniejszych twierdz w Rzeczypospolitej. W 1645 roku w mieście odbyło się Colloquium charitativum, jedyne na świecie spotkanie ekumeniczne w celu pogodzenia katolików i protestantów. W 1658 wojska króla Jana Kazimierza po oblężeniu okupujących miasto Szwedów odzyskały Toruń.
Od 24 września do 9 października 1703 roku doszło do katastrofalnego, najdotkliwszego w całej historii bombardowania miasta przez wojska szwedzkie, dowodzone przez Karola XII. Spłonęła znaczna część Rynku, ratusz i kościoły. W 1708 roku ludność miasta została zdziesiątkowana przez wielką epidemię dżumy.
Na tle zaostrzających się w Rzeczypospolitej konfliktów religijnych 16 lipca 1724 roku doszło do tzw. tumultu toruńskiego, zakończonego surowym wyrokiem sądu królewskiego i ścięciem protestanckiego burmistrza miasta Jana Godfryda Roesnera, co odbiło się głośnym echem poza granicami kraju, jako tzw. Toruński krwawy sąd. W 1767 roku została w Toruniu przez ewangelicką szlachtę zawiązana konfederacja toruńska.
I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku pozostawił Toruń przy Polsce; wtedy po raz pierwszy z inicjatywy Rosji podejmowano starania w celu utworzenia wolnego miasta Torunia. Wywierana przez Prusy presja ekonomiczna na Toruń i Gdańsk, pozostające wciąż w granicach Rzeczypospolitej, przyniosła miastu straty gospodarcze. II rozbiór włączył Toruń w skład Królestwa Prus – Prus Zachodnich ze stolicą w Gdańsku. 24 stycznia 1793 roku wojska pruskie wkroczyły do miasta. Ludność zmniejszyła się z 10 tysięcy mieszkańców około roku 1772 do 6 tysięcy mieszkańców w 1793 roku.
Księstwo Warszawskie (1807-1815)
Czasy napoleońskie dla Torunia oznaczały ogromne osłabienie gospodarcze, kontrybucje i zniszczenia. Na mocy traktatu w Tylży 7 lipca 1807 roku Toruń znalazł się w Księstwie Warszawskim. 21 kwietnia 1809 roku na trzy tygodnie Toruń stał się stolicą Księstwa Warszawskiego, będąc miejscem rezydowania ewakuowanego z Warszawy rządu. W styczniu 1813 roku, przygotowując miasto do oblężenia przez wojska rosyjskie, na rozkaz francuskiego marszałka Louisa Davout, zburzono prawie doszczętnie wszystkie przedmieścia Torunia (m.in. Podgórz, Mokre) i podmiejskie wsie. Nie przeszkodziło to w kwietniu tego samego roku zdobyć miasta Rosjanom, którzy okupowali je przez dwa kolejne lata.
Okres pruski (1815-1920)
Po przegranej Napoleona 22 września 1815 roku na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Toruń wrócił do Prus. Okres XIX wieku to umiarkowany rozwój gospodarczy i nowe inwestycje (wybudowano m.in. budynek Policji Miejskiej i aresztu przy Wałach Generała Sikorskiego, Sąd Okręgowy przy ulicy Piekary, urząd powiatu i starostwa, Bank Rzeszy, Teatr Miejski, Pocztę i Dwór Artusa na Rynku Staromiejskim, szpital miejski przy ulicy Przedzamcze, szpital obywatelski przy ulicy Słowackiego, szpital diakonisek przy ulicy Batorego, przytułek dla starców i kalek przy ulicy Sienkiewicza, szkołę średnią dla chłopców przy placu św. Katarzyny, Szkołę Przemysłową przy Wałach Generała Sikorskiego, szkołę powszechną na Bydgoskiem Przedmieściu, katolickie seminarium nauczycielskie i ewangelickie seminarium nauczycielskie przy ulicy Sienkiewicza, Młyn Rychtera, Gazownie Miejską, Wodociągowe stacje pomp i sporo innych). Ograniczeniem dla rozwoju Torunia w tym czasie był jego status jako ważnej twierdzy, leżącej w sąsiedztwie ówczesnej granicy rosyjsko-pruskiej i związane z tym przepisy budowlane, zakazujące w zasadzie wznoszenia budynków murowanych poza obrębem murów miejskich. Restrykcje te rozluźniono dopiero w latach 80. XIX w., po budowie twierdzy fortowej. W 1862 roku otwarto pierwszą linię kolejową łączącą Toruń z Warszawą i Bydgoszczą. Dzięki budowie mostu kolejowego na rzece Wiśle w 1873 roku oraz linii kolejowej Berlin – Wystruć miasto stało się ważnym węzłem kolejowym. W 1899 roku otwarto pierwszą elektryczną linię tramwajową. W 1900 roku Toruń stał się powiatem miejskim (Stadtkreis) w rejencji kwidzyńskiej, w prowincji Prusy Zachodnie. W 1906 roku powiększono obszar miasta przez przyłączenie gminy Mokre[27].
Powrót do Polski (1920-1939)
Po I wojnie światowej w wyniku postanowień traktatu wersalskiego Toruń został przyznany odrodzonej Polsce. 18 stycznia 1920 roku wojska niemieckie opuściły Toruń. Miasto, będące siedzibą oddziałujących na całe Pomorze i Warmię polskich organizacji społecznych i naukowych, liczące w 1921 roku 37 356 mieszkańców, zostało stolicą województwa pomorskiego i zaczęło odzyskiwać dawną, przedrozbiorową pozycję. Powstały nowe zakłady pracy np. Zakłady Nawozów Fosforowych „Polchem” oraz gmachy użyteczności publicznej, takie jak: Dyrekcja Pomorskiej Kolei Państwowej, Komunalnej Kasy Oszczędności (słynna harmonijka), Bank Rolny, Dyrekcja Lasów Państwowych, Ubezpieczalnia Społeczna, Dom Społeczny i inne. W 1933 roku nastąpiło otwarcie drugiego mostu przez Wisłę. W 1938 roku zapadła decyzja o utworzeniu w 1940 roku uniwersytetu w Toruniu, jako filii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. W 1939 roku populacja Torunia wynosiła około 80 tysięcy mieszkańców; była trzecią największą spośród populacji miast w województwie pomorskim, po Bydgoszczy (przyłączonej do województwa w 1938 roku, ok. 142 tys. mieszkańców) oraz Gdyni (ok. 127 tys. mieszkańców). W 1938 roku Toruń powiększył swój obszar o położony na lewym brzegu Wisły Podgórz[28].
II wojna światowa (1939-1945)
7 września 1939 roku do miasta wkroczył Wehrmacht. Dekretem Hitlera Pomorze wraz z Toruniem wcielono do III Rzeszy (Toruń znalazł się w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie). Okupację hitlerowską w mieście cechowały bezwzględne akcje, mające na celu wyniszczenie ludności polskiej. Trwały masowe aresztowania i przesiedlenia, początkowo inteligencji (nauczycieli, urzędników, księży), następnie ludności wszystkich warstw społecznych. Na przełomie października i listopada 1939 roku odbyły się pierwsze masowe egzekucje na terenie Fortu VII, a na początku 1940 roku masowe mordy na Barbarce (północna część miasta) i w żwirowni-Olek koło Torunia. Liczba ludności polskiej spadła do ok. 15 tys. (w roku 1938 ok. 78 tys.). W listopadzie 1940 roku założono obóz przesiedleńczy Szmalcówka, a po roku przekształcono go w obóz karno- represyjny. Przeszło przez niego ok. 20 tys. osób, a zginęło ok. 3000 (w tym ok. 400 dzieci). W lipcu 1943 roku obóz został zlikwidowany, a osadzonych skierowano do obozów w Stutthofie i Potulicach[29].
Okres PRL (1945-1989)
1 lutego 1945 roku Toruń został oswobodzony spod okupacji hitlerowskiej przez wojska radzieckie. Miasto – jako cenna substancja historyczna – miało sporo szczęścia, gdyż poza niewiele znaczącymi epizodami nie zostało dotknięte zniszczeniami wojennymi, będącymi udziałem tak wielu polskich miast.
Tuż po wyzwoleniu, władze nowego województwa pomorskiego zlokalizowano w Bydgoszczy, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym skupiskiem ludności robotniczej w przeciwieństwie do Torunia[30]. W 1945 roku powołano Uniwersytet Mikołaja Kopernika, kontynuujący tradycje Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie. Wykorzystując przypadający na rok 1973 jubileusz 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, rozbudowano uczelnię jego imienia, zakładając miasteczko uniwersyteckie na Bielanach, stanowiące do dziś ciekawy przykład nowoczesnej architektury II połowy XX wieku. Z okazji zbliżającego się jubileuszu zintensyfikowano trwające od początku lat 60. prace konserwatorskie przy renowacji toruńskich zabytków. Ważną datą był rok 1966, czyli rocznica 500-lecia Pokoju Toruńskiego, która przyczyniła się do ostatecznego zabezpieczenia i zagospodarowania ruin zamku krzyżackiego jako pomnika Pokoju Toruńskiego.
Po 1945 roku intensywna industrializacja kraju sprawiła, że Toruń stał się ośrodkiem przemysłu chemicznego, elektronicznego, metalowego i włókienniczego. Rozbudowano i zmodernizowano już istniejące zakłady przemysłowe („Polchem”, Fabrykę Maszyn Budowlanych, Zakłady Urządzeń Młyńskich) i wybudowano nowe (do największych w kraju należały Zakłady Włókien Sztucznych „Chemitex-Elana” i Toruńska Przędzalnia Czesankowa „Merinotex”). Rozpoczęto budowę Zakładów Urządzeń Okrętowych, czyli istniejący do dziś „Towimor”. Wraz z rozwojem przemysłu w mieście zaczęły powstawać osiedla mieszkaniowe, które i tak nie były w stanie zaspokoić rosnącego głodu mieszkań. W latach 50. największym z nich był „Kaszownik”. Lata 60. przyniosły osiedla: Zjednoczenia, Młodych, Bema, Tysiąclecia, Chrobrego, Reja i Armii Ludowej (na Podgórzu). Powstało także sporo bloków budowanych przez zakłady pracy, m.in. „Elanę” i „Merinotex”. Najbardziej intensywny rozwój budownictwa mieszkaniowego Toruń przeżył w II połowie lat 70. i w latach 80., kiedy to na jego wschodnich terenach powstała tak zwana sypialnia miasta, którą stanowiły trzy wielkie osiedla: Rubinkowo I, Rubinkowo II i Na Skarpie, liczące aktualnie ok. 70 tys. mieszkańców. 1 czerwca 1975 roku Toruń stał się stolicą województwa toruńskiego[31][32].
Po 1989 roku
Po 1989 roku miasto stało się centrum inwestycyjnym, biznesowym, naukowym i turystycznym regionu. Rozbudowano Uniwersytet Mikołaja Kopernika (powstało m.in. Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii, Uniwersyteckie Centrum Sportowe, Centrum Optyki Kwantowej, Collegium Humanisticum). Powstały nowe uczelnie, hotele, muzea. W 1997 roku wpisano zespół Starego i Nowego Miasta oraz ruiny zamku krzyżackiego na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO, a w 2004 roku wybrano Toruń na ogólnopolską siedzibę Ligi Polskich Miast i Miejsc UNESCO. W 1999 roku zaplanowano nową reformę administracyjną, w której województwo toruńskie przestało istnieć. Wobec tego mieszkańcy Torunia starali się o dołączenie do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. W lipcu 1998 roku zapadła decyzja o umieszczeniu w Toruniu władz samorządowych nowo utworzonego województwa kujawsko-pomorskiego, a tym samym 1 stycznia 1999 roku miasto stało się jedną z dwóch stolic nowego województwa. W 2007 roku rozpoczęły się starania Torunia o uzyskanie tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016, zakończone niepowodzeniem. W 2011 roku miasto uzyskało połączenie z autostradą A1 w kierunku Gdańska, a w 2013 roku w kierunku Łodzi. Natomiast 9 grudnia 2013 roku otwarto most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej. W kwietniu 2013 roku rozpoczęto budowę Centrum Kulturalno-Kongresowego „Jordanki”, w którym swą siedzibę będzie miała Toruńska Orkiestra Symfoniczna. Inwestycja ma zostać ukończona w końcu 2015 roku[33].
Status administracyjny miasta
Okres | Państwo | Zwierzchność | Jednostka administracyjna | Status miasta | Funkcja miasta |
---|---|---|---|---|---|
1807–1815 | Księstwo Warszawskie | Cesarstwo Francuskie | departament bydgoski | miasto municypalne | siedziba podprefekta (starosty) |
1815–1824 | Królestwo Prus | Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska | miasto wydzielone podległe rejencji* | siedziba landrata (starosty) | |
1824–1878 | Królestwo Prus od 1871 Cesarstwo Niemieckie | Prusy, rejencja kwidzyńska | miasto wydzielone podległe rejencji* | siedziba landrata | |
1878–1900 | Cesarstwo Niemieckie | Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska | miasto wydzielone podległe rejencji* | siedziba landrata | |
1900–1920 | Cesarstwo Niemieckie | Prusy Zachodnie, rejencja kwidzyńska | miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1920–1939 | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | miasto wydzielone** | stolica województwa | |
1939–1945 | Rzesza Niemiecka | Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja bydgoska | Miasto wydzielone** | powiatu grodzkiego i siedziba powiatu ziemskiego | |
1945 luty-kwiecień*** | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Miasto wydzielone** | stolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1945–1950 | Rzeczpospolita Polska | województwo pomorskie | Miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1950–1952 | Rzeczpospolita Polska | województwo bydgoskie | Miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1952–1975 | Polska Rzeczpospolita Ludowa | województwo bydgoskie | Miasto wydzielone** | powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego | |
1975–1989 | Polska Rzeczpospolita Ludowa | województwo toruńskie | miasto | stolica województwa | |
1989–1998 | Rzeczpospolita Polska | województwo toruńskie | miasto | stolica województwa, siedziba urzędu rejonowego | |
od 1999 | Rzeczpospolita Polska | województwo kujawsko-pomorskie | miasto na prawach powiatu | współstolica województwa, powiat grodzki i siedziba powiatu ziemskiego |
* Miasto na mocy rozkazu króla Fryderyka Wilhelma III z 1818 roku landratowi (powiatowi) podlegało jedynie w sprawach wojskowych i podatkowych, dotyczyło to również prawa bezpośredniego zwracania się do władz rejencyjnych z pominięciem toruńskiego landrata. Ponadto władze miasta sprawowały również do 1861 roku nadzór i zwierzchność policyjną nad przedmieściami i wsią Mokre. Formalnie jednak przez cały okres należało do powiatu[34]
** całkowite wydzielenie miasta z władzy powiatu nastąpiło 1 kwietnia 1900 roku, Toruń został tzw. powiatem grodzkim
***formalnie województwo pomorskie przywrócono dekretem PKWN z dnia 21 sierpnia 1944 roku, ustanawiając stolicę w Toruniu
Demografia
Liczba mieszkańców
Toruń to jedyne duże miasto w województwie kujawsko-pomorskim, w którym od blisko dekady obserwuje się więcej urodzeń niż zgonów. Dodatni przyrost naturalny jest wyraźny, co pokazują wyniki przedstawione przez GUS (patrz rok 2011, kiedy to w mieście odnotowano 1969 urodzeń i 1812 zgonów). Różnica in plus wyniosła 157[35].
Najwyższą liczbę ludności Torunia odnotowano w 2000 roku (210 tys.). Obecnie miasto cechuje spadek ludności. Głównym tego powodem jest osiedlanie się mieszkańców Torunia w podmiejskich gminach, które bezpośrednio graniczą z miastem (Łysomice, Lubicz, Zławieś Wielka, a także Mała i Wielka Nieszawka).
- Liczba ludności miasta Torunia na przestrzeni 6 ostatnich stuleci
1. Kazimierz Esden-Tempski: Księga Pamiątkowa Dziesięciolecia Pomorza. Toruń: Pomorski Związek Podoficerów Rezerwy, 1930, s. 482.
Struktura demograficzna mieszkańców miasta Toruń według danych z 31 grudnia 2010[36]:
Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
---|---|---|---|---|---|---|
Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
Populacja | 205 312 | 100 | 110 357 | 53,75 | 94 955 | 46,25 |
Wiek przedprodukcyjny (0–17 lat) | 33 987 | 16,55 | 16 724 | 8,15 | 17 263 | 8,41 |
Wiek produkcyjny (18–65 lat) | 136 311 | 66,39 | 68 551 | 33,39 | 67 760 | 33 |
Wiek poprodukcyjny (powyżej 65 lat) | 35 014 | 17,05 | 25 082 | 12,22 | 9932 | 4,84 |
Gminy podmiejskie
Od początku lat 90. XX wieku znacząco rośnie liczba mieszkańców zurbanizowanych osiedli podmiejskich wokół Torunia: Przysiek-Rozgarty, Złotoria, Lubicz, Grębocin, Mała i Wielka Nieszawka, Łysomice. Do gmin podmiejskich, bezpośrednio związanych z Toruniem, należą Gmina Łubianka, Gmina Lubicz, Gmina Zławieś Wielka, Gmina Łysomice, Gmina Wielka Nieszawka.
Zmiana granic miasta
Od blisko dekady, co jakiś czas, w lokalnych mediach trwa dyskusja na temat ewentualnego przyłączenia do obszaru administracyjnego Torunia niektórych gmin przylegających do miasta. W dyskusji przewija się propozycja, aby miasto powiększyło się o gminy i wsie, takie jak: Mała i Wielka Nieszawka, Przysiek, Rozgarty, Stary Toruń, Różankowo, Łysomice, Ostaszewo, Papowo Toruńskie, Grębocin, Rogowo, Rogówko, Lubicz oraz Złotoria. Jednak do tej pory żadna ze stron nie podjęła w tej kwestii czynności administracyjnych czy prawnych.
Ostatni raz obszar miasta rozszerzono w 1976 roku, kiedy przyłączono Kaszczorek, Bielawy i część Grębocina[37].
Administracja
Samorząd miejski
Organem ustawodawczym samorządu miejskiego jest licząca 25 radnych Rada Miasta Torunia. Obecnie trwa jej VII kadencja (2014–2018). Organem wykonawczym samorządu jest Prezydent Miasta Torunia. Aktualnie tę funkcję sprawuje już IV kadencję (od roku 2002) Michał Zaleski[38][39]. Siedziba władz miasta mieści się przy ulicy Wały gen. Sikorskiego, natomiast poszczególne wydziały urzędu mają siedzibę w różnych punktach miasta.
Samorząd wojewódzki
Miasto Toruń oraz dwa powiaty: toruński i chełmiński stanowią okręg wyborczy numer 4, z którego wybiera się 6 radnych do 33-osobowego Sejmiku województwa kujawsko-pomorskiego. Siedziba Urzędu Marszałkowskiego województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się przy Placu Teatralnym w Toruniu.
Polityka
Mieszkańcy Torunia wybierają posłów na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej z okręgu wyborczego numer 4, do Senatu z okręgu wyborczego numer 11, natomiast do Parlamentu Europejskiego z okręgu wyborczego numer 2. W mieście znajdują się liczne biura poselskie, posłów zasiadających zarówno w parlamencie polskim, jak i europejskim.
Biura poselskie
Posłowie mający biura poselskie w mieście:
- Tomasz Lenz – PO, Antoni Mężydło – PO, Grzegorz Karpiński - PO, Jan Ardanowski – PiS, Anna Sobecka – PiS, Jerzy Wenderlich – SLD, Maciej Wydrzyński – Twój Ruch, Zbigniew Girzyński – niezrzeszony
Biuro Senatorskie w mieście:
Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:
Instytucje wyborcze
W mieście ma swą siedzibę delegatura Krajowego Biura Wyborczego oraz Okręgowa Komisja Wyborcza dla okręgu wyborczego nr 5 do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, obejmująca miasta: Grudziądz, Toruń i Włocławek oraz powiaty: aleksandrowski, brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński,grudziądzki, lipnowski, radziejowski, rypiński, toruński, wąbrzeski i włocławski a także okręgu wyborczego nr 11, okręgu wyborczego nr 13 i okręgu wyborczego nr 12 do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej.
Związki i organizacje
Toruń należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji[40]:
- Federacja Miast Kopernikowskich, od 1983 roku
- Związek Miast Polskich, od 1992 roku
- Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich, od 1993 roku
- Lokalna Organizacja Turystyczna Liga Polskich Miast i Miejsc UNESCO (siedziba), od 2005 roku
- OWHC – Organizacja Miast Światowego Dziedzictwa, od 1998 roku
- Stowarzyszenie EUROB (Europejski Szlak Gotyku Ceglanego), od 2008 roku
- Związek Miast Nadwiślańskich (siedziba), od 1997 roku
- Międzynarodowy Związek Miast Nowej Hanzy, od 1998 roku
- Regionalna Agencja Poszanowania Energii, od 1998 roku
- Stowarzyszenie Miast, Gmin i Powiatów Dorzecza Drwęcy, od 2003 roku
- Stowarzyszenie Miast Autostrady A1, od 1996 roku
- Lokalna organizacja turystyczna, od 2003 roku
- Stowarzyszenie Zielone Płuca Polski, od 2006 roku
- Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna, od 2011 roku
- Międzynarodowe Stowarzyszenie Miast Orędowników Pokoju, od 2011 roku
Podział miasta
W Toruniu nie ma administracyjnych dzielnic. Miasto od 2005 roku podzielone jest na 24 części (dla celów urzędowych). Inny podział zastosowany został przy tworzeniu jednostek pomocniczych gminy, które w Toruniu nazywają się okręgami. Obecnie istnieje 13 Rad Okręgów (Podgórz, Stawki, Rudak, Czerniewice, Kaszczorek, Bielawy-Grębocin, Skarpa, Rubinkowo, Jakubskie-Mokre, Wrzosy, Chełmińskie, Staromiejskie, Bydgoskie), których przedstawicieli wybierają mieszkańcy danego obszaru. Rady danych okręgów stanowią ciała opiniodawcze dla Rady Miasta Torunia[41].
Dzielnice (wykaz części urzędowych miasta Torunia)[42][43][44]:
Osiedla w Toruniu
św. Józefa, św. Klemensa, Brzezina, Fałata, Reja, Młodych, Dekerta, Chrobrego, Kościuszki, Pod Dębową Górą, Katarzynka, Nad Strugą, Nasze, Letnie, Kochanowskiego, Uniwersyteckie, Zieleniec i wiele innych.
Rozbudowa miasta
W obrębie ulic Grudziądzkiej, Polnej i Ugory (północna część miasta) powstaje nowa 417-hektarowa dzielnica miasta, potocznie zwana JAR-em, która jest obecnie najbardziej dynamicznie rozwijającym się obszarem w mieście pod względem budownictwa mieszkaniowego. Teraz został objęty miejskim planem zagospodarowania przestrzennego, który uwzględnia powstanie mi. in.: szkoły, przedszkola, kościoła, boisk sportowych, domów jednorodzinnych i wielorodzinnych, a także sklepów i linii tramwajowej[45], która połączy nowo budowane osiedle z centrum miasta. Aktualnie na terenie osiedla trwa budowa dróg Fortecznej i Strobanda[46] oraz licznych domów mieszkalnych[47]. W 2015 roku dzielnica zyska połączenie autobusowe z resztą miasta.
Po oddaniu do użytku mostu drogowego im. Elżbiety Zawackiej zwiększył się potencjał budownictwa mieszkaniowego w lewobrzeżnej części Torunia, m.in. na Podgórzu, Stawkach, Rudaku i Czerniewicach[48]. Trwają tam budowy zarówno bloków deweloperskich, jak i komunalnych oraz domów jednorodzinnych[49].
Budownictwo jednorodzinne i wielorodzinne rozwija się także we wschodniej części miasta (Grębocin, Bielawy) oraz na Wrzosach.
Sądownictwo
Toruń to ważny i prężny ośrodek prawniczy w Polsce. To na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika kształci się od blisko 70 lat przeszłych sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych, notariuszy i innych, a cały rozległy proces dydaktyczny i naukowy prowadzi na 26 katedrach aktualnie blisko 120 nauczycieli akademickich, w tym 20 profesorów tytularnych, 13 doktorów habilitowanych na stanowisku profesora UMK i 6 doktorów habilitowanych[50].
Sądy i instytucje związane z sądownictwem
W Toruniu swoją siedzibę mają[51]:
- Sąd Okręgowy – obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Piekary 51
- Sąd Rejonowy – wydziały sądu zlokalizowane są w kilku budynkach na terenie miasta m.in.: ul. Fosa Staromiejska 12 /14, ul. Piastowska 7 (I Wydział Cywilny). Obecnie trwają prace przygotowawcze dotyczące budowy nowego gmachu Sądu Rejonowego na Placu Zwycięstwa[52].
- Prokuratura Okręgowa - obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Grudziądzka 45
- Prokuratura Rejonowa - Toruń Centrum-Zachód, ul. Grudziądzka 45 i Toruń-Wschód, ul. Grudziądzka 47
- Samorządowe Kolegium Odwoławcze - ul. Targowa 13/15
- Stały Polubowny Sąd Konsumencki - funkcjonuje jako ośrodek zamiejscowy, ul. Moniuszki 15/21
- Toruńska Okręgowa Rada Adwokacka – obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Rynek Staromiejski 17
- Toruńska Okręgowa Izba Radców Prawnych - obejmuje wschodnią część województwa kujawsko-pomorskiego, ul. Chełmińska 16
- Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – oddział regionalny w Toruniu
- Centrum Sprawiedliwości Naprawczej - Zadaniem ośrodka jest wypełnienie luki instytucjonalnej pomiędzy instytucjami wymiaru sprawiedliwości, a dostępnymi w polskim porządku prawnym narzędziami sprawiedliwości naprawczej (jedyna taka placówka w kraju), ul. Ślusarska 2/2[53]
- Kujawsko-Pomorskie Akademickie Centrum Prawa Ochrony Środowiska - ośrodek ten prowadzi niezależne badania naukowe w dziedzinie prawa ochrony środowiska o charakterze interdyscyplinarnym[54].
- Ośrodek Mediacyjny – Fundacja Pracownia Dialogu, ul. Ślusarska 2
- Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny - ul. Plac Fryderyka Skarbka 7/9
- Sąd Arbitrażowy przy Polskiej Izbie Gospodarczej Maszyn i Urządzeń Rolniczych - ul. Lelewela 33
Pod koniec lat 2000 władze miasta oraz środowisko prawnicze Torunia starały się w Ministerstwie Sprawiedliwości o przywrócenie w mieście Sądu Apelacyjnego (istniał w latach 1920 -1933). Do dnia dzisiejszego nie zapadła wiążąca decyzja w tej sprawie[55].
Więziennictwo
W mieście znajduje się Areszt Śledczy. Zlokalizowany jest w samym środku Starego Miasta, w zabytkowej neogotyckiej rotundzie
Aglomeracja
Toruński Obszar Funkcjonalny
Toruń (miasto na prawach powiatu) wraz z powiatem ziemskim (Toruński Obszar Funkcjonalny) wchodzi w skład bicentrycznej aglomeracji bydgosko-toruńskiej, która oficjalnie powstała w kwietniu 2014 roku. W skład Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego ponadto wchodzą: miasto Bydgoszcz (powiat grodzki), powiat ziemski bydgoski, a także gminy: Łabiszyn, Szubin, Nakło i Kowalewo Pomorskie. Obszar ten zamieszkuje ponad 850 tys. osób, co stanowi prawie 41% ludności prawie dwumilionowego województwa kujawsko-pomorskiego. Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny, zajmujący powierzchnię 3744 km², stanowi zatem jeden z największych obszarów miejskich w Polsce[56].
Z aglomeracyjnych funkcji miasta, takich jak: handel, usługi, infrastruktura medyczna, szkolnictwo, kultura, rozrywka czy miejsca pracy, korzystają i wyraźnie ciążą w stronę Torunia również gminy niewchodzące w skład Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. Są to gminy powiatu aleksandrowskiego, rypińskiego, golubsko-dobrzyńskiego, chełmińskiego, wąbrzeskiego i brodnickiego, w mniejszym stopniu powiatu inowrocławskiego[57].
Potencjał regionalny Torunia
Potencjał Torunia wraz z powiatem ziemskim w województwie kujawsko-pomorskim[58][59][60][61][62][63][64][65][66]:
- administracja - współstolica województwa - siedziba m.in.: marszałka, zarządu i sejmiku województwa oraz wielu instytucji szczebla wojewódzkiego
- mieszkańcy miasta i powiatu – ok. 315 tys. ludności, co stanowi ok. 15% mieszkańców województwa
- gospodarka – lider w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, bogate zaplecze naukowo-badawcze oraz dobrze rozwinięte otoczenie biznesu
- działalność badawczo-rozwojowa – placówki badawcze i badawczo – wdrożeniowe (Polska Akademia Nauk, UMK i inne)
- turystyka – główny ośrodek turystyczny województwa, rozbudowana baza noclegowa (4297 miejsc noclegowych), ponad 1,7 mln. turystów rocznie
- szkolnictwo wyższe – znaczący ośrodek akademicki, 33 tys. studentów i ok. 800 doktorantów
- kultura – bogata i różnorodna oferta kulturalna, na którą składają się trzy teatry zawodowe, kilka amatorskich, kilkadziesiąt muzeów i galerii wystawowych oraz dziesiątki imprez kulturalnych (w tym znaczące w kraju festiwale teatralne, muzyczne i filmowe)
- zabytki – największa liczba najcenniejszych zabytków architektury w województwie
- sport – znacząca infrastruktura sportowa, zawody krajowe i międzynarodowe oraz liczne dyscypliny sportowe
Gospodarka
Toruń to regionalny ośrodek gospodarczy, biznesowy, a także siedziba władz lokalnych kluczowych organizacji gospodarczych. Jest siedzibą władz samorządowych województwa kujawsko-pomorskiego, a także ważnym węzłem komunikacyjnym (autostrada A1).
Miasto jest liderem w województwie pod względem ilości największych przedsiębiorstw, a także najwyższego w regionie wynagrodzenia za pracę[67] oraz niskiego bezrobocia. W 2014 roku stopa bezrobocia w Toruniu wynosiła 8,6%, a w regionie 15,4%[68]. Toruń przoduje również w pozyskiwaniu środków unijnych[69], co pozwala aktualnie na realizacje dużych inwestycji infrastrukturalnych. Jako jedyne miasto w województwie uzyskało klasę A, tzn. najwyższą atrakcyjność inwestycyjną dla wszystkich analizowanych sekcji gospodarki narodowej[70]. Miasto jest również drugim najważniejszym ośrodkiem dojazdowym do pracy w regionie[71].
O silnej pozycji gospodarczej Torunia na tle innych ośrodków miejskich województwa kujawsko-pomorskiego może świadczyć wynik rankingów opublikowanych w kwietniu 2012 roku przez dwa czasopisma: „Rzeczpospolitą” i „Politykę”. Zestawiono w nim niezależnie 500 największych polskich firm działających w 2011 roku. Z całego regionu kujawsko-pomorskiego na listę trafiło 18 przedsiębiorstw, z których wg „Rzeczpospolitej” osiem pochodzi z Torunia, a wg publikacji „Polityki” aż 10. Co roku ten wskaźnik jest podobny[72][73].
Otoczenie biznesu
Instytucje wspierające biznes[74][75]:
- Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego SA
- Centrum Transferu Technologii
- Toruński Park Technologiczny
- TARR Centrum Innowacyjności – Exea Data Center
- Inkubator Smart Space
- Loża Toruńska Business Centre Club
- Studenckie Forum BCC
- Regionalne Biuro Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej
- Kujawsko-Pomorski Fundusz Pożyczkowy
- Inkubator Przedsiębiorczości (w budowie)
- Kujawsko-Pomorski Fundusz Poręczeń Kredytowych
- Izba Przemysłowo-Handlowa w Toruniu
- Kujawsko-Pomorska Izba Rolnicza w Przysieku k/Torunia
- Regionalne Centrum Eksportu przy IPH w Toruniu
- Kujawsko-Pomorskie Centrum Obsługi Inwestora w Toruniu
- Miejskie Biuro Obsługi Inwestora i Przedsiębiorcy
- Toruński Fundusz Poręczeń Kredytowych
- Business Link Toruń
- Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości przy Wyższej Szkole Bankowej w Toruniu
- Centrum Wsparcia Biznesu (planowane)[76]
- Bank Gospodarstwa Krajowego, powstał w 1924 roku i jest państwową instytucją finansową.
- Wojewódzki Urząd Pracy
- Centrum Informacji i Planowania Kariery Zawodowej
Przedsiębiorstwa w Toruniu
Do największych przedsiębiorstw w Toruniu należą m.in. GK Neuca (farmaceutyka i kosmetyka), Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych (farmaceutyka i kosmetyka), Krajowa Spółka Cukrowa (przemysł spożywczy), ThyssenKrupp Energostal (przemysł metalowy), GK Apator (przemysł elektrotechniczny), Cereal Partners Poland Toruń-Pacific (przemysł spożywczy), Nova Trading (przemysł metalowy), Geofizyka Toruń (górnictwo naftowe), Janus (przemysł spożywczy), RUG Riello Urządzenia Grzewcze (budownictwo), Rywal-RHC (przemysł elektrotechniczny)[77][78].
Na terenie miasta do dziś działają firmy z wieloletnią tradycją:
- Zakłady Urządzeń Okrętowych „Towimor” – 1905 rok[79]
- Polmos Toruń (Toruńskie Wódki Gatunkowe) – 1884 rok[80]
- Fabryka Zintegrowanych Systemów Opomiarowania i Rozliczeń „Metron” – 1920 rok[81]
- Fabryka Cukiernicza „Kopernik” – 1751 rok[82]
- Toruńska Energetyka Cergia – 1975 rok[83]
- Miejski Zakład Komunikacji – 1891 rok[84]
- Zakład Mleczarski (Łowicz)[85]
- Apteka „Pod Złotym Lwem” – 1624 rok[86]
- Piekarnia Grochowalski
- Piekarnia-Ciastkarnia Górscy
- Cukiernia Franciszek Pokojski – 1932 rok[87]
- Cukiernia Lenkiewicz – 1945 rok[88]
- Miejski Zakład Oczyszczania – 1778 rok[89]
- Toruńskie wodociągi – 1893 rok[90]
- Hotel „Pod Orłem” – 1886 rok[91]
- Hotel „Pod Trzema Koronami”[92]
- Hotel Polonia – 1890 rok[93]
- Zakład Energetyczny Toruń (Energa-Operator)[94]
- Toruńskie Zakłady wytwórcze Serów Topionych (Lacpol) – 1951 rok[95]
- Piekarnia-Cukiernia Bartkowscy – 1927 rok[96]
- Elana (Boryszew) – 1963 rok[97]
- Przedsiębiorstwo Nasiennictwa Ogrodniczego i Szkółkarstwa Torseed[98]
- Urbitor – 1958 rok[99]
- Drukarnia Zapolex
- Toruńskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Drzewnego - 1950 rok
Toruński Park Technologiczny
Toruński Park Technologiczny, który swoją siedzibę ma w lewobrzeżnej części Torunia (Rudak), powstał w 2005 roku i należy do Konsorcjum Parków Technologicznych w Polsce. Na jego terenie zlokalizowanych zostało blisko 50 firm.
Profil parku: techniki informacyjne i komunikacyjne, energoelektronika, OZE i technika budowlana.
W TPT swoją siedzibę mają m.in.:
- Data Space (dawniej Kom-net) (Telefonia VOIP, usługi sieciowe, outsourcing Contact Center, billing danych)
- Data Invest (Przetwarzanie danych, cloud computing, nowoczesna serwerownia Data Space)[100]
- Geopolis (Produkcja i wdrożenia rozwiązań w energoelektronice)
- Optiguard (Elektroniczne systemy zabezpieczeń antykradzieżowych dla placówek handlowych)
W 2013 roku w Toruńskich Parku Technologicznym otwarto Exea Data Center – nowoczesne centrum przetwarzania danych[101].
Znane marki produkowane w Toruniu
Do najbardziej znanych toruńskich marek bez wątpienia należą:
- toruńskie pierniki produkowane przez Fabrykę Cukierniczą „Kopernik”, są to m.in.: Toruńskie Pierniki (pomarańczowe niebo, malinowe niebo, serca w czekoladzie, nuta cytrynowa, serduszka w czekoladzie z nadzieniem różanym, bursztynowe serca z nadzieniem brzoskwiniowym, serca toruńskie, flisaczki, uszatki, przekładaniec toruński, mieszanka firmowa), Katarzynki (katarzynki w czekoladzie, mini katarzynki), Wafle Teatralne (wafel teatralny w czekoladzie, wafel teatralny cytrynowy) i inne[102].
- płatki śniadaniowe produkowane przez Cereal Partners Poland Toruń Pacific, są to m.in.: Nesquik, Nesquik Duo, Nesquik Alphabet, Cini Minis, Strawberry Minis, Cookie Crisp, Cookie Crisp Brownie, Chocapic, Chocapic Choco-Orzechowy, Cheerios, Kangus, Lion, Corn Flakes, Gold Flakes, Frutina owoce i błonnik, Fitness i inne[103].
- materiały opatrunkowe produkowane przez Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych, są to m.in.: Bella (podpaski higieniczne, wkładki, tampony), Dr Max (chemia gospodarcza), Happy (pieluszki i kosmetyki dla dzieci), Pollena Eva (kosmetyki do pielęgnacji ciała), Seni (pieluchomajtki dla dorosłych), Matopat (wyroby medyczne dla służby zdrowia – gazy, kompresy, opaski, plastry) i inne[104].
Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna
Na północ od Torunia (ok. 2 km od granicy) znajduje się jeden z terenów Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej. Tak zwany „Crystal Park” powstał w 2006 roku i obejmuje 177,61 ha[105]. Jest on położony przy autostradzie A1 i drodze krajowej nr 91.
- Początek: 12 kwietnia 2006 szef Sharp Corporation Katsuhiko Machida, premier Polski Kazimierz Marcinkiewicz oraz podsekretarz stanu w Ministerstwie Gospodarki Andrzej Kaczmarek spotkali się w Kancelarii Premiera, by podpisać umowę na budowę fabryki modułów do monitorów ciekłokrystalicznych w podtoruńskim Ostaszewie (gmina Łysomice).
- Stan na listopad 2009: czynne firmy: Sharp, Orion, Matsushita Chemicals, Sumika Electronic Materials Poland, Poland Tokai Okaya Manufacturing, NYK Logistics, Sohbi Craft Poland, Kimoto Poland, Tensho Poland, U-Tec Poland, Nissin Logistics Poland[106].
Kolejne firmy w budowie (PKP Cargo – Terminal Cargo). Główne firmy Sharp i Orion posiadają linie do produkcji telewizorów ciekłokrystalicznych oraz plazmowych.
- Stan na sierpień 2014: czynne firmy: Apator, Boryszew Tensho Poland, For Nature Solutions, Katarzynki Akcesoria Meblowe, Kreis Pack, Orion Electric (Poland, PKP Cargo, Poland Tokai Okaya Manufacturing, Sohbi Craft Poland, Tioman, Vital[107].
Instytucje finansowe
W Toruniu siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i zespoły, takich służb jak: Izba Skarbowa, Urząd kontroli Skarbowej, Regionalna Izba Obrachunkowa, Zakład Ubezpieczeń Społecznych, I Urząd Skarbowy, II Urząd Skarbowy, Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego i inne
Handel
W Toruniu w 2014 roku znajdowało się 10 hipermarketów – Castorama, Auchan, Carrefour, Leroy Merlin, OBI, Brico Depot i inne oraz blisko 50 supermarketów – Jysk, Lidl, Netto, Tesco, Intermarché, Stokrotka, Piotr i Paweł i inne. Istnieją również supermarkety specjalistyczne, takie jak: sportowy Decathlon czy elektroniczne, np Media Markt i Media Expert. W mieście działają również targowiska miejskie, z których największe mieści na Chełmińskim Przedmieściu[108].
W mieście aktualnie trwa budowa jednego hipermarketu (Kaufland) oraz kilku supermarketów, są to m.in. Intermarche, Tesco, Aldi i Stokrotka[109]
Największe centra handlowe
- Toruń Plaza – jest drugim co do wielkości centrum handlowo-rozrywkowym w mieście. Otwarto je w listopadzie 2011 roku. W obiekcie znajduje się ok. 120 sklepów polskich i zagranicznych marek, klub fitness Pure, centrum rozrywki Fantasy Park oraz multipleks z ośmioma salami kinowymi[110].
- Galeria Atrium Copernicus – aktualnie największe centrum handlowo-rozrywkowe w Toruniu i w województwie. W centrum znajdują się punkty usługowe, gastronomiczne i rozrywkowe (145 sklepów + liczne punktów gastronomicznych). W latach 2014-2015 galeria handlowa została rozbudowana[111].
- Centrum handlowe Kometa – otwarto je w 1999 roku i jest najstarszym centrum handlowym w Toruniu. Znajduje się w północnej części miasta. Oprócz 20 mniejszych sklepów mieści się tam wielkopowierzchniowy hipermarket.
- Centrum handlowe Arpol – centrum otwarto w 2000 roku na terenie XIX-wiecznego zespołu pofabrycznego Born & Schütze. Na terenie kompleksu handlowego istnieje: hala targowa, 3-piętrowy budynek biurowy, galerie z asortymentem wyposażenia wnętrz, a także restauracje, sala fitness, siłownia i miejsce zabaw dla dzieci.
- Centrum handlowe Bielawy – zostało otwarte w 2002 roku. Na terenie centrum mieści się największy w mieście hipermarket oraz duża galeria handlowa, licząca prawie 75 sklepów, kawiarni, restauracji i punktów usługowych. W skład kompleksu handlowego wchodzi również market budowlany.
- Powszechny Dom Towarowy – w obecnej, zmodernizowanej formie (po pożarze w 1984 roku starego PDT) został oddany do użytku w 2000 roku. Galeria handlowa położona jest w samym sercu Starego Miasta, w kwartale między Rynkiem Staromiejskim a ulicą Szeroką. Posiada 34 sklepy i punkty usługowe.
- Arkady Kupieckie – centrum handlowe otwarto w 2012 roku. Funkcjonuje w nim 90 sklepów, butików i punktów gastronomicznych. Wyróżniają się tym, że nie należą do sieci handlowych, a oferują wyroby lokalnych przedsiębiorców.
Dawniej
Dawniej funkcję centrum handlowego Torunia pełniło Stare Miasto, którego główny trakt stanowiły przekształcone w deptak ulice: Szeroka i Królowej Jadwigi, łączące Rynek Staromiejski z Rynkiem Nowomiejskim. Mieściły się tam dwa domy towarowe, delikatesy, Dom Pana, Dom Mody „Telimena”, Dom Dziecka, liczne reprezentacyjne sklepy (także firm dziś nieistniejących np. salon Mody Polskiej czy sklepy Pewexu) oraz dziesiątki sklepów różnych branż – odzieżowych, obuwniczych, futrzarskich, księgarskich (te przetrwały do dzisiaj), zabawkarskich i sportowych.
Nagromadzenie tylu placówek handlowych na Starym Mieście ściągało do tej dzielnicy prawdziwe tłumy torunian, czego dowodem był wiecznie zatłoczony deptak.
Obecnie, zgodnie z panującym w całej Polsce zwyczajem, sklepy przenosi się do powstałych na przedmieściach tzw. galerii handlowych, co – na szczęście – nie doprowadziło do wyludnienia Starówki, jak to ma miejsce w wielu innych miastach. Toruńskie Stare Miasto nadal żyje dzięki nie tyle ostałym się sklepom, ile zlokalizowanym tu licznym klubom, pubom, restauracjom, pizzeriom i kawiarniom, których łączną liczbę w tej dzielnicy szacuje się na blisko 140. W historycznym centrum Torunia mają także siedzibę liczne banki, kancelarie prawne, biura instytucji samorządowych i państwowych, stowarzyszeń itd.[112][113]
Targi Toruńskie
Od 2005 roku firma Targi Toruńskie przystąpiła do organizowania imprez targowych. Do cyklu imprez targowych weszły między innymi: Targi Konserwatorskie, Kujawsko-Pomorskie Targi Inwestycyjne „INWEST-TOR”, Targi Budownictwa i Targi Mieszkaniowe „Od działki po dom”, Targi Metal Tools, oraz jarmarki na toruńskiej starówce[114]. W 2006 roku do użytku po generalnym remoncie została oddana hala targowa Centrum Targowe PARK. Zbudowana w 1928 roku jako najnowocześniejsza w Polsce hala wystawowa według projektu K. Ulatowskiego, służyła od 1958 roku celom przemysłowym[115].
Lista targów i jarmarków cyklicznie odbywających się w Toruniu:
- Targi Budownictwa i Targi Mieszkaniowe „Od działki po dom” (marzec)
- Kujawsko-Pomorskie Targi Inwestycyjne „INWEST-TOR” (marzec)
- Targi Metal Tools (kwiecień)
- Targi Plast Tools
- Targi Dziecięcy Świat
- Dzień Akademii Piękności
- Targi Motoryzacyjne MOTO-TOR
- Targi Konserwatorskie
- Targi Kościoły
- Targi Turystyczne
- Jarmark wielkanocny (wiosną, tydzień przed świętami)[116]
- Jarmark Katarzyński (czerwiec)[117]
- Targi Konserwatorskie (październik)[118]
- Jarmark Bożonarodzeniowy (trwa ok. dwóch tygodni przed świętami)[119]
Organizatorami licznych jarmarków i kiermaszy są również inne instytucje w mieście, m.in. Muzeum Etnograficzne (jarmark żywności ekologicznej, kiermasz wielkanocny, kiermasz świąteczny, kiermasz adwentowy i wiele innych) i Centrum Kultury Zamek Krzyżacki (lokalne pyszności, średniowieczne specjały kulinarne i wyroby rękodzieła, wolny jarmark toruński i inne)[120][121].
Forum Gospodarcze
W Toruniu od kilku już lat odbywa się co roku kongres gospodarczy pod nazwą: Welconomy Forum in Toruń. Toruńskie spotkania ekonomiczno-gospodarcze należą do największych w Polsce. Zagadnienia podejmowane na Forum, takie jak: energetyka, odnawialne źródła energii, bankowość czy służba zdrowia dotyczą nie tylko Polski, ale także Europy i świata. W toruńskiej konferencji uczestniczy średnio ok. ponad tysiąc gości z kraju i zagranicy, wśród nich wybitne osobowości świata gospodarki, polityki, nauki i kultury. W roku 2015, podczas XXII edycji Forum, szczególne miejsce poświęcone zostanie tematyce innowacyjności w polskiej gospodarce[122][123].
Transport
Transport drogowy
Toruń leży na skrzyżowaniu dróg tranzytowych biegnących z południa kraju na północ (Paneuropejski korytarz transportowy) i z zachodu na wschód. W okolicach miasta (osiedle Czerniewice) krzyżuje się jedyna w województwie autostrada A1 z drogą szybkiego ruchu S10 (węzeł Czerniewice) Poza tym przez miasto przebiegają cztery drogi krajowe i 10 dróg wojewódzkich.
Węzły drogowe w okolicach Torunia
- Czerniewice – (Toruń Południe)[124] A1/S10
- Lubicz – (Toruń Wschód) A1/S10
- Turzno – (Toruń Północ) A1/15
- Nieszawka – (Toruń Zachód) S10/15
Wykaz dróg
- A1E75 autostrada A1 – w kierunku Gdańska i Łodzi
- S10 (południowa obwodnica Torunia) – fragment drogi szybkiego ruchu S10, otwarty 15 listopada 2005 roku jako jednojezdniowy fragment.
- 10 w kierunku Bydgoszczy, Szczecina i Warszawy
- 15 w kierunku Inowrocławia, Poznania, Krotoszyna, Wrocławia do Olsztyna
- 80 w kierunku Bydgoszczy
- 91 w kierunku Gdańska i Łodzi
- 200 (Wielka Nieszawka – Cierpice)
- 257 (Toruń Przybyszewskiego – Toruń – rzeka Wisła – Mała Nieszawka)
- 258 (Toruń – Złotoria – Silno – rzeka Wisła – Wygoda – Toruń Czerniewice)
- 273 (Mała Nieszawka – Wielka Nieszawka – Cierpice)
- 552 Różankowo – Lubicz
- 553 w kierunku Różankowa
- 572 (Lubicz – stacja PKP)
- 585 (Podgórska – Dybowska)
- 654 (Toruń – Złotoria – Silno)
- 657 (Złotoria – Lubicz)
Obiekty inżynierskie
W Toruniu znajduje się blisko 50 obiektów inżynierskich. Do największych należą trzy mosty drogowe i jeden kolejowy przez Wisłę: most kolejowy im. Ernesta Malinowskiego, most drogowy im. Józefa Piłsudskiego, most autostradowy im. Armii Krajowej, most drogowy im. gen. Elżbiety Zawackiej, a także estakada im. Marka Sudaka, tunel pod placem Daszyńskiego, wiadukt im. Tadeusza Kościuszki oraz estakada na Trasie Średnicowej Północnej (w budowie).
Duże inwestycje drogowe
- Trasa Średnicowa Północna – od ulicy Grudziądzkiej do ulicy Skłodowskiej Curie (realizowana od lipca 2014 roku)[125]
- Trasa Staromostowa – od ulic Bema/Podgórna do ulicy Grunwaldzkiej (realizowana od stycznia 2015 roku)[126]
- Północna obwodnica Torunia – od węzła Turzno przez Łysomice do Przysieka (projektowana)
- Trasa Wschodnia – od Placu Daszyńskiego do ulicy Grudziądzkiej (projektowana)[127]
- Remont Mostu drogowego im. Józefa Piłsudskiego (planowana)[128]
- Trakt Leśny – od dzielnicy Na Skarpie do gminy Lubicz (planowana)[129]
Administracja drogowa
Wszystkimi drogami w Toruniu zawiaduje Miejski Zarząd Dróg[130], do którego zadań należy budowa, przebudowa, planowanie oraz bieżące utrzymanie dróg i obiektów inżynierskich. W mieście swoją siedzibę ma także Rejon Dróg GDDKiA[131], który zajmuje się remontami i bieżącym utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie rejonu toruńskiego oraz Rejon Dróg Wojewódzkich Zarząd Dróg Wojewódzkich. Jednostka ta odpowiada za utrzymanie dróg w powiatach chełmińskim, toruńskim, golubsko-dobrzyńskim i części bydgoskiego[132].
WORD
Miasto jest siedzibą Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Drogowego z filią w Grudziądzu[133] oraz Kujawsko-Pomorskiej Wojewódzkiej Rady Bezpieczeństwa Ruchu Drogowego[134].
Przy WORD w Toruniu działa od 2006 roku Centrum Edukacji Komunikacyjnej. W placówce tej odbywają się zajęcia z zakresu ruchu drogowego, skierowane do szkół, przedszkoli i innych placówek oświatowych z województwa kujawsko-pomorskiego[135].
Kluby i infrastruktura związana z motoryzacją
W mieście znajdują się instytucje związane z motoryzacją, czyli Polski Związek Motorowy[136] i Automobilklub Toruński[137], które współorganizują ogólnopolskie i międzynarodowe imprezy, takie jak: zloty, zjazdy, wyścigi samochodowe, gokartowe i inne, m.in. w 2015 roku odbył się 21. Międzynarodowy Zlot Miłośników Citroena 2CV[138]. Imprezom tym sprzyja bogata infrastruktura jaką dysponuje miasto. Znajdują się tu, oprócz Motoareny, Tor wyścigowy MotoPark Toruń[139] (obiekt ten jest gospodarzem m.in. imprez driftingowych), tor motocrossowy, tor kartingowy Racing Arena[140] i inne.
Komunikacja miejska
Organizatorem publicznego transportu zbiorowego na terenie Torunia jest Gmina Miasta Toruń. Obsługę komunikacyjną zapewnia Miejski Zakład Komunikacji, istniejący od 1891 roku. Jest on głównym przewoźnikiem w mieście. Firma obsługuje 38 linii autobusowych (w tym 4 nocne) oraz 7 linii tramwajowych (w tym 2 nocne)[141]. Firma zapewnia również obsługę okolicznych wsi, posiadając 4 linie obsługujące miejscowości Gminy Lubicz. Połączenia miasta z tą gminą zapewnia również firma POLBUS, uruchamiająca 3 linie autobusowe kursujące z Placu św. Katarzyny (104, 105, 106)[142]. Ponadto MZK w Toruniu w okresie letnim uruchamia specjalną linię autobusową 106, dowożącą mieszkańców nad jezioro w miejscowości Kamionki w gminie Łysomice[143].
W mieście istnieją również 3 linie autobusowe bezpłatne. Dwie prowadzone przez firmę Morvi dowożą pasażerów do Galerii Copernicus oraz hipermarketu Auchan w Centrum Handlowym Kometa oraz 1 do Centrum Handlowego Bielawy[144][145].
Dogodną komunikację z innymi miejscowościami w regionie i w Polsce oferuje również firma Arriva Bus (dawny PKS Toruń), posiadająca swoją główną siedzibę na Dworcu Autobusowym przy ul. Dąbrowskiego[146]. Miasto posiada również drugi dworzec autobusowy przy dworcu kolejowym Toruń Miasto.
Dogodną komunikację w obrębie miasta zapewnia również kolej. Szczególnie na odcinku od dworca Toruń Wschodni do Toruń Główny. Władze miasta planują w ramach perspektywy unijnej na lata 2014-2020 zakup taboru kolejowego i obsługę ruchu aglomeracyjnego w obrębie Torunia i okolicznych miejscowości. Planowana jest rewitalizacja istniejących przystanków kolejowych, jak i budowa nowych m.in. w okolicach Garbatego Mostku, na osiedlu Podgórz czy przy Centralnym Cmentarzu Komunalnym[147][148].
W Toruniu znajduje się 44 postojów taksówek, zapewniających ponad 360 miejsc dla samochodów TAXI, działa kilka korporacji taksówkowych[149].
Dawniej w Toruniu istniała jedna prywatna linia autobusowa E, uruchomiona w październiku 2006 roku przez firmę EUROPOL. Łączyła osiedle Na Skarpie z Placem Teatralnym. Zakończyła ona swoją działalność w kwietniu 2008 roku[150]. Również swoją działalność w grudniu 2007 roku zakończyła A-Linia prowadzona przez Toruńską Korporację Autobusową. Prowadziła ona regularne linie do okolicznych miejscowości praktycznie we wszystkich gminach powiatu toruńskiego[151].
System Informacji Pasażerskiej
W lutym 2014 roku rozpoczął się montaż pierwszych słupów SIP na przystankach tramwajowych. System Informacji Pasażerskiej, który za pomocą tablic świetlnych pokazuje pasażerom rzeczywisty czas przyjazdu tramwajów na przystanki, został uruchomiony w czerwcu 2014 roku[152][153].
Węzły przesiadkowe
- Aleja Solidarności - Główny węzeł przesiadkowy w mieście, integrujący komunikację tramwajową i autobusową, został otwarty w czerwcu 2014 roku[154].
- Plac 18. Stycznia - Węzeł przesiadkowy na Placu 18. Stycznia, który będzie integrował sieć tramwajową z koleją w ramach projektu BiT-City, zostanie otwarty w 2015 roku[155].
- Plac Rapackiego - Węzeł przesiadkowy w planach. Budowa platform autobusowo-tramwajowych jest uzależniona od remontu Placu Rapackiego i starego mostu drogowego. Jest kilka propozycji, planów i koncepcji dotyczących wyglądu, charakteru i funkcji Placu Rapackiego po modernizacji, ale oficjalnie żadna z nich do dziś nie została wybrana przez władze miasta[156].
Komunikacja dalekobieżna
Toruń to ważny, m.in. ze względu na położenie geograficzne i walory turystyczne, przystanek dalekobieżnej komunikacji autobusowej. W mieście zatrzymują się autobusy ogólnopolskich i międzynarodowych firm przewozowych takich jak: Polski Bus, Komfort Bus, Sindbad i inne, a także autokary przewoźników regionalnych (Kujawsko-Pomorski Transport Samochodowy, PKS Grudziądz, PKS Bydgoszcz). Bezpośrednie połączenia z Toruniem mają: Warszawa, Lublin, Białystok, Olsztyn, Ostrołęka, Gdańsk, Gdynia, Sopot, Koszalin, Słupsk, Kołobrzeg, Ustka, Łeba, Szczecin, Piła, Poznań, Łódź, Częstochowa, Katowice, Kraków, Zakopane, Rzeszów, a także wiele miast zachodniej Europy[157][158][159].
Transport kolejowy
Toruń jest ważnym i dużym węzłem kolejowym, a także siedzibą spółki kolejowej Arriva RP[160], której pociągi kursują na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, mazowieckiego i warmińsko-mazurskiego oraz Bazy Toruń-Kluczyki[161], mającej za zadanie m.in. bieżące utrzymanie składów Elf 22WEc, które kursują w ramach szybkiej kolei miejskiej BiT City na trasie Toruń Wschodni – Bydgoszcz Główna. Ponadto w Toruniu swoją siedzibę mają: Sekcja przewozów pasażerskich i Sekcja utrzymania taboru trakcyjnego Toruń Kluczyki Przewozów Regionalnych[162], PKP Cargo Wagony oraz posterunek Straży Ochrony Kolei[163].
Kolejowe związki zawodowe i stowarzyszenia
W Toruniu działają również liczne kolejowe związki zawodowe, są to m.in.: Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP z siedzibą w Toruniu[164], Związek Zawodowy Pracowników PKP przy oddziale Gospodarowania Nieruchomościami w Gdańsku z siedzibą w Toruniu i Międzyzakładowy Nadwiślański Związek Zawodowy Maszynistów[165].
W mieście działa także Stowarzyszenie Przyjaciół Kolei i Zabytków Techniki[166]
Połączenia kolejowe
Miasto skomunikowane jest bezpośrednimi połączeniami z największymi miastami w Polsce: z Warszawą, Gdańskiem, Poznaniem, Wrocławiem, Katowicami, Łodzią, Lublinem i Krakowem. Połączenia z tymi ośrodkami obsługuje PKP Intercity. Natomiast połączenia wojewódzkie i regionalne realizują: Przewozy Regionalne (m.in. Toruń – Bydgoszcz, Toruń – Kutno), Arriva RP (Toruń – Grudziądz, Toruń – Inowrocław) i Koleje Wielkopolskie (Toruń – Poznań)
Od grudnia 2015 roku do Torunia będą docierać nowoczesne składy Flirt, którymi będzie można dotrzeć do: Warszawy, Gdańska, Gdyni, Katowic, Bydgoszczy i Łodzi[167], a od tego samego miesiąca planuję się uruchomienie przez Arrive RP połączenia kolejowego Torunia z Berlinem[168].
linie kolejowe biegnące przez Toruń
Linia | Nr D29 | Sąsiednie węzły | Operator przewozów pasażerskich |
---|---|---|---|
Kutno – Piła Główna | 18 | Aleksandrów Kuj. – Bydgoszcz Wschód | PKP Intercity, Przewozy Regionalne(BiT-City), Arriva RP |
Poznań Wschód – Skandawa (GP) – Žielieznodorožnyj | 353 | Inowrocław – Jabłonowo Pom. | Przewozy Regionalne i PKP InterCity |
Toruń Wschodni – Malbork | 207 | Grudziądz | Arriva RP |
Nasielsk – Toruń Wschodni | 27 | Sierpc | Arriva RP |
Toruń Wschodni – Olek (daw. Chełmno) | 246 | (dawniej) Unisław Pom. |
Dworce i przystanki kolejowe
- Ważne stacje kolejowe i ich lokalizacja według osiedli i ulic:
- Toruń Główny (os. Stawki, ul. Kujawska) (pociągi pospieszne i osobowe; stacja węzłowa). Obecnie stacja ta przechodzi gruntowną przebudowę. Termin zakończenia prac budowlanych jest przewidziany na koniec października 2015 roku[169].
- Toruń Miasto (Stare Miasto, plac 18 Stycznia) (pociągi pospieszne i osobowe)
- Toruń Wschodni (os. Mokre, plac Fryderyka Skarbka) (pociągi pospieszne i osobowe; stacja węzłowa)
- Ważne przystanki osobowe i ich lokalizacja według osiedli i ulic:
- Toruń Kluczyki (os. Podgórz, ul. Kluczyki) (pociągi osobowe)
- Toruń Czerniewice (os. Czerniewice, ul. Przy Torze) (pociągi osobowe)
- Toruń Grębocin (os. Grębocin, ul. Ceramiczna) (pociągi osobowe)
- Stacje oraz przystanki osobowe zamknięte lub zlikwidowane:
- Toruń Północny (stacja towarowa) (os. Chełmińskie-Koniuchy, Szosa Chełmińska)
- Toruń Elana (Mokre – Katarzynka, ul. Płaska, zamknięty)
- Toruń Zachodni (os. Bielany) zlikwidowany ok. 1970 roku
- Toruń Barbarka (os. Wrzosy-Barbarka, ul. Pawia, zamknięty)
- Stacje na przedmieściach Torunia:
- Łysomice
- Papowo Toruńskie
- Lubicz
- Brzoza Toruńska
- Cierpice
- Cierpice Kąkol (w budowie)[170]
Stacje kolejowe (przystanki osobowe) planowane
Do końca 2020 roku władze miasta we współpracy z samorządem województwa kujawsko-pomorskiego i władzami PKP planują na odcinku Toruń Kluczyki - Toruń Wschodni budowę dwóch nowych stacji kolejowych (przystanki osobowe)[171]:
- Toruń Podgórz
- Toruń Garbaty Mostek
Szybka kolej Miejska
Szybka kolej miejska BiT-City – proponowane szybkie kolejowe połączenie Bydgoszczy i Torunia. Według założeń ma być elementem spajającym i integrującym dwa największe miasta województwa, spowodować szybszy rozwój obu stolic regionu, przyspieszyć powstanie aglomeracji bydgosko-toruńskiej. Pomysłodawcą projektu jest Wydział Inwestycji Strategicznych Urzędu Miasta Torunia w 2006, a wdrażającym projekt – Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu oraz Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego w Toruniu przy współpracy z urzędami miast Bydgoszczy i Torunia. Obecnie trwają szczegółowe prace projektowe oraz uzyskiwanie środków unijnych na realizację projektu. Wiadomo, że potrzebna jest modernizacja toru pozwalająca na rozwinięcie prędkości do 160 km/h.
- Pierwotnie jest rozważane połączenie na trasie Bydgoszcz Główna – Toruń Wschodni.
- Rozważane jest także przedłużenie pierwotnej linii z jednej strony do stacji Port Lotniczy w Bydgoszczy, a z drugiej do stacji Toruń Północ.
Prowizorycznie, jeszcze przed modernizacją toru i nabyciem nowoczesnego taboru, połączenie Bydgoszcz Główna – Toruń Wschodni pod szyldem BiT-City ruszyło 9 grudnia 2007. Do obsługi połączenia Zarząd Województwa wybrał przewoźnika o ówczesnej nazwie PKP Przewozy Regionalne sp. z o.o.
Bilet aglomeracyjny i regionalny
Na terenie województwa wprowadzony jest także bilet regionalny na trasie Toruń – Włocławek, działający na podobnej zasadzie jak bilet aglomeracyjny BiT-City (tj. możliwość korzystania z dowolnej linii komunikacji miejskiej przez godzinę od wyjścia z pociągu). Obydwa bilety (aglomeracyjny i regionalny) są wprowadzone na tej samej linii kolejowej nr 18, ale dotychczas nie stworzono biletu regionalnego na odcinku Bydgoszcz – Toruń – Włocławek. Linia Toruń – Włocławek nie została objęta projektem BiT-City pomimo wyższej liczby pasażerów w 2007 r. niż w przypadku linii Bydgoszcz – Toruń. Linię Toruń – Włocławek nadal częściowo obsługują niezmodernizowane składy, a ponadto bilet regionalny nie był promowany na taką skalę, jak bilet aglomeracyjny (np. reklamy na autobusach MZK Toruń), a to z kolei może wpłynąć na zmniejszenie atrakcyjności tej linii i przejęcie pasażerów przez liczne połączenia komunikacji autobusowej. Bilety regionalne można nabyć w kasach PKP. Część pociągów na trasie Toruń – Włocławek kończy swoją trasę na dworcu Toruń Wschodni, ma to przyśpieszyć dostęp do centrum i wschodniej części miasta. W przypadku Włocławka pociągi regionalne zatrzymują się na wszystkich dworcach i stacjach pasażerskich.
Lotnisko
W samym Toruniu znajduje się lotnisko, którego użytkownikiem jest Aeroklubu Pomorskiego, istniejący od 1922 roku. Lotnisko zostało rozbudowane przez Niemców w czasie II wojny światowej. Posiada dwie poniemieckie betonowe drogi startowe:
- na kierunku 11R/29L o wymiarach 1269 × 57 m
- na kierunku 02/20 o wymiarach 1190 × 57 m
EPTO posiada także dwie użytkowane trawiaste drogi startowe (oprócz ww. dwóch betonowych):
- na kierunku 11L/29R o wymiarach 1092 × 100 m
- na kierunku 14/32 o wymiarach 730 × 100 m
Lotnisko na Bielanach jest położone bezpośrednio przy projektowanej trasie średnicowej. Posiada hotel oraz restaurację. Obecnie w aeroklubie działają sekcje sportowe (lotnicza, szybowcowa, lotniarska i spadochroniarska). Prowadzone są także spacerowe loty turystyczne. Według Strategii Rozwoju Torunia z 2007 roku lotnisko to ma zostać zmodernizowane i rozbudowane do przyjmowania i odprawiania lotów nieregularnych oraz budowy terminalu cargo.
Transport lotniczy
Toruń znajduje się w obszarze oddziaływania czterech dużych portów lotniczych, są to: Port lotniczy Warszawa-Okęcie, Port Lotniczy Gdańsk im. Lecha Wałęsy, Port lotniczy Warszawa-Modlin i Port lotniczy Poznań-Ławica oraz dwóch mniejszych: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo i Port lotniczy Łódź-Lublinek. Miasto posiada regularne połączenia autobusowe z lotniskami w Gdańsku (od kwietnia 2013 roku)[172], Warszawie (od maja 2015 roku), Modlinie (od maja 2015 roku) [173]oraz w Bydgoszczy (od marca 2015 roku)[174]. Warto dodać, że miasto posiada 0,058% udziałów w Porcie lotniczym Bydgoszcz-Szwederowo[175]
Lądowiska
- Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, ulica Konstytucji 3 Maja[176]
- Lądowisko sanitarne przy Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera, ulica św. Józefa (planowane)[177]
Ponadto w mieście swoją siedzibę ma Leśna Baza Lotnicza Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych, która zlokalizowana jest na terenie Aeroklubu Pomorskiego, gdzie w okresie zagrożenia pożarowego stacjonują samoloty patrolowe i gaśnicze[178].
Transport wodny
- Porty rzeczne:
- Port Drzewny – ul. Starotoruńska
- Port Zimowy – ul. Popiełuszki (Rybaki)
- Przystanie żeglarskie:
- AKS
- AZS
- KS Budowlani
- Szkwał, Port Drzewny
- Towimor, Port Drzewny
- Walter, Port Drzewny
- Yacht Klub Toruń, Port Drzewny
- Liga Morska i Rzeczna, Port Drzewny
- W 2015 roku na rzece Drwęcy w Kaszczorku została wybudowana przystań kajakowa wraz z infrastrukturą turystyczną[179]
Zaplecze treningowe
Baza wioślarska - zaplecze treningowo-szkoleniowe. Służy wioślarzom AZS UMK Toruń i uczniom toruńskiej Szkoły Mistrzostwa Sportowego oraz wioślarzom i żeglarzom przypływającym do Torunia. Z bazy wioślarskiej korzystają również reprezentanci kadry narodowej realizujący program szkolenia wojewódzkiego i centralnego prowadzony przez Polski Związek Towarzystw Wioślarskich. Baza ta aktualnie (2015 rok) przechodzi gruntowną modernizację i rozbudowę[180].
Administracja wodna
W Toruniu swoją siedzibę mają: Zarząd Zlewni Wisły Kujawskiej [181]- instytucja ta podlega pod Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Oddział Rejonowy Kujawsko-Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych[182] - obejmuje on swym działaniem teren województwa kujawsko-pomorskiego położony po prawej stronie Wisły (powiaty: brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, lipnowski, rypiński, toruński i wąbrzeskim), Regionalna Stacja Hydrologiczno-Meteorologiczna Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej - zbiera i opracowuje stany wód z regionu kujawsko-pomorskiego oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej[183]
Transport turystyczny
W sezonie turystycznym oferowane są dodatkowo inne formy komunikacji:
- Łódka Katarzynka II – łącząca Bulwar Filadelfijski z Kępą Bazarową i Zamkiem Dybowskim
- Statek pasażerski Wanda (kursy po Wiśle)
- Statek pasażerski Wiking (kursy po Wiśle)
- Riksze, postój na Rynku Staromiejskim (kursy po starówce)
- Dorożki (okazjonalnie, na Rynku Staromiejskim)
- Turystyczny wagon tramwajowy MZK (kursuje po istniejących torowiskach m.in. podczas obchodów szczególnych wydarzeń) – dla wycieczek.
Komunikacja rowerowa
Na terenie Torunia znajduje się blisko 88 km dróg rowerowych[184]: głównych – łączących dzielnice i prowadzą za miasto, zbiorczych – rozprowadzają ruch rowerowy w dzielnicach oraz lokalnych – obsługujących ruch na terenie osiedli. Miasto jest bogate w infrastrukturę rowerową, na którą składają się setki stojaków rowerowych, zadaszone parkingi rowerowe[185] oraz trzy samoobsługowe stacje naprawy rowerów[186].
Toruński Rower Miejski
Od 18 kwietnia 2014 roku mieszkańcy i goście Torunia mogą korzystać z Toruńskiego Roweru Miejskiego. Do dyspozycji miłośników dwóch kółek jest 260 rowerów i jak dotąd 26 stacji zlokalizowanych w różnych częściach miasta tak, aby umożliwić szybkie i sprawne poruszanie się w przestrzeni publicznej. Wypożyczalnia rowerów w Toruniu cieszy się dużym zainteresowaniem. W 2014 roku mieszkańcy i goście skorzystali z niej 42 tysiące razy[187].
Wybrane szlaki rowerowe z Torunia do pobliskich miejscowości[188]:
- Toruń – Bydgoszcz (57 km)
- Toruń – Włocławek (63 km)
- Toruń – Chełmno (60 km)
- Toruń – Młyniec (28 km)
- Toruń – Inowrocław (52 km)
10 maja 2014 roku otwarto w Toruniu kujawsko-pomorski odcinek przebiegającej przez całą Polskie Wiślanej Trasy Rowerowej[189].
Stowarzyszenie Rowerowy Toruń
W Toruniu działa prężnie Stowarzyszenie Rowerowy Toruń, które popularyzuje jednoślad będący doskonałym środkiem miejskiego transportu i zachęca mieszkańców miasta do przesiadania się nań. Stowarzyszenie to jest organizatorem cyklicznych tzw. rowerowych mas krytycznych. W 2015 roku odbyły się m.in.: Wakacyjna Rowerowa Masa Krytyczna, Muzyczna Rowerowa Masa Krytyczna, Eleganckiej Rowerowej Masie Krytycznej i inne[190].
Konkursy i wyróżnienia
Toruń został laureatem konkursu Gmina Przyjazna Rowerzystom (kategoria gmin miejskich liczących pomiędzy 100 000 a 300 000 mieszkańców), którego organizatorem było Polskie Towarzystwo Turystyczno - Krajoznawcze[191].
Turystyka
Toruń jest najbardziej znanym miastem województwa kujawsko-pomorskiego i niekwestionowanym liderem pod względem turystyki w regionie[192]. Co roku miasto odwiedza ponad 1,7 mln turystów. Statystycznie co roku liczba ta zwiększa się o kolejne kilkadziesiąt tysięcy osób. Dla porównania drugą stolicę województwa Bydgoszcz odwiedziło w 2013 roku ok. 650 tys. turystów. Liczba turystów w Toruniu na przestrzeni kilku ostatnich lat przedstawia się następująco[193][194][195][196]:
Według danych GUS-u w Toruniu znajduje się największa ilość obiektów noclegowych spośród wszystkich miast w regionie. Działalność prowadzi tu 36 obiektów w tym 34 całoroczne. Znajduje się tu również największa ilość zarówno hoteli 4-gwiazdkowych (5 obiektów), jak i 3-gwiazdkowych (9 razem z Ciechocinkiem). Dla porównania w Bydgoszczy znajduje się odpowiednio 4 i 7 takich obiektów[197].
Z kolei bardziej wiarygodne dane, odzwierciedlające stan faktyczny posiada toruński Ośrodek Informacji Turystycznej, który gromadzi szczegółowe informacje o Toruniu, wg nich miasto posiada nie 36, a 78 całoroczne obiekty, które oferowały liczbę 4297 miejsc noclegowych. W tym znajduje się 24 hoteli, 8 hosteli, 1 kemping, 18 innych obiektów hotelarskich (głównie pensjonaty, gościńce, domy wycieczkowe, zajazdy i inne), 26 apartamentów i 1 szkolne schronisko[198][199].
Miasto może pochwalić się również największą ilością osób korzystających z noclegów – prawie 250 tys. osób, dla porównania druga w regionie Bydgoszcz mogła pochwalić się liczbą dwukrotnie mniejszą – 125 tys. Także turyści zagraniczni najliczniej nocują w Toruniu. W 2013 roku było ich ponad 54 tys., przy tylko 16 tys. obcokrajowców nocujących w drugiej na liście Bydgoszczy. Również statystyka wykorzystania istniejących pokoi jest najwyższa w regionie i wynosi 47%[200][201].
Wśród wszystkich turystów odwiedzających Toruń w 2013 roku blisko 80% pochodziło z Polski, pozostali byli turystami zagranicznymi, w tym 2,3% stanowiła Polonia. Blisko 48% z nich decydowało się na przynajmniej 1 nocleg w Toruniu w mieście. W zdecydowanej większości byli to turyści zagraniczni (68%). Największą grupę turystów zagranicznych stanowiły osoby z Niemiec (41,4%) pozostali to Anglicy (12,2%) i Hiszpanie (7,5%).
Atrakcje turystyczne
Według gości odwiedzających Toruń do największych atrakcji miasta należą: Stare i Nowe Miasto, Planetarium, Bulwar Filadelfijski, Dom Kopernika, Ratusz Staromiejski, Fontanna Cosmopolis, Żywe Muzeum Piernika, Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy, Krzywa Wieża oraz ruiny Zamku Krzyżackiego. Najczęściej z miastem kojarzy się: Mikołaj Kopernik, Stare Miasto, toruńskie pierniki i Uniwersytet Mikołaja Kopernika[202][203].
Instytucje związane z turystyką
W mieście istnieje wiele instytucji związanych z turystyką, do najbardziej znanych należy miejski oddział PTTK im. M. Sydowa – organizator m.in. pieszych i rowerowych wycieczek turystyczno-krajoznawczych po Toruniu i jego okolicach oraz Centrum Przewodnickie TST - biuro to skupia licencjonowanych przewodników, którzy oprowadzają turystów i gości odwiedzających Toruń po jego najciekawszych zakątkach[204].
Informacja turystyczna
W Toruniu instytucją zajmującą się informacją dla turystów jest Ośrodek Informacji Turystycznej mieszczący się na Rynku Staromiejskim. W OIT można uzyskać informację o atrakcjach turystycznych miasta, najważniejszych imprezach kulturalnych i sportowych oraz bazie hotelowej[205].
Oprócz klasycznej informacji turystycznej w mieście działają również tzw. Infomaty, w których można wyszukać m.in. miejsca noclegowe czy atrakcje turystyczne miasta. W lipcu 2015 roku Toruń wzbogacił się o kolejne cztery takie urządzenia. Staneły one na Starym Mieście przy Rynku Staromiejskim, Dworze Artusa, na skwerze Oficerskiej Szkoły Marynarki Wojennej, przy ul. św. Jakuba (Bulwar Filadelfijski), oraz przed urzędem miasta przy ulicy Podmurnej[206].
Największe hotele w Toruniu
- Hotel Copernicus Toruń
- Hotel B&B
- Hotel Bulwar
- Hotel Mercure Toruń Centrum
- Hotel Filmar
- Hotel Ibis Budget Toruń
- Hotel Gotyk
- Hotel 1231
- Hotel Kopernika Toruń
- Hotel Polonia
- Hotel Heban
- Hotel Pod Orłem
- Hotel Spichrz
- Hotel Trzy Korony
- Hotel Gromada Toruń
- Hotel Petite Fleur
- Hotel Retman
- Hotel Pod Czerwoną Różą
- Hotel Solaris
- Hotel Meeting
Turystyka biznesowa
Bogata i zróżnicowana baza noclegowa oraz duże i nowoczesne zaplecze konferencyjne w obiektach hotelowych (Centrum Konferencyjne Filmar, Mercure Toruń Centrum, Hotel Bulwar, Copernicus Toruń Hotel), zabytkowych (Dwór Artusa, Ratusz Staromiejski) i innych sprawiają, że Toruń to również ważny ośrodek turystyki biznesowej. W mieście odbywają się liczne imprezy, spotkania, targi, konferencje etc. Od 2014 roku działa w Toruniu Klaster Turystyki Biznesowej, który skupia w sobie centra konferencyjne, hotele, restauracje i instytucje kultury[207][208].
W 2015 roku nastąpi otwarcie Centrum Kulturalno-Kongresowego Jordanki[209].
Turystyka medyczna i uzdrowiskowa
Toruń od 2014 roku należy – na prawach honorowego członka – do Klastra Turystki Medycznej i Uzdrowiskowej[210].
Turystyczne nagrody i wyróżnienia
- Toruńska starówka w 2007 roku w plebiscycie „Rzeczpospolitej” została uznana za jeden z siedmiu cudów Polski[211].
- Toruński Rynek i Ratusz Staromiejski zajęły 3. miejsce w plebiscycie czytelników polskiej edycji National Geographic Polska na 30 najpiękniejszych miejsc na świecie[212].
- Toruński camping "Tramp" zajął trzecie miejsce w ogólnopolskim konkursie na "Mister Camping 2014". Organizatorem tego konkursu była Polska Federacja Campingu i Caravaningu we współpracy z Ministerstwem Sportu i Turystyki oraz Polską Organizacją Turystyczną[213].
- Bella Skyway Festival (Toruński Festiwal Światła) w plebiscycie zorganizowanym przez Polską Organizację turystyczną uznany został za Najlepszy Produkt Turystyczny 2014 roku[214].
- Toruń znalazł się w gronie 10 najpiękniejszych miejsc w Europie, które warto odwiedzić według Nowojorskiego portal The Huffington Post[215].
Zabytki
Nadzór konserwatorski nad toruńskimi zabytkami sprawuje Miejski Konserwator Zabytków[216]. Siedzibę w Toruniu ma także Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków[217]. Ponadto w mieście istnieją: kujawsko-pomorski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa i oddział Towarzystwa Opieki Nad Zabytkami.
Warto dodać, że przy Wydziale Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika funkcjonuje Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa kształcący znanych i wysoko cenionych konserwatorów sztuki.
Średniowieczny Zespół Miejski
Średniowieczny zespół miejski Torunia jest jednym z najcenniejszych zespołów zabytkowych w Polsce. W 1997 roku został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obejmuje Stare i Nowe Miasto z zachowanym prawie bez zmian XIII-wiecznym układem urbanistycznym oraz teren zamku krzyżackiego. Zabytki Torunia znajdują się na Europejskim Szlaku Gotyku Ceglanego. Na obszarze tym znajduje się ok. 1100 obiektów wpisanych do rejestru zabytków[218][219].
Główne i najcenniejsze zabytki sakralne
Główne i najcenniejsze zabytki sakralne na terenie Średniowiecznego Zespołu Miejskiego:
- Kościoły gotyckie
- Kościół późnobarokowy
- Kościół neoromański
- Kościoły neogotyckie
- Kościół św. Szczepana z 1903 roku
- Kościół garnizonowy św. Katarzyny z 1897 roku
- Kaplica ewangelicko-augsburska z 1846 roku
Główne i najcenniejsze zabytki świeckie
Główne i najcenniejsze zabytki świeckie na terenie Średniowiecznego Zespołu Miejskiego:
- Rynek Staromiejski
- Rynek Nowomiejski
- Ratusz Staromiejski - jest jednym z najwybitniejszych i najbardziej monumentalnych osiągnięć średniowiecznej architektury mieszczańskiej w Europie. Wzniesiony w końcu XIV wieku. Obecnie siedziba Muzeum Okręgowego.
- ruiny zamku krzyżackiego - siedziba komtura, został wzniesiony w XIII wieku i rozbudowany w XIV I XV wieku. Zdobyli go i zburzyli mieszczanie toruńscy po zwycięstwie powstaniu przeciw zakonowi krzyżackiego w 1454 roku.
- gotycki most, jeden z nielicznych w Polsce, pod ulicą Most Pauliński
- zespół mieszczańskich i patrycjuszowskich kamienic: gotyckich z XIV-XVI w., renesansowych oraz barokowych, w tym m.in. Dom Kopernika (XV w.), Dom Eskenów (XIV w., przebudowany w XVI i XIX w.) oraz kamienice przy ul.Chełmińskiej, Łaziennej, Małe Garbary, Mostowej, Szczytnej, Szerokiej, Szewskiej, Wielkie Garbary, Żeglarskiej, z których wiele przekształcono w drugiej połowie XIX w. na czynszowe, wielomieszkaniowe
- barokowe pałace miejskie: pałac Dąmbskich, o bogato zdobionej fasadzie z roku 1693, Fengera (1742, przebudowany w XIX w.), Meissnera (1739, przebudowany ok. 1800 roku)
- Kamienica Pod Gwiazdą, dom z XV w. przez krótki czas będący własnością znanego humanisty Filipa Kallimacha, przebudowywany w XVII w., fasada o dekoracji stiukowej z 1697 roku
- spichrze z XIV-XVIII w. (w tym najlepiej zachowany w Polsce spichrz gotycki)
- Pomnik Mikołaja Kopernika
- Dwór Artusa w Toruniu, monumentalny neorenesansowy gmach (1889-1891, R. Schmidt) położony w południowej części Rynku Staromiejskiego – obecnie Centrum Kultury
- Teatr im. W. Horzycy – powstały w 1904, neobarokowo-secesyjny, dzieło wiedeńskich architektów specjalizujących się w projektowaniu budynków teatralnych, F. Fellnera i H. Helmera
- siedziba Towarzystwa Naukowego w Toruniu z 1881 roku
- budynek neogotyckiej poczty z końca XIX wieku
- Łuk Cezara
- „Okrąglak” – areszt śledczy wzniesiony pod koniec XIX wieku
- Planetarium – dawny zbiornik gazowy z końca XIX wieku
- Apteka pod Złotym Lwem – pochodzi ze średniowiecza, częściowo przebudowana w XIX wieku
- dawny szpital Piotra i Pawła przy ul. Wielkie Garbary 7
Mury obronne Średniowiecznego Zespołu Miejskiego
Pozostałości średniowiecznych obwarowań miejskich Starego Miasta: fragmenty murów, budowanych od połowy XIII, rozbudowywanych i modernizowanych do XV w., zachowały się m.in. odcinki wzdłuż Wisły i ulicy Podmurnej. Pozostałości obwarowań miejskich Nowego Miasta przy ul. Międzymurze, Piernikarskiej i terenie dawnego klasztoru dominikańskiego[220].
Bramy i Baszty Średniowiecznego Zespołu Miejskiego
Bramy i Baszty na terenie Starego Miasta zachowane do dziś[221]:
Spichrze Średniowiecznego Zespołu Miejskiego
Toruńskie spichrze należą do jednych z najcenniejszych i najstarszych tego typu zabytków w Polsce i są świadectwem zamożności Torunia w czasach, gdy był on europejskim ośrodkiem handlowym. Wówczas to funkcjonowało w mieście blisko sto spichlerzy, z których do dziś zachowało się jedynie 30. Niektóre z nich zostały przebudowane i przystosowane do nowych funkcji, czego chlubnym przykładem jest Hotel Spichrz przy ulicy Mostowej[222].
Inne dzielnice, okolice Torunia
Zabytki świeckie poza zespołem Starego Miasta:
- Architektura secesji
- Architektura modernistyczna, klasycystyczna, funkcjonalistyczna
- Architektura szachulcowa
- Zabytki przyrodnicze
- Ogród Zoobotaniczny - najstarszy w Polsce (1797 rok)
- Park Miejski na Bydgoskim Przedmieściu - park ten założony został w 1817 roku. W 1997 roku został wpisany do rejestru zabytków
- Pomniki przyrody - występują na terenie całego miasta (Pomniki przyrody w Toruniu)
- Zamki
- ruiny zamku Dybowskiego - zbudowany w latach 1424–1428
- ruiny zamku w Złotorii - powstały w połowie XIV wieku, jedna z ważniejszych warowni w strefie konfliktów polsko-krzyżackich
- Zamek Bierzgłowski - gotycki, wzniesiony w latach 1270-1305. Od 1992 roku właścicielem zamku jest Diecezja Toruńska
- Zamek w Małej Nieszawce
- Architektura przemysłowa
Zabytki sakralne poza zespołem Starego Miasta:
- Kościół gotycki
- Kościół barokowy
- Kościoły neogotyckie
- poewangelicki Kościół pw. Opatrzności Bożej - Rudak
- poewangelicki Kościół pw. Matki Boskiej Zwycięskiej i św. Jerzego - Mokre
- Kościoły szachulcowe
- Kaplica polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny - Chełmińskie Przedmieście
- Kaplica pw. św. Barbary - Barbarka
- Kościół modernistyczny
- Kościół konstruktywistyczny
- Kościół drewniany
Zabytki militarne
XIX-wieczna Twierdza Toruń składa się z ponad 150 obiektów (w tym 15. dużych fortów). Fortyfikacje toruńskie są zabytkami techniki wojennej i tworzą unikatowy system fortyfikacji na skalę europejską. Twierdza Toruń do rejestru zabytków została wpisana w 1971 roku[223]. Wykaz fortów (nazwy polskie):
- Fort I – Jan III Sobieski
- Fort II – Stefan Czarniecki
- Fort III – Stanisław Jabłonowski
- Fort IV – Stanisław Żółkiewski
- Fort V – Jan Karol Chodkiewicz
- Fort VI – Jarema Wiśniowiecki
- Fort VII – Tadeusz Kościuszko
- Fort VIII – Kazimierz Wielki
- Fort IX – Bolesław Chrobry
- Fort X – Bateria Nadbrzeżna
- Fort XI – Stefan Batory
- Fort XII – Władysław Jagiełło
- Fort XIII – Karol Kniaziewicz
- Fort XIV – Józef Bem
- Fort XV – Henryk Dąbrowski
Najwyższe budynki mieszkalne
Najwyższym budynkiem mieszkalnym jest 14-piętrowy blok z wielkiej płyty w narożniku ulic Szosa Lubicka i Ślaskiego. Budynek wraz z całym zespołem tego kwartału powstał na początku lat 90. XX wieku. Były to ostatnie wysokie budynki stawiane w dzielnicy Na Skarpie.
Najwyższym budynkiem mieszkalnym w lewobrzeżnej części miasta jest modernistyczna 9-piętrowa wieża ciśnień z 4 kondygnacjami mieszkalnymi. Konstrukcja powstała w latach 1941-1943[224]
Drugim co do wysokości budynkiem po lewej stronie Wisły jest konstrukcja z lat 90. XX wieku. W 2010 roku zakończono jej adaptację na cele mieszkaniowe (jest to dawny biurowiec po Drosedzie). Liczy on 9 kondygnacji i wysokością dorównuje podgórskiej wieży ciśnień[225].
Kultura i sztuka
Kultura i sztuka to charakterystyczne cechy Torunia, główne przyczyny czyniące Toruń miastem znanym w Polsce i w Europie. Kilkanaście kin i teatrów (w Toruniu działa 8 kin, w tym dwa multipleksy), kilkadziesiąt różnorodnych festiwali, kilkanaście muzeów, kilkadziesiąt galerii, Planetarium, Orbitarium czy jedyne w województwie Centrum Nowoczesności – Młyn Wiedzy.
W październiku 2015 roku oddana zostanie do użytku wielofunkcyjna (pomieści sale koncertowe i siedzibę Toruńskiej Orkiestry Symfonicznej, umożliwi wystawianie sztuk teatralnych, operowych i musicali, emisję seansów filmowych i organizację kongresów i konferencji) sala koncertowo-kongresowa na Jordankach, dzięki której instytucje kultury w mieście zyskają nowe możliwości do rozwoju. Będzie to również kolejna architektoniczna wizytówka Torunia, zaprojektowana przez hiszpańską pracownia Menis Arquitectos[226].
Zabiegi o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury 2016
Decyzją Rady Miasta w lipcu 2006 roku Toruń zgłosił chęć przystąpienia do konkursu o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury w 2016 roku[227], organizowanego przez Unię Europejską[228] i koordynowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego[229]. 13 września 2007 roku Rada Miasta podjęła decyzję o współpracy z hiszpańską Pampeluną w zakresie wspólnych starań o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. Stosowne porozumienie w tej sprawie 18 czerwca 2008 roku podpisali w Brukseli, w siedzibie Komitetu Regionów, przedstawiciele obu miast – Yolanda Barcina i Michał Zaleski[230]. Od 15 maja 2008 roku związane z konkursem starania Torunia kreowała, koordynowała i monitorowała miejska instytucja kultury TORUŃ 2016[231].
Toruńska Agenda Kulturalna
Po przegranej walce o tytuł ESK, instytucja TORUŃ 2016 24 lutego 2011 roku przekształcona została w Toruńską Agendę Kulturalną, której zadaniem jest organizacja i współorganizacja miejskich wydarzeń kulturalnych, wprowadzanie rozwiązań ułatwiających prowadzenie działalności kulturalnej przez twórców indywidualnych i organizacje pozarządowe, działania warsztatowe i edukacyjne. Instytucja wzorowana była na Krakowskim Biurze Festiwalowym. TAK jest organizatorem najbardziej popularnego festiwalu i największego plenerowego festiwalu światła w Polsce – Międzynarodowego Festiwalu Światła BELLA SKYWAY. Szósta edycja festiwalu w sierpniu 2014 roku przyciągnęła na ulice Torunia ponad 300 tys. widzów[232]. Ponadto instytucja jest organizatorem prowadzonego wspólnie z Telewizją Polską Festiwalu Sztuki Faktu czy Festiwalu Piosenki i Ballady Filmowej[233]. Placówka jest również koordynatorem wielu innych wydarzeń w mieście m.in. świąt toruńskich ulic, corocznego Orszaku Trzech Króli, miejskich imprez: Sylwestra, Wigilii, Święta Miasta, obchodów Święta Muzyki czy najnowszego toruńskiego wydarzenia jakim są Dni Grzegorza Ciechowskiego, których kulminacją jest przyznanie Nagrody Artystycznej jego imienia[234].
Teatry
Toruń posiada teatr dramatyczny – Teatr im. Wilama Horzycy – jedną z najstarszych i najbardziej znanych i utytułowanych placówek w Polsce, goszczącą kilka dużych przedsięwzięć teatralnych (Festiwal Kontakt czy Festiwal Pobocza Teatru). Teatr ten jest wojewódzką instytucją kultury.
Toruń posiada również trzy sceny dziecięce – Teatr Baj Pomorski, Teatr Lalek Zaczarowany Świat i objazdowy Teatr Vaśka. Najsłynniejszy z nich, Baj Pomorski, poza dziesiątkami przedstawień dla dzieci i organizacją Międzynarodowych Toruńskich Spotkań Teatrów Lalek, jest także kolejną toruńską sceną dla dorosłych. Teatr Zaczarowany Świat powstał jako państwowy w 1950 roku (od 1990 roku w rękach prywatnych), nastawiony jest głównie dla najmłodszych widzów, szczególnie do dzieci w wieku przedszkolnym. Słynie przede wszystkim z charakterystycznej sali posiadającej 182 miejsca w tym 122 przeznaczonych wyłącznie dla najmłodszych w kształcie zwierząt, a w swojej historii przygotował ponad 200 premier[235][236].
Najnowszym toruńskim teatrem jest powstały w 2014 roku z inicjatywy samorządu województwa Kujawsko-Pomorski Impresaryjny Teatr Muzyczny, będący wojewódzką instytucją kultury. Teatr jest jedyną państwową jednostką w województwie nastawioną na spektakle stricte muzyczne. Nie ogranicza się on wyłącznie do przedstawień, organizuje również szereg koncertów, recitali, seansów filmowych oraz warsztatów teatralnych. Premierową sztuką było przedstawienie pn. „Siostry Parry” w dniu 13 czerwca 2014 roku. Tylko w przeciągu niespełna roku (od maja 2014) Teatr zorganizował 167 imprez, na których obecnych było łącznie ponad 19 tys. widzów[237][238].
Teatry alternatywne
W mieście istnieje również wiele teatrów alternatywnych. Do najbardziej znanych należy Teatr Wiczy, istniejący od 1991 roku. Prezentuje spektakle na scenach teatralnych, jak i w miejscach niekonwencjonalnych. Ich przedstawienia prezentowane były m.in. na słynnym Festiwalu Fringe w Edynburgu[239].
Do pozostałych należą:
- Teatr Muzyczny Mała Rewia
- Scena Młodych Studio P
- Teatr Magma
- Teatr Wróbli
- Akademia Teatru Młodego Widza
- Perpetuum Mobile – alternatywny teatr studencki
- Teatr Tempestas
- Plastyczny Teatr Symbolu
- Stowarzyszenie Teatr Piosenki
Kina
Rys historyczny
Dawniej w mieście istniało wiele kin, do najbardziej znanych i najdłużej działających zalicza się Kinoteatr Grunwald (zamknięty w lipcu 2011 roku, sala kinowo-teatralna istnieje do dziś, a cały budynek jest w posiadaniu wojska)[240], Kino Orzeł (działające nieprzerwalnie przez 80 lat, zamknięte 27 lipca 2008 roku. Posiadało salę na 200 miejsc, ostatnim seansem był film Orzeł kontra rekin[241]), Kino Kopernik (w jego miejscu znajduje się dziś Biedronka) czy Nasze Kino przy ul. Podmurnej (zakończyło działalność we wrześniu 2010 r.)[242].
Obecnie
Aktualnie w Toruniu czynnych jest osiem kin. Od kameralnych kin klubowych do wielkich multipleksów. Łącznie dysponują one 26. salami.
- Kino Centrum (studyjne) – kino znajdujące się w Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu
- Cinema City – multipleks (12 sal)
- Cinema City Toruń Plaza – multipleks (8 sal)
- Niebieski Kocyk – kino mieszczące się w Klubie Studenckim Od Nowa
- Kino Tumult – mieszczące się w dawnym kościele Świętej Trójcy; kino oraz galeria prowadzone przez Fundację Tumult
- Kino Diecezjalne – mieści się w piwnicach Kościoła św. Józefa
- Artus Art Cinema (działające od 2014 roku w piwnicach Dworu Artusa[243])
Sezonowe kino działa również w Kujawsko-Pomorski Impresaryjnym Teatrze Muzyczny przy ulicy Żeglarskiej[244]
Imprezy i festiwale
Pośród festiwali teatralnych najbardziej znany w kraju jest Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”, odbywający się od 1991 roku. Teatr studencki reprezentują Akademickie Spotkania Teatralne Klamra, alternatywny – Ogólnopolski Festiwal Teatralny Pobocza Teatru, uliczny – Letnie Spotkania Teatrów Ulicznych, Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych i Festiwal Folkloru Miejskiego. Teatr dziecięcy to Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek. Kino i film reprezentują Międzynarodowy Festiwal Lato Filmów (2006 r. i 2007 r.) i Tofifest.
Z imprez i festiwali muzyki poważnej działa Festiwal Muzyczny Toruń-Muzyka i Architektura oraz Międzynarodowy Festiwal Haendlowski. Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica odbywa się poza Toruniem, także w Warszawie i Grudziądzu, podobnie Europejskie Spotkania Artystyczne – oprócz Torunia w Przysieku i Zamku Bierzgłowskim. Świętojański Festiwal Muzyki Organowej trwa przez całe dwa letnie miesiące. Z festiwali muzyki współczesnej w Toruniu zorganizowano Jazz Od Nowa Festival, Toruń Blues Meeting, CoCArt Music Festival – organizowany przez Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, Afryka Reggae Festival i Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge. Największy rozgłos zyskał Międzynarodowy Festiwal Muzyki Chrześcijańskiej Song Of Songs.
Z imprez naukowych jest tu najstarszy w regionie Toruński Festiwal Nauki i Sztuki oraz impreza uniwersytecka Promocja Edukacyjna, ukazująca ofertę szkół wyższych z całej Polski, a w listopadzie – Toruński Festiwal Książki. Sztuki plastyczne reprezentowane są przez jedną z największych światowych imprez graficznych, odbywającą się w kilku miastach – Międzynarodowe Triennale Grafiki Kolor w grafice, Ogólnopolski Konkurs Wydawnictw Reklamowych IDEA, najstarszy regionalny Konkurs ZPAP Dzieło Roku, a także unikatowy w skali europejskiej Międzynarodowy Konkurs Twórczości Plastycznej Dzieci i Młodzieży.
Imprezy masowe i popularne to Otwarte Mikrolotowe Mistrzostwa Polski – Festiwal Wiatru, coroczna odsłona Piernikowej Alei Gwiazd, Święto Muzyki, Dni Torunia i Święto Piernika. Od dwóch lat odbywa się także Festiwal Anielskie Spotkania, festiwal wolontariuszy pod hasłem „Toruń miastem aniołów”.
Muzea
Pierwsze muzeum („musaeum”) istnieje w Toruniu już od 1594 roku[245], a spadkobiercą jego historii jest Muzeum Okręgowe.
- Muzeum Okręgowe, złożone z kilku oddziałów – m.in.:
- Ratusza Staromiejskiego
- Pałacu Eskenów
- Muzeum Toruńskiego Piernika - mieści się w specjalnie zaadaptowanych XIX-wiecznych zabudowaniach fabryki pierników Gustawa Wessego. Prezentuje ponad 600-letnią historię słynnych toruńskich korzennych wypieków[246]
- Kamienicy pod Gwiazdą – Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu
- Domu Kopernika wraz z wystawami Świat Toruńskiego Piernika, Mikołaj Kopernik – Życie i Dzieło, pracownią uczonego, wnętrzami mieszczańskimi, wystawą polską w Rappersville
- Muzeum Archeologii
- Muzeum Podróżników im. Tony Halika przechowujące pamiątki po tym podróżniku
- Muzeum Etnograficzne
- skansen etnograficzny przy Starym Mieście (jedyny w kraju skansen w centrum miasta)
- oddział muzeum w Kaszczorku – Zagroda Rybacko-Rolnicza
- Muzeum Inżynierii Komunalnej Torunia (w zabytkowej wieży ciśnień)
- Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu (Narodowe Centrum Kultury, budowane w ramach Narodowego Programu Kultury „Znaki Czasu”)
- Muzeum Piernika w Toruniu
- Muzeum Uniwersyteckie w Toruniu
- Muzeum Artylerii w Toruniu
- Muzeum Przyrodnicze w Toruniu (Wydział Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Mikołaja Kopernika)
- Muzeum Motoryzacji w Toruniu (przy Technikum Samochodowym)
- Muzeum Fortyfikacji Pancernej Twierdzy Toruń – Bateria A.B. IV, zwiedzanie z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń i fortyfikacji
- Fort IV – XIX-wieczny fort artyleryjski, dostępny do zwiedzania z przewodnikiem, ekspozycja historii Twierdzy Toruń
- Muzeum Diecezjalne w Toruniu
- Dom Legend Toruńskich
Centra kultury i nauki
Do najważniejszych należą[247]:
- Centrum Kultury „Dwór Artusa”
- Klub Studencki Od Nowa w Toruniu przy UMK
- Międzynarodowe Centrum Spotkań Młodzieży
- Centrum Sztuki Współczesnej „Znaki Czasu”
- Centrum Kultury „Zamek Krzyżacki”
- Ognisko Pracy Pozaszkolnej "Dom Harcerza" z czterema oddziałami: przy Zespole Szkół nr 24, Zespole Szkół Ogólnokształcących nr 2, Zespole Szkół nr 15 i V LO[248]
- Miejska Instytucja Kultury „Dom Muz” – posiada oddziały na Podgórzu i Rudaku
- Młodzieżowy Dom Kultury
- Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury
- Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy – otwarto w Toruniu 9 listopada 2013 roku. Placówka uczy, kształci i popularyzuje osiągnięcia nauki, techniki, a także kultury i sztuki. Na siedzibę Centrum wybrano dawne Młyny Richtera zlokalizowane w północno-wschodniej części miasta (Mokre), a pochodzące z przełomu XIX i XX wieku. To pierwsza taka instytucja w Toruniu, a także w województwie i jedna z nielicznych w kraju. Posiada ona najdłuższe w Polsce, zamontowane na stałe, Wahadło Foucaulta.
Planetarium
Toruńskie Planetarium im. Władysława Dziewulskiego otwarto 19 lutego 1994 roku w rocznicę urodzin słynnego toruńskiego astronoma – Mikołaja Kopernika. Na siedzibę placówki zaadoptowano XIX-wieczny zbiornik gazowy znajdujący się na terenie Zespołu Staromiejskiego przy ulicy Frańciszkańskiej. Od chwili uruchomienia, placówka cieszy się ogromnym zainteresowaniem wśród mieszkańców miasta, a także gości odwiedzających Toruń. Rekord frekwencji padł w roku 2014, kiedy to Planetarium odwiedziło blisko 217 000 osób[249].
Instytucje towarzyszące to Orbitarium i Centrum Wiedzy o Wszechświecie.
Obserwatorium astronomiczne
Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Piwnicach pod Toruniem powstało w 1948 roku. Centrum astronomiczne wyposażane jest m.in. w największy w Polsce i w Europie Środkowej radioteleskopy RT-4 o średnicy 32 m. Służy m.in. do poszukiwania nowych układów planetarnych. Ponadto na terenie kompleksu znajdują się jeszcze:
- zabytkowe obserwatoria kopułowe optyczne (rozsuwane dachy)
- zabytkowy pałac i park pałacowy
W Toruniu swoją siedzibę ma Oddział Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii mieszczący się przy ulicy Kopernika 33[250]
Muzyka
Z Torunia wywodzą się zespoły[251]:
Republika, Rejestracja, Bikini, Kobranocka, Manchester, Nocna Zmiana Bluesa, SOFA i Butelka. Corocznie podczas koncertu pamięci Grzegorza Ciechowskiego w klubie Od Nowa na Toruńskich Bielanach, przyznawana jest specjalna nagroda jego imienia (Nagroda Artystyczna Miasta Torunia im. Grzegorza Ciechowskiego dla młodych, utalentowanych muzyków).
W mieście siedzibę mają następujące orkiestry i chóry:
- Toruńska Orkiestra Symfoniczna - powstała w 2006 roku, przekształcona z założonej w 1978 roku Toruńskiej Orkiestry Kameralnej i kontynuująca tradycję przedwojennej Orkiestry Symfonicznej
- MultiCamerata – zespół muzyczny działający od 1991 roku
- Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego
- Chór Wyższej Szkoły Bankowej „Astrolabium”
- Chór Akademicki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika
- Chór Wydziału Teologicznego UMK „Tibi Domine”
- Zespół Kameralny „Portamus Gaudium”
- Chór „Lutnia” – najstarszy chór w Toruniu, działa od 1898 roku
- Toruński Chór Nauczycielski „Con Anima”
Ponadto w mieście działają liczne kluby muzyczne, są to m.in. lizard King, Klub 21, Bunkier, Mocart, Toruńska Piwnica Artystyczna, Forte, Kotłownia[252]
Galerie
W mieście swoją siedzibę ma kilkanaście galerii[253]. Najważniejsze i największe są galeriami państwowymi. Do tego grona zaliczamy wspomniane już CSW „Znaki Czasu”, najstarszą działającą od 1950 roku Galerię Sztuki Wozownia (prezentuje dokonania współczesnych twórców na ekspozycjach indywidualnych i zbiorowych, organizator licznych konkursów i wydarzeń) oraz założoną w 1964 r. Galerię i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka, jest ona placówką prowadzącą zajęcia plastyczne z dziećmi i młodzieżą inicjującą akcje plastyczne i programy edukacyjne oraz prezentującą różnorodne wystawy[254][255]. Ponadto w mieście znajdują się:
- Galeria Rusz – prezentuje sztukę na bilbordach w przestrzeni publicznej
- Galeria „Na Piętrze” ZPAP – prowadzona przez oddział toruński ZPAP
- Galeria Domu Muz i Fotogaleria
- Galeria Forum – Galeria Wydziału Sztuk Pięknych UMK
- Galeria Miłość [256]
- Mała Galeria Fotografii - Galeria Kujawsko-Pomorskiego Okręgu Związku Polskich Artystów Fotografików
Miasto jest siedzibą wojewódzkich oddziałów:
- Związku Polskich Artystów Fotografików[257]
- Związku Polskich Artystów Plastyków[258]
- Związku Polskich Fotografów Przyrody[259]
- Związku Artystów Scen Polskich[260]
Oświata
Placówki oświatowe
Na terenie Torunia działa blisko 150 placówek oświatowych różnego rodzaju i szczebla[261]
- 28 szkół podstawowych (SP nr 10, SP nr 18 i SP nr 16 z oddziałami integracyjnymi w tym 2 szkoły specjalne SP nr 19, SP nr 26 oraz 5 szkół niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)[262][263]
- 28 gimnazjów (w tym 1 dwujęzyczne (Gim. nr 4) i 2 specjalne (Gim. nr 19 i Gim nr 26) oraz 6 gimnazjów niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 15 liceów ogólnokształcących (w tym 2 dla dorosłych i 9 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 12 publicznych techników (w tym 2 dla dorosłych i 8 niepublicznych o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 11 zasadniczych szkół zawodowych (w tym 1 specjalna i 1 niepubliczna o uprawnieniach szkoły publicznej)
- 3 licea profilowane
- 17 przedszkoli publicznych (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
- 23 przedszkola niepubliczne (niektóre z placówek posiadają także grupy żłobkowe dla najmłodszych)
Gimnazjum i Liceum Akademickie UMK
Na terenie miasta zlokalizowane jest również jedyne w województwie i w kraju Gimnazjum i Liceum Akademickie. Placówka powstała w 1998 roku, ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, a Ministerstwo Edukacji Narodowej patronuje placówce. Liceum Akademickie w roku 2015 zajęło czwarte miejsce w rankingu szkół ponadgimnazjalnych (najlepsze liceum i technikum w Polsce) przeprowadzonym przez Fundację Edukacyjną Perspektywy, natomiast w 2014 roku szkoła zajęła pierwsze miejsce w powyższym rankingu[264][265].
Szkolnictwo artystyczne
- Policealne Studium Edukacji Praktyk Teatralnych[266] - studium działa od 2000 roku
- Szkoła Muzyczna Yamaha [267]- istnieje od 1998 roku (aktualnie trwa budowa nowego gmachu szkolnego)
- Zespół Szkół Muzycznych im. Karola Szymanowskiego w Toruniu[268] – nadzór pedagogiczny nad Szkołą sprawuje Ministerstwo Kultury, powstała w 1921 roku
Szkolnictwo medyczne
- Szkoła Policealna Medyczna im. M. Kopernika – Organem prowadzącym Szkołę jest Samorząd Województwa Kujawsko-Pomorskiego, istnieje od 1959 roku
- Policealna Szkoła Opiekunów Medycznych
Szkolnictwo sportowe
- Szkoła Mistrzostwa Sportowego – toruńska szkoła sportowa stwarza ofertę dla uzdolnionej młodzieży z całego regionu, trenują w niej wioślarze i kolarze, powstała w 1997 roku
Szkolnictwo specjalne
Zespół Szkół Nr 6 im. bł. ks. S. W. Frelichowskiego, Zespół Szkół Nr 26, Specjalny Ośrodek Szkolno - Wychowawczy im. J. Korczaka, Szkoła Podstawowa dla dzieci z Autyzmem PROMETHEUS[269]
Inne instytucje
W Toruniu działają również placówki opiekuńczo-wychowawcze takie jak "Młody Las", rodzinne domy dziecka i inne. W mieście swoją siedzibę ma również Kujawsko-Pomorski Ośrodek Adopcyjny[270].
Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli
W mieście funkcjonują instytucje publiczne nadzorujące i wspomagające oświatę na obszarze miasta i części wschodniej województwa, są to: Kuratorium Oświaty – delegatura w Toruniu[271], Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna[272], Niepubliczna Rodzinna Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna, Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe, którego celem jest tworzenie nowych alternatywnych form edukacji dzieci i młodzieży[273].
W Toruniu działa także Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli[274]
Nauka
Miasto jest dużym ośrodkiem naukowym. To w Toruniu znajduje się najstarsza, największa i najlepsza uczelnia publiczna w północnej Polsce, czyli Uniwersytet Mikołaja Kopernika[275]. Znajdują się tu jedyne w województwie placówki Polskiej Akademii Nauk, a także kilkanaście innych placówek naukowo-badawczych, z których na wyróżnienie zasługuje największa i najważniejsza w regionie, ministerialny Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników, powstały w 1962 roku i posiadający oddziały w Gliwicach i Piastowie. Wreszcie działalność naukowo-badawczą prowadzą liczne towarzystwa i stowarzyszenia naukowe oraz społeczno-kulturalne posiadające oddziały (w większości o charakterze regionalnym) w Toruniu. Największą w regionie i jedną z najstarszych w Polsce takich instytucji jest Toruńskie Towarzystwo Naukowe, założone w 1875 roku i posiadające 7 wydziałów (Nauk Historycznych, Filologiczno-Filozoficzny, Matematyczno-Przyrodniczy, Prawny, Teologiczny, Medyczny, Ekonomii i Biznesu)[276][277].
Świadectwem ogromnego znaczenia i niejako potwierdzającym tezę o dominującej roli w województwie Torunia w zakresie naukowo-badawczym może być liczba kształconych w mieście doktorantów. Na ogólną liczbę 1198 osób kształcących się w regionie, aż 763 pobiera naukę w Toruniu (na całym Uniwersytecie Mikołaja Kopernika jest to 881 osób, z czego 117 na Wydziałach Collegium Medicum w Bydgoszczy). Uczelnia posiada najszerszą ofertę kształcenia, obejmując 13 dziedzin naukowych i 26 dyscyplin[278].
Rys historyczny
Pierwsza uczelnia w Toruniu – protestanckie Gimnazjum Akademickie – powstała już w 1568 roku i była jedną z najstarszych uczelni w kraju. Od 1594 roku jako szkoła wyższa, przekształcona dzięki zabiegom toruńskiego burmistrza i humanisty Henryka Strobanda do rangi akademickiej. Była to jedna z pierwszych uczelni wyższych w Polsce. Drugą w regionie szkołą wyższą było Konserwatorium Muzyczne przy Pomorskim Towarzystwie Muzycznym; status ten uzyskało w roku 1925. W roku 1939 roku wraz z wybuchem wojny Konserwatorium zostało zamknięte i już nigdy nie wznowiło działalności, po wojnie szkoły te były likwidowane, a w ich miejsce powoływano Akademie Muzyczne, w Toruniu jednak jej nie powołano.
Uczelnie
- Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (założony w 1945). Największa uczelnia w województwie. Posiada 16 wydziałów: 13 w Toruniu i 3 w Bydgoszczy jako Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Toruńska uczelnie współpracuje również z Wyższym Seminarium Duchownym we Włocławku i Wyższym Seminarium Duchownym w Pelplinie. Uniwersytet posiada Obserwatorium Astronomiczne w Piwnicach, gdzie znajduje się największy w Europie Środkowo-Wschodniej radioteleskop, oraz Stację Polarną na Spitsbergenie. Na UMK działa jedyne w Polsce Archiwum Emigracji – ośrodek archiwalno-naukowy gromadzący zbiory i badania dokumentacji związanej z emigracją polską po 1945. UMK kieruje również Gimnazjum i Liceum Akademickim w Toruniu.
- Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie – Wydział Geodezji i Gospodarki Przestrzennej Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Toruniu
- Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Toruńskiej
- Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych
- Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Toruniu
- Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema
- Uniwersytet Gdański – Kolegium Językowe w Toruniu
- Kolegium Mody ASP w Toruniu (oddział ASP Łódź)
- Wyższa Szkoła Bankowa (założona w 1998). Największa i najlepsza biznesowa uczelnia prywatna w województwie kujawsko-pomorskim[279]
- Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu (założona w 2001)
- Toruńska Szkoła Wyższa (założona w 2003 roku)
- Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy – Wydział Techniczny w Toruniu
- Toruńska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
- Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej
Jednostki naukowo-badawcze
Placówki Polskiej Akademii Nauk
Toruń to jedyne miasto w województwie będące siedzibą instytutów Polskiej Akademii Nauk, są to:
- Pracownia Słownika Polszczyzny XVI w. Instytutu Badań Literackich[280] - Dotychczas ukazało się 36 tomów Słownika polszczyzny XVI wieku. Zespół toruński ma siedzibę przy ul. Piekary 8
- Instytut Matematyczny oddział w Toruniu[281] - Siedziba mieści się w budynku Wydziału Matematyki i Informatyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika przy ul. Chopina 8. Pracownicy zatrudnieni są w ramach 3 zakładów: Teorii Prawdopodobieństwa i Matematyki Finansowej, Układów Dynamicznych, Analizy Funkcjonalnej
- Zakład Astrofizyki Centrum Astronomicznego im. M. Kopernika[282] - Zakład w Toruniu zajmuje się następującą tematyką: późne etapy ewolucji gwiazd, obiekty typu V838 Monocerotis, astrofizyka wysokich energii, badania promieniowania radiowego plazmy magnetosferycznej. Uczestniczy także w projektach międzynarodowych Southern African Large Telescope, Herschel Space Obserwatory oraz International Gamma Ray Laboratory
- Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania[283] - Zakład powstał jako Pracownia Mapy Geomorfologicznej i Hydrograficznej. Głównymi profilami badań są: ewolucja systemów rzeczno-jeziornych, badania i monitoring współczesnych procesów geodynamicznych, wykorzystanie narzędzi GIS w geomorfologii, badania georadarowe, rozwój strefy brzegowej sztucznych zbiorników wodnych na terenie Polski, ewolucja obiektów torfowiskowych i jeziornych.
- Zakład Historii Pomorza i Krajów Bałtyckich Instytutu Historii[284] - Badania koncentrują się z jednej strony na działalności edytorsko-warsztatowej, z drugiej na prowadzeniu studiów o charakterze monograficznym, opartych na nowych kwerendach źródłowych.
Placówki podległe ministerstwom
Oprócz instytutów PAN w mieście swoją siedzibę mają liczne instytucje badawczo-rozwojowe podlegające odpowiednim ministerstwom, są to:
- Instytut Inżynierii Materiałów Polimerowych i Barwników – Ministerstwo Gospodarki
- Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Urządzeń Sterowania Napędów w Toruniu – Ministerstwo Gospodarki
- Centralne Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
- Instytut Ochrony Roślin. Terenowa Stacja Doświadczalna – Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
- Regionalna Stacja Hydrologiczno-Meteorologiczna – Ministerstwo Środowiska
- Narodowy Instytut Dziedzictwa – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego
Inne placówki
- Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii UMK
- Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej
- Towarzystwo Naukowe w Toruniu
- Krajowe Laboratorium Fizyki Atomowej Molekularnej i Optycznej
- Centrum Badań Nielinowych im. J. P. Schaudera
- Instytut Turystyki Zakład Infrastruktury i Gospodarki Przestrzennej
- Instytut Kultury Zdrowia i Urody
- Instytut Terapeutyczny
- Instytut Procesów Informacyjnych
Miasteczko uniwersyteckie
Rys historyczny
Dzięki staraniom władz UMK na początku lat 60. XX w. podjęto decyzję o budowie w Toruniu miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach. Budowa miasteczka uniwersyteckiego została włączona przez rząd do programu obchodów 500-lecia rocznicy urodzin słynnego astronoma i patrona Uczelni – Mikołaja Kopernika, a opracowana w Pracowni Urbanistyczno-Architektonicznej S-77 pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Karłowicza. Teren miasteczka zajmuje ok. 82 ha. Położone jest ono na osiedlu Bielany w północno-wschodniej części miasta. Projekt przewidywał rozbudowę Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w formie jednorodnie ukształtowanego miasteczka z wyraźnym podziałem funkcjonalnym na część dydaktyczną (wydziały), usługowo-socjalną (akademiki, kluby studenckie) i centralną (rektorat, aula i biblioteka) i taki układ przestrzenny zachowany został do dnia dzisiejszego. Uroczyste otwarcie kampusu nastąpiło 2 października 1973 roku. Od lat 90. XX w. do dziś miasteczko akademickie jest rozbudowywane, a od czerwca 2014 roku połączono je z centrum linią tramwajową.
Wydziały na terenie kampusu
Spośród wszystkich 16 wydziałów uczelni swoją siedzibę na terenie kampusu mają[285][286]:
Wydział Prawa i Administracji, Wydział Nauk Pedagogicznych, Wydział Nauk Historycznych, Wydział Chemii, Wydział Biologii i Ochrony Środowiska, Wydział Nauk o Ziemi, Wydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania, Wydział Teologiczny
Inne
Na terenie miasteczka uniwersyteckiego znajduje się jeszcze:
Rektorat, Biblioteka Główna, Aula uniwersytecka, Domy Studenckie (nr 7, 8, 9, 10, 11), dwa Hotele Asystenckie, klub studencki „Od Nowa”, Uniwersyteckie Centrum Sportowe, Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii, Akademicka Przychodnia Lekarska i osiedle mieszkaniowe „Universitas”.
W Toruniu oprócz miasteczka uniwersyteckiego na Bielanach istnieją jeszcze:
- tzw. mały campus Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zlokalizowany w kwartale ulic Mickiewicza, Moniuszki, Słowackiego i Tujakowskiego – znajdują się tam Domy Studenckie nr 1, 2, 3, 5 i 6
- campus Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej zlokalizowany w zachodniej części miasta w pobliżu Portu Drzewnego
Biblioteki i archiwa
Biblioteki
Szczególną rolę na mapie naukowej miasta zajmują biblioteki i archiwa toruńskie. Miasto może poszczycić się posiadaniem kilkunastu tego rodzaju instytucji naukowych. To w Toruniu znajduje się największa biblioteka naukowa województwa oraz jedna z największych w całej Polsce – Biblioteka Główna Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, posiadająca ponad 2 200 tys. zbiorów, jak i najstarsza placówka naukowa na Pomorzu – Książnica Kopernikańska założona 19 lutego 1923 roku. Książnica Kopernikańska, która pełni dziś rolę biblioteki wojewódzkiej, jest kontynuatorką bogatych tradycji bibliotekarskich Torunia, sięgających czasów założenia miasta. Obie biblioteki w swoim zasobie posiadają cenne zbiory dawnych starodruków, bogate działy historii obejmujące nie tylko dzieje regionu, ale całej Polski, a nawet Europy. Książnica Kopernikańska liczy ok. 26 tys. woluminów starodruków (z ponad 60 tys. materiałów składających się na zbiory specjalne) począwszy od XV wieku, natomiast Biblioteka Uniwersytecka liczy około 0,5 mln zbiorów specjalnych, na które składają się rękopisy, stare druki czy zbiory kartograficzne i graficzne[287][288][289]. Biblioteka Uniwersytecka jest również głównym koordynatorem projektu Kujawsko-Pomorskiej Biblioteki Cyfrowej. Jest także jedną z 17 instytucji w Polsce, posiadającej prawo do otrzymywania egzemplarza obowiązkowego (od 1947 roku). Do 1997 roku przywilej ten przysługiwał również Książnicy Kopernikańskiej, która otrzymywała regionalny egzemplarz obowiązkowy. Prawo te obowiązywało w latach 1927–1939 i 1968–1996[290].
Osobne artykuły:Przy omawianiu innych bibliotek nie sposób wymienić Biblioteki Pedagogicznej, należącej do najstarszych tego typu placówek w całej Polsce. Rozpoczęła ona swoją działalność w 1921 roku, pełniąc do 1968 roku funkcję biblioteki wojewódzkiej województwa pomorskiego, a od 1950 roku województwa bydgoskiego. Niestety decyzją władz wojewódzkich przeniesiono w tymże roku bogaty zasób biblioteki do Bydgoszczy, w zamian lokując w Toruniu tamtejszą Miejską Bibliotekę Pedagogiczną (istniejąca od 1945 roku). Po reformie administracyjnej w 1975 roku ponownie uzyskała status biblioteki wojewódzkiej, co miało odzwierciedlenie w nazwie placówki, a stan ten trwał do roku 1999. Obecnie pomimo braku w nazwie „wojewódzka” pełni ona takową funkcję, podobnie jak Książnica Kopernikańska dla podregionu toruńsko-włocławskiego. Posiada filię w Brodnicy. Zasób na koniec 2006 roku liczył ponad 250 tys. pozycji[291].
Kolejną biblioteką naukową jest Biblioteka Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia. Powstała w 1925 roku jako biblioteka Ośrodka Szkolenia Artylerii, w latach 1988–2002 pełniła rolę Biblioteki Głównej Wyższej Szkoły Oficerskiej im. Józefa Bema, liczy ponad 115 tys. woluminów skupionych w działach: zbiorów naukowych, zbiorów wojskowych, wydawnictw topograficznych, filmoteki garnizonowej oraz Archiwum[292].
Na wyróżnienie zasługuje również Biblioteka Diecezjalna im. ks. Stanisława Kujota, powołana 16 sierpnia 1995 roku. Od 2012 roku znajduje się w nowoczesnej siedzibie – gmachu Centrum Dialogu im. Jana Pawła II. Liczy ona ponad 90 tys. woluminów, w tym kilkadziesiąt starodruków[293]. Pozostałe biblioteki na ogół posiadają mniejszy zasób, w większości powstały one na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Do bibliotek naukowych zalicza się również:
- Biblioteka Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej – liczy ok. 50 tys. w tym materiały i druki począwszy od XVII wieku[294]
- Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu – powstała w 1998 roku, liczy ponad 42 tys. woluminów[295]
- Biblioteka Naukowa Muzeum Okręgowego w Toruniu – blisko 35 tys. wol., na zasób składa się wydawnictwa krajowe i zagraniczne z zakresu historii sztuki i kultury, archeologii, numizmatyki, muzealnictwa, konserwatorstwa oraz kopernikana i toruniana[296]
- Bibliotekę Muzeum Etnograficznego – liczy ponad 18 tys. pozycji z zakresu etnologii, antropologii, etnografii polskiej i obcej, muzealnictwa, historii, historii sztuki, socjologii, archeologii, kulturoznawstwa[297]
- oddział toruński Głównej Biblioteki Lekarskiej – powstał w 1990 roku, gromadzi wydawnictwa z zakresu medycyny i nauk pokrewnych, liczy ponad 2 tys. pozycji[298]
Do tego grona należy doliczyć również biblioteki pozostałych szkół wyższych Torunia m.in. Wyższej Szkoły Filologii Hebrajskiej posiadającej unikatowy w skali Europy księgozbiór judaiców[299], Bibliotekę Toruńskiej Szkoły Wyższej, Bibliotekę Kolegium Języków Obcych liczącą ponad 20 tys. specjalistycznych pozycji w szczególności obcojęzycznych[300]. Dodatkowo sieć bibliotek szkolnych, 14 filii Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej rozsianych po całym mieście. Specjalną czytelnię posiada Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu wśród której znajdziemy 2800 egzemplarzy książek, 1300 numerów czasopism, oraz prawie 80 płyt CD oraz DVD, z których można korzystać na miejscu[301].
Archiwa
Toruń jest znaczącym ośrodkiem archiwistyki w Polsce. To na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika od ponad 60 lat kształceni są archiwiści (jako jedyna uczelnia w Polsce na osobnym kierunku pn.: archiwistyka i zarządzanie dokumentacją). W jego ramach działa jedyny w Polsce Instytut Historii i Archiwistyki, na którym wykładają bądź wykładali wybitni specjaliści z zakresu archiwistyki m.in. Ryszard Mienicki, Franciszek Paprocki, Andrzej Tomczak, Bohdan Ryszewski czy Halina Robótka. Toruń w końcu jest również siedzibą wielu archiwów, których zasób jest jednym z najcenniejszych w Polsce[302][303][304][305]. Wśród archiwów wchodzących w skład państwowej sieci archiwalnej pierwszorzędną rolę odgrywa Archiwum Państwowe. Zaliczane jest do najstarszych i najbardziej wartościowych pod względem posiadanego zasobu w Polsce. Jego początki sięgają założenia miasta w XIII wieku. Do 1951 roku działało jako Archiwum Miejskie z siedzibą od początku swojego istnienia w Ratuszu Staromiejskim, następnie włączone zostało do sieci archiwalnej. Od tego momentu podlega Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych (do 1975 roku jako Oddział Terenowy Archiwum Państwowego w Bydgoszczy). Na zasób archiwum składa się około 6 tys. akt. Najcenniejsze materiały Archiwum stanowią dokumenty i akta z okresu staropolskiego (m.in. przywileje królewskie dla Torunia, przywilej lokacyjny Miasta Torunian czy bulle papieskie). W zbiorach zachował się też jeden z największych w Europie zespół tabliczek woskowych połączonych w poliptyki. W 2003 roku tabliczki te zostały wpisane na krajową listę dziedzictwa kulturowego UNESCO[306][307].
Osobny artykuł:Drugim najstarszym archiwum jest Archiwum Wojskowe, należy ono do grupy tzw. archiwów wyodrębnionych. Podlega ono Ministerstwu Obrony Narodowej. Jego początki sięgają roku 1947 kiedy to przy dowództwie Okręgu Wojskowego Nr II utworzono komórkę archiwalną. Początkowo siedzibą archiwum była Bydgoszcz, przenosiny do Torunia nastąpiły w 1957 roku. Od 1990 r. nie podlegało Okręgowi Wojskowemu, a Dyrekcji Centralnemu Archiwum Wojskowemu. Stan ten trwał do 2000 roku i ponownie od 2009. W 2010 roku po raz kolejny zreorganizowano wojskową służbę archiwalną. Od tego momentu archiwum funkcjonuje jako samodzielna jednostka pod nazwą Archiwum Wojskowe w Toruniu i jest jednym z 6 istniejących dzisiaj w Polsce tego typu placówek[308].
Archiwum wchodzącym w skład państwowej sieci archiwalnej jest również Archiwum UMK w Toruniu. Należy do grupy archiwów zakładowych z powierzonym zasobem historycznym. Jego początki sięgają roku 1948. Na dzień 31 grudnia 2013 roku zasób Archiwum UMK obejmuje ogółem 275 736 jednostek archiwalnych. Łącznie zasób liczył 4007,10 metrów bieżących akt. Zasób archiwum dzieli się na działy: akta wydziałowe, akta jednostek administracji UMK, akta innych jednostek, organizacji i instytucji uniwersyteckich oraz spuścizny pracowników naukowych (obecnie 65). Nadzór merytoryczny nad archiwum sprawuje Archiwum Państwowe[309]. Specjalnym rodzajem Archiwum, jednak nie będącym samodzielną jednostką jest istniejące w strukturze Biblioteki Uniwersyteckiej Archiwum Emigracji. Powstało ono w 1995 roku i zajmuje się gromadzeniem, przechowywaniem, opracowywaniem i udostępnianiem wszelkich materiałów związanych z życiem i działalnością emigracji polskiej.
Osobny artykuł:W mieście istnieją również placówki nie wchodzące w skład państwowej sieci archiwalnej. Należą do sieci archiwów niepaństwowych ewidencjonowanych. Największe z nich to Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej. Powstało na podstawie dekretu biskupa toruńskiego Andrzeja Suskiego 24 czerwca 2001 roku. Na jego zasób składają się akta metrykalne z parafii Diecezji Toruńskiej oraz akta z archiwów parafialnych i klasztornych m.in. z Katedry św. Janów w Toruniu, parafii św. Katarzyny w Brodnicy, kościoła farnego w Grudziądzu czy nieistniejącego klasztoru w Łąkach Bratiańskich[310].
Szczególną instytucją jest Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Powołana przez Elżbietę Zawacką w 1990 roku społeczna placówka, ma na celu dokumentowanie działalności Pomorskiej Armii Krajowej oraz wkładu kobiet w działalność konspiracyjną i wojenną. Całość zbiorów to około 40 metrów bieżących akt i innych materiałów, tj. około 8 tys. jednostek archiwalnych (w tym 6654 teczki osobowe konspiratorów pomorskich i kobiet żołnierzy), ok. 4 500 fotografii, 121 mikroform, 442 eksponaty muzealne oraz ponad 5 tys. publikacji składających się na zbiory biblioteczne (materiały nieaktowe). Całość zasobu podzielona jest na dokumentację aktową i nieaktową, a w ich ramach na działy. I tak dokumentacja aktowa podzielona jest na: Archiwum Pomorskie, Dział Archiwum Wojennej Służby Kobiet oraz Dział Archiwum Wydziału Łączności Zagranicznej KG AK „Zagroda”[311].
Osobny artykuł:W całym mieście działa również szereg archiwów zakładowych, które również wchodzą w skład państwowej sieci archiwalnej. Nadzór nad ich działalnością sprawuje Oddział Nadzoru Archiwum Państwowego w Toruniu.
Media
Telewizja
Toruń jest znaczącym ośrodkiem telewizyjnym na terenie województwa kujawsko – pomorskiego. W mieście znajduje się jedyne w regionie studio i biuro korespondenta telewizji: TVN, TVN 24 i TTV[312][313], a także siedziba ogólnopolskiej TV TRWAM. Ponadto w Toruniu swoje studio i redakcję posiada Telewizja Polska, dzięki którym program z Torunia może być emitowany zarówno na antenie TVP Bydgoszcz (np. „Rozmowa Dnia”), jak i ogólnopolskiej. Placówka TVP powstała w mieście w 1996 roku, a jej siedziba od 2005 roku mieści się w kamienicy przy ul. Kopernika 4[314]. Miasto w końcu posiada lokalne stacje telewizyjne, z których największą i najstarszą jest Telewizja Toruń.
Radio
Toruń posiada duże tradycje radiowe. To tu powstała 8 rozgłośnia radiowa w historii Polski. Pomorska Rozgłośnia Polskiego Radia uruchomiona została 15 stycznia 1935 roku. Od 1945 roku działała jednak w strukturze Polskiego Radia w Bydgoszczy, będąc drugim studiem rozgłośni działającej wówczas pod nazwą Rozgłośnia Pomorska Bydgoszcz-Toruń. Do 1959 roku to w Toruniu znajdował się jedyny nadajnik radiowy, z którego emitowany był program stacji. Studio i redakcja w Toruniu przez cały okres istnienia wnosi znaczący wkład w program rozgłośni, przejawiając się dużą aktywnością. Obecnie po zmianach w latach 90. tradycje Rozgłośni Pomorskiej kontynuuje Polskie Radio Pomorza i Kujaw mające w Toruniu siedzibę przy ul. Pod Krzywą Wieżą 10[315][316]. Ponadto w mieście swoją siedzibę ma ogólnopolskie katolickie Radio Maryja. Toruń jest także siedzibą wielu innych lokalnych rozgłośni radiowych m.in. Radia GRA, Radia Sfera (studencka stacja radiowa) czy Radia Zet Gold. Istnieje tu również regionalny oddział RMF FM, przy którym dyżuruje jedyny w województwie reporter tej stacji[317][318].
Maszty radiowe i telewizyjne
W Toruniu przy ulicy Moniuszki 11/13 mieści się Stacja Linii Radiowych "Moniuszki". Od 2014 roku stacja ta pełniła rolę nadajnika testowego DAB+ Polskiego Radia (Toruń i okolice). Testową cyfrową emisję programu z tego nadajnika zakończono 1 maja 2015 roku[319].
Prasa, internet
W mieście działają liczne redakcje gazet, ukazują się 3 regionalne dzienniki: Gazeta Wyborcza Toruń, Nowości Dziennik Toruński oraz Gazeta Pomorska. Istnieje także wiele portali internetowych od informacyjnych po kulturalne i sportowe kończąc.
Inne
Miasto jest także siedzibą oddziału Polskiej Agencji Prasowej, KAI oraz TVN News and Services Agency.
Festiwale
W Toruniu od trzech lat organizowany jest corocznie przez Toruńską Agendę Kulturalną oraz Telewizję Polską Festiwal Sztuki Faktu. Celem festiwalu jest promocja reportażu, teatru faktu, dokumentu, pokazów premierowych filmów dokumentalnych, a także odwołanie się do bogatej tradycji polskiej telewizji. W spotkaniu biorą udział twórcy i gwiazdy oraz zespoły reporterskie TVP, TVN i Polsatu. Gośćmi tegorocznego festiwalu (kwiecień 2015) byli m.in.: Krzysztof Ziemiec i Barbara Włodarczyk[320].
Ponadto władze miasta wraz z Telewizją Polską od sześciu lat organizują Festiwal Piosenki i Ballady Filmowej, którego celem jest popularyzacja najciekawszych osiągnięć twórców muzyki filmowej i telewizyjnej[321].
Opieka zdrowotna
W Toruniu znajduje się kilkadziesiąt placówek ochrony zdrowia, w tym 6 szpitali, ponadto miasto jest siedzibą wojewódzkiego, kujawsko-pomorskiego oddziału PFRON; znajduje się tu delegatura NFZ dla byłego województwa toruńskiego oraz Departament Zdrowia i Nadzoru Właścicielskiego Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Marszałkowskiego, który sprawuje nadzór i kontrolę nad samodzielnymi zakładami opieki zdrowotnej, powołanymi przez Samorząd Województwa. Siedzibę w mieście mają również samorządy zawodowe lekarzy i lekarzy dentystów – Kujawsko-Pomorska Okręgowa Izba Lekarska[322] czy pielęgniarek i położnych – Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych[323]. Do 2009 roku miasto było również siedzibą samorządu lekarzy weterynarii, czyli Kujawsko-Pomorskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej[324].
Ponadto w mieście siedzibę mają oddziały, wydziały zamiejscowe, placówki i delegatury: Inspektoratu Farmaceutycznego, Inspektoratu Weterynarii, Regionalnego Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa[325], Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej[326] i inne
Szpitale
Szpitale podległem Samorządowi Województwa
- Wojewódzki Szpital Zespolony im. Ludwika Rydygiera[327], po połączeniach toruńskich placówek w 2010 i 2013 roku w jego strukturze znajdują się 4 szpitale, Regionalne Centrum Stomatologii, Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego oraz kilkanaście zespołów poradni oraz 5 wojewódzkich przychodni. Pod koniec 2015 roku rozpocznie się zakrojona na szeroką skale rozbudowa szpitala[328]. W placówce funkcjonuje jedyny w województwie Bank Mleka Kobiecego[329]
- Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych (połączenie 8 XI 2010)
- Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny (połączenie 31 XII 2012)
- Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Psychiatryczny (dawny Wojewódzki Ośrodek Lecznictwa Psychiatrycznego, połączenie 31 XII 2012)
Szpital miejski:
- Specjalistyczny Szpital Miejski im. Mikołaja Kopernika wraz z Zespołem Poradni Przyszpitalnych. W szpitalu pod koniec 2015 roku planuje się otwarcie Banku Komórek Macierzystych[330]
Szpital niepubliczny:
- Szpital Specjalistyczny MATOPAT
Inne
Placówki opieki zdrowotnej podległe Samorządowi Województwa
- Regionalne Centrum Stomatologii (powstało na bazie dawnego Samodzielnego Wojewódzkiego Centrum Stomatologi oraz Oddziału Klinicznego Chirurgii Szczękowo-Twarzowej WSzZ, połączenie 8 XI 2010)
- 10 Poradni i przychodni regionalnego centrum stomatologii
- Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego z 9 zespołami ratunkowymi (połączenie 31 XII 2012)
- Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy
- Przychodnia Medycyny Pracy Nr 1
- Przychodnia Medycyny Pracy Nr 2
- Przychodnia Medycyny Pracy Nr 3
- Akademicka Przychodnia Lekarska
- Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnienia
Pozostałe
- Akademicka Przychodnia Lekarska
- Miejska Przychodnia Specjalistyczna
- Miejski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci i Młodzieży
- Zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy im. ks. Jerzego Popiełuszki
- Lecznice Citomed (największy Niepubliczny Zakład Opieki Zdrowotnej w regionie)
- Przychodnia Specjalistyczna „OLK-MED” (dawny Obwód Lecznictwa Kolejowego)
- Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska Samodzielny Publiczny ZOZ
W Toruniu funkcjonują ponadto 4 placówki opieki paliatywnej[331][332]:
- Zespół Opieki Paliatywnej im. Jana Pawła II Hospicjum „ŚWIATŁO”
- Hospicjum dla dzieci „NADZIEJA”
- Centrum Pielęgnacji Caritas Diecezji Toruńskiej
- Zakład dla pacjentów w stanie wegetatywnym prowadzony przez fundację "Światło"
Bezpieczeństwo publiczne
Na terenie Torunia istnieją wojewódzkie i miejskie instytucje dbające o bezpieczeństwo zarówno w mieście, jak i w powiecie oraz w województwie. Dyspozytorzy powyższych służb pełnią dyżury w Toruńskim Centrum Zarządzania Kryzysowego mieszczącym się przy ulicy Legionów 70/76 (siedziba Państwowej Straży Pożarnej)[333]. Centrum przyjmuje zgłoszenia numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999
Policja
W Toruniu znajduję się Miejska komenda Policji. Jednostka ta oprócz miasta Torunia obejmuje także obszar powiatu toruńskiego. Siedziba komendy znajduje się przy ulicy Grudziądzkiej 17. W jej skład wchodzą:
- Komisariat Policji - Toruń Śródmieście
- Komisariat Policji - Toruń Rubinkowo
- Komisariat Policji - Toruń Podgórz
- Komisariat Policji w Chełmży
- Komisariat Policji w Lubiczu
- Komisariat Policji w Toruniu (wodny), mieszczący się w Porcie Zimowym przy ulicy Popiełuszki - to jedyny tego typu komisariat w województwie
- Komisariat Policji w Dobrzejewicach - w budowie[334]
Państwowa Straż Pożarna
Na terenie Torunia swoją siedzibę ma również Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej mieszcząca się w centrum miasta przy ulicy Prostej 32, a także Wojewódzkie Stanowisko Koordynacji Ratownictwa PSP i Ośrodek Szkolenia Państwowej Straży Pożarnej. Natomiast przy ulicy Legionów 70/76 umieszczono Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej, której podlegają bezpośrednio następujące jednostki: Ratowniczo-Gaśnicza nr 1 (Chełmińskie Przedmieście), Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 (Podgórz), Ratowniczo-Gaśnicza nr 3 (Bielawy) i Ratowniczo-Gaśnicza w Chełmży.
Straż Miejska
W Toruniu funkcjonuje również Straż Miejska, w skład której wchodzi kilka wydziałów, m.in. Prewencyjno - Interwencyjny i Dzielnicowy. W strukturach toruńskich strażników działa również: eko-patrol, sekcja psów służbowych, zespół ds. profilaktyki i komunikacji społecznej oraz zespół ratowników medycznych. Oprócz podstawowych zadań Straży Miejskiej, do których należy m.in. utrzymywanie porządku na terenie miasta, organizuje ona także zajęcia edukacyjno - profilaktyczne skierowane do młodzieży szkolnej na terenie Torunia[335]. Siedziba komendy znajduję się przy ulicy Grudziądzkiej 157.
Pogotowie ratunkowe
Stacja Pogotowia Ratunkowego w Toruniu ma swoja siedzibę w centrum miasta przy ulicy Grudziądzkiej 47-51. Jednostka ta od 2012 roku funkcjonuje w ramach Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego. Stacja dysponuje dziewięcioma zespołami ratunkowymi (3 specjalistyczne i 6 podstawowych)
Monitoring miejski
Uzupełnieniem bezpieczeństwa w mieście oprócz wyżej wymienionych służb jest toruński monitoring miejski działający od 2000 roku. Kamery monitoringu rozmieszczone są na terenie całego miasta. Łączna ich liczba aktualnie wynosi 128, a w 2015 roku toruński monitoring zostanie rozbudowany o 167 dodatkowych obiektywów. Warto wspomnieć, że dodatkowym wsparciem dla monitoringu miejskiego są kamery instalowane przez toruńskie spółdzielnie mieszkaniowe, w ramach monitoringu osiedlowego. Materiały z kamer przekazywane są do Centrum Monitoringu przy ulicy 70/76 Legionów[336].
Inne instytucje
W Toruniu siedzibę mają także oddziały wojewódzkie, wydziały zamiejscowe, placówki i posterunki, takich służ jak: Izba Celna (jest jedną z 16 izb celnych w Polsce, powstała w 2002 roku i obejmuje teren całego województwa kujawsko-pomorskiego), Urząd Celny (podlega bezpośrednio Izbie Celnej w Toruniu, wchodząc w jej skład), WOPR (w okresie letnim poprzez patrole motorowodne dba o bezpieczeństwo mieszkańców Torunia, Grudziądza, Brodnicy i Chełmży), Centrum szkoleniowe dla strażaków (powstaje w Łubiance pod Toruniem i będzie służyło podnoszeniu kwalifikacji i poprawie umiejętności zawodowych strażaków oraz druhów z OSP w zakresie różnych specjalizacji[337]), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Żandarmeria Wojskowa, Państwowej Straży Rybackiej i Straż Ochrony kolei
Garnizon toruński
Garnizon toruński swoim zasięgiem obejmuje kilka powiatów we wschodnio-południowej części województwa kujawsko-pomoskiego (m.in. toruński, aleksandrowski, włocławski, lipnowski) i należy do jednego z największych w tym regionie. Największe miasta na terenie tego garnizonu to Toruń oraz Włocławek. Komenda garnizonu mieści się przy ulicy Sobieskiego (CSAiU)[338].
Uczelnie wojskowe
- Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema – jednostka szkoleniowa Wojska Polskiego. Powstała 22 kwietnia 2002 roku. Centrum kontynuuje tradycje bojowe oraz historyczne 22 jednostek i instytucji związanych ze szkolnictwem artylerii i uzbrojenia.
Jednostki wojskowe
- 1. Baza Materiałowo-Techniczna – jest jednostką logistyki stacjonarnej, jedyną o takim charakterze w Siłach Zbrojnych RP, w skład której wchodzą:
- Warsztaty techniki lotniczej
- 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza
- Skład numer 2
- 6. Samodzielny Oddział Geograficzny
- Wojskowa Komenda Transportu, delegatura w Toruniu
Instytucje wojskowe
- Archiwum Wojskowe – od 2009 roku podlega pod Centralne Archiwum Wojskowe
- Wojskowa Komenda Uzupełnień
- Placówka Żandarmerii Wojskowej
- Komenda garnizonu toruń – ul. Sobieskiego
- Orkiestra wojskowa
- Wojskowa Specjalistyczna Przychodnia Lekarska – Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej
- Muzeum Historyczno-Wojskowe – powstało w listopadzie 2010 roku
- Parafia garnizonowa św. Katarzyny – erygowana 21 stycznia 1993 roku. Mieści się przy ulicy Szpitalnej
- Muzeum Wojsk Lądowych – zawiera zbiory wojsk artyleryjskich i rakietowych
- Poligon wojskowy – czynny poligon artyleryjski o pow. ok. 12400 ha
- Wojskowa Straż Pożarna - strzeże bezpieczeństwa na toruńskim poligonie
Uczelnie wojskowe nieistniejące
- Oficerska Szkoła Marynarki Wojennej – Powstała w 1922 roku, a od 1925 siedziba szkoły znajdowała się w tzw. Koszarach Racławickich nad Wisłą. W 1938 uczelnię przeniesiono do Bydgoszczy. Po II wojnie światowej szkołę zorganizowano w Gdyni.
- Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Rakietowych i Artylerii im. gen. Józefa Bema (dawniej Oficerska Szkoła Artylerii) – powołana 1 czerwca 1923 roku na mocy decyzji Szefa Sztabu Generalnego, marszałka Józefa Piłsudskiego. Po wojnie szkołę reaktywowano, zmieniając jej kilkakrotnie nazwę. Zlikwidowana została w 2002 roku i była jedną z najstarszych uczelni wojskowych w Polsce.
- Szkoła Podoficerska Wojsk Lądowych – powstała 1 lipca 2004 roku. Mieściła się przy ulicy Dobrzyńskiej na terenie XIX – wiecznych zabudowań wojskowych i korzystała z bazy szkoleniowej Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia. W związku z reorganizacją szkolnictwa w Wojsku Polskim szkoła została rozformowana w grudniu 2010 roku.
Religia
Katolicyzm
Toruń od 1992 roku jest stolicą diecezji toruńskiej Kościoła rzymskokatolickiego, ustanowionej przez papieża Jana Pawła II bullą Totus Tuus Poloniae Populus z dnia 25 marca tego samego roku. Ingres pierwszego biskupa toruńskiego Andrzeja Wojciecha Suskiego do katedry św. Jana Ewangelisty i św. Jana Chrzciciela w Toruniu odbył się dnia 31 maja 1992 roku. Miasto obejmują cztery dekanaty: Toruń I, Toruń II, Toruń III i Toruń IV[339][340].
Do 1992 roku Toruń prawobrzeżny należał do diecezji chełmińskiej, a lewobrzeżny do archidiecezji gnieźnieńskiej.
Instytucje diecezjalne na terenie miasta
- Kuria diecezjalna (Stare Miasto)
- Sąd biskupi (Stare Miasto)
- Wyższe Seminarium Duchowne diecezji toruńskiej (Bielany)
- Siedziba głównych władz Caritas diecezji toruńskiej (Bydgoskie Przedmieście)
- Archiwum Akt Dawnych Diecezji Toruńskiej (Bielany)
- Centrum Dialogu im. Jana Pawła II (Bielany)
- Biblioteka Diecezjalna (Bielany)
Główne świątynie diecezji znajdujące się w Toruniu
- Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu (Stare Miasto)
- Sanktuarium bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego (Stare Miasto)
- Sanktuarium Matki Bożej Nieustającej Pomocy (Bielany)
- Sanktuarium Miłosierdzia Bożego i św. siostry Faustyny (Koniuchy)
- Sanktuarium Matki Bożej Podgórskiej Niepokalanej Królowej Rodzin (Podgórz)
Zakony i zgromadzenia
W Toruniu swoje domy zakonne mają zarówno zakony i zgromadzenia męskie (franciszkanie, jezuici, redemptoryści, michalici, paulini), jak i żeńskie (Zgromadzenie Córek Matki Bożej Bolesnej, Zgromadzenie Sióstr Karmelitanek Dzieciątka Jezus, Zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, Zgromadzenie Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, Zgromadzenie Sióstr Świętej Elżbiety, Zgromadzenie sióstr Świętego Józefa, Zgromadzenie sióstr Świętego Michała Archanioła, Zgromadzenie sióstr Urszulanek Serca Jezusowego Konającego)
Parafie kościoła katolickiego[341]:
- Parafia pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy – Bielawy
- Parafia pw. bł. Marii Karłowskiej – Na Skarpie
- Parafia pw. Chrystusa Króla – Mokre
- Parafia pw. Matki Bożej Łaskawej – Czerniewice
- Parafia pw. Podwyższenia Krzyża Świętego – Kaszczorek
- Parafia pw. Matki Bożej Królowej Polski – Rubinkowo
- Parafia pw. Matki Bożej Zwycięskiej – Mokre
- Parafia pw. Miłosierdzia Bożego i św. Faustyny – Koniuchy
- Parafia pw. Najświętszego Ciała i Krwi Chrystusa – Rubinkowo II
- Parafia pw. Najświętszej Maryi Panny Częstochowskiej – Na Skarpie
- Parafia pw. bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego – Glinki
- Parafia pw. świętych Apostołów Piotra i Pawła – Podgórz
- Parafia pw. Opatrzności Bożej – Rudak
- Parafia pw. Niepokalanego Poczęcia NMP – Stawki
- Parafia Katedralna pw. śś. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty – Stare Miasto
- Parafia pw. św. Antoniego – Wrzosy
- Parafia pw. św. Jakuba Apostoła – Stare Miasto
- Parafia pw. św. Józefa – Bielany
- Parafia św. Maksymiliana Marii Kolbego – Na Skarpie
- Parafia pw. św. Michała Archanioła i bł. Bronisława Markiewicza – Rybaki
- Parafia pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i bł. Stefana Wincentego Frelichowskiego – Stare Miasto
Kościoły katolickie nieparafialne
- Kościół Akademicki pw. św. Ducha – Stare Miasto
- Kościół Garnizonowy pw. św. Katarzyny – Stare Miasto
- Kościół pw. Maryi Gwiazdy Nowej Ewangelizacji i św. Jana Pawła II – Port Drzewny (w budowie)
- Kaplica pw. św. Barbary – Barbarka
Kościoły greckokatolickie
Z powodu braku świątyni liturgia celebrowana jest w kościele rzymskokatolickim pw. św. Maksymiliana.
Prawosławie
W Toruniu znajduje się jedna parafia prawosławna pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Starokatolicyzm
W mieście działalność duszpasterską prowadzi parafia polskokatolicka pw. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.
Protestantyzm
Od połowy XVI w. Toruń był miastem protestanckim, dziś kontynuatorką tej tradycji jest parafia ewangelicko-augsburska oraz siedem innych wyznań protestanckich. Większość toruńskich kościołów protestanckich reprezentuje nurt chrześcijaństwa ewangelicznego i należy do Toruńskiego Przymierza Protestanckiego oraz Aliansu Ewangelicznego w RP.
Zbory w Toruniu: Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego , Zbór Kościoła "Chrystus dla Wszystkich" , Zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów, Zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan, Zbór Kościoła Zielonoświątkowego
Świadkowie Jehowy
W Toruniu działa również 8 zborów Świadków Jehowy[342][343]: Bielawy, Bydgoskie (z grupą anglojęzyczną), Chełmińskie, Chrobrego, Na Skarpie, Podgórz, Rubinkowo i Wschód, spotykając się w Salach Królestwa.
Cmentarze
W Toruniu znajduje się kilkanaście cmentarzy różnych wyznań, co wiąże się z wielokulturową historią miasta. Najstarsza zachowana nekropolia na terenie Torunia to mieszczący się przy ulicy Gałczyńskiego, w pobliżu zespołu staromiejskiego, cmentarz św. Jerzego z 1811 roku (jego historia sięga XIV w.) Pochowani są tam wybitni torunianie: rajcowie miejscy, notable, naukowcy, duchowieństwo, a także zwykli mieszkańcy miasta. Od 2003 roku 1 Listopada Towarzystwo Miłośników Torunia i władze miasta organizuje kwestę, której celem jest ratowanie najbardziej zniszczonych, a cennych nagrobków tego cmentarza.
Największą toruńską nekropolią jest założony w 1973 roku Centralny Cmentarz Komunalny, mieszczący się w północnej części miasta i zajmujący powierzchnię 27, 84 ha[344][345].
W Toruniu oprócz tradycyjnych grobów na dwóch cmentarzach (Centralny Cmentarz Komunalny i św. Jerzego) założono kolumbaria w których składa się urny z prochami zmarłych.
Od czasu wybudowania w mieście spopielarni zwłok (2013 rok) ta forma pochówku staje się coraz bardziej popularna[346].
Toruńskie pomniki
Toruń prastary gród Kopernika i miasto o bogatej historii oraz dziedzictwie kulturowym, zachowuje pamięć o ważnych wydarzeniach ze swojej przeszłości oraz upamiętnia wyjątkowe postaci z nią związane, czego wyrazem są liczne pomniki, tablice i instalacje artystyczne. Najbardziej znanym i charakterystycznym jest stojący w samym centrum miasta, czyli na Rynku Staromiejskim pomnik najsłynniejszego torunianina – Mikołaja Kopernika[347].
Najważniejsze i największe pomniki w mieście:
- Pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego – Plac Rapackiego, został odsłonięty 15 sierpnia 2000 roku
- Pomnik Jana Pawła II – skwer przy CSW, został odsłonięty 2007 roku
- Pomnik (figura) Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej – Plac św. Katarzyny, został odsłonięty 2007 roku (Pierwotnie figurę odsłonięto 3 maja 1927 roku. W 1939 roku zniszczona przez okupanta)
- Pomnik Samuela Bogumiła Lindego – przy gmachu Książnicy Kopernikańskiej, został odsłonięty w 1976 roku
- Pomnik (popiersie) prof. Ludwika Kolankowskiego – miasteczko uniwersyteckie, został odsłonięty w 2001 roku
- Pomnik (popiersie) Stanisława Moniuszki – planty przy ulicy Chopina, został odsłonięty w 1986 roku
- Pomnik bł. ks. Stefana Wincentego Frelichowskiego – teren Wyższego Seminarium Duchownego, został odsłonięty w 2007 roku
- Pomnik Ks. Jerzego Popiełuszki – planty w centrum miasta, został odsłonięty w 2011 roku
- Pomnik Władysława Raczkiewicza – przy Urzędzie Marszałkowskim, został odsłonięty w 2010 roku
- Pomnik Flisaka (fontanna)- Stary Rynek, w obecnym miejscu stoi od 1983 roku
- Pomnik (tablica) Stefana Łaszewskiego pierwszego wojewody pomorskiego – centrum miasta, został odsłonięty w 1997 roku (Pierwotnie pomnik odsłonięto w 1925 roku. W 1939 roku został zniszczony przez okupanta)
- Pomnik gen. prof. Elżbiety Zawackiej – Stare Miasto, został odsłonięty w 2014 roku
- Pomnik gen. Józefa Hallera – Plac św. Katarzyny, został odsłonięty 13 sierpnia 2012 roku
Ponadto w Toruniu występują liczne mniejsze pomniki, rzeźby, kamienie pamiątkowe, tablice, instalacje artystyczne i inne.
Sport
Zawodowe kluby sportowe
- KS Toruń S.A. – żużel (ekstraliga)
- KS Toruń HSA – hokej na lodzie (I liga)
- Energa Toruń – żeńska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
- FC Toruń – futsal (I liga gr. północna)
- KS Pomorzanin Toruń
- sekcja hokeja na trawie (I liga),
- sekcja piłkarska (IV liga),
- sekcja bokserska
- Budowlani Toruń
- sekcja siatkówki żeńskiej (I liga)
- sekcja szermierki
- sekcja wioślarska
- Polski Cukier SIDEn Toruń – męska drużyna koszykówki (ekstraklasa)
- TKP Elana Toruń – piłka nożna (IV liga)
- AZS Toruń
- sekcja piłki ręcznej mężczyzn (II liga)
- sekcja koszykówki (II liga)
- sekcja wioślarska
- Angels Toruń – futbol amerykański (II liga)
- KS Start-Wisła Toruń – tenis i jazda figurowa na lodzie
- MKS Axel Toruń – jazda figurowa na lodzie, curling
- KS Laguna 24 Toruń – pływanie
Pozostałe kluby sportowe
- UKS Budowlanka Toruń – młodzieżowy klub siatkarski
- Sokoły Toruń – młodzieżowa drużyna hokeja na lodzie
- Klub sportów walki Spartakus – sekcje Kyokushin Karate, Muaythai, MMA
- Toruński Klub Rugby – rugby 7
- Toruńskie Stowarzyszenie Sportów Walki „Bushi” – Ju-Jitsu
- Toruński Klub Sportowy Judo
- Toruńska Akademia Taekwon-do
- UKS Kodokan Toruń – Judo
- TSŻ Toruń – speedrower
- Klub Piłkarski START Toruń – piłka nożna
- Toruński Klub Futbolu Stołowego - futbol stołowy
Obiekty sportowe, rekreacja
Do największych obiektów sportowych na terenie Torunia bez wątpienia należy oddana do użytku w 2014 roku hala sportowo-widowiskowa przy ulicy Bema. Wielofunkcyjny obiekt o charakterze sportowo-widowiskowym wyposażony jest w jedyną w województwie i w kraju stałą sześciotorową bieżnię lekkoatletyczną o długości 200 metrów, a także w bieżnię treningową. Ponadto w hali znajdują się: ośmiotorowa bieżnia prosta do biegów sprinterskich, rozbieżnia do skoków w dal, trójskoku, skoku o tyczce i skoku wzwyż, a także rzutnia do pchnięcia kulą. Toruńska hala jest również przystosowana do dyscyplin zespołowych, takich jak: piłka ręczna, piłka siatkowa, piłka koszykowa, hokej halowy, tenis stołowy, halowy hokej na trawie, boks, kickboxing, badminton, tenis ziemny, szermierka, gimnastyka i akrobatyka sportowa[348].
Drugim co do wielkości obiektem sportowym w mieście jest z pewnością Motoarena im. Mariana Rosego, zlokalizowana w zachodniej części Torunia. Jest najnowocześniejszym stadionem żużlowym nie tylko w Polsce, ale także na świecie. Długość toru wynosi 325 metrów, a na trybunach stadionu może zasiąść ok. 15000 kibiców. Obiekt otwarty zastał w kwietniu 2009 roku. Odbywają się na nim rozgrywki ligowe toruńskich żużlowców, a także inne zawody czarnego sportu[349].
W Toruniu istnieje również kryte profesjonalne lodowisko Tor-Tor im. Józefa Stogowskiego, aktualnie jedyny taki obiekt w województwie. Lodowisko powstało w 1960 roku, natomiast w 1986 roku obiekt zastał zadaszony. W latach 2004–2006 obiekt został gruntownie zmodernizowany. Służy toruńskim hokeistom oraz młodym toruńskim łyżwiarzom z MKS Axel Toruń[350].
Do obiektów sportowych i rekreacyjnych w Toruniu należą również[351][352]:
- Lodowisko treningowe – Tor-Tor II
- Lodowisko MENTOR (niepełnowymiarowe – prywatne)
- Tor saneczkowy Rudelka (os. Bema)
- Tor saneczkowy w Parku Miejskim (Bydgoskie)
- Tor saneczkowy (Rubinkowo)
- Basen – Mini Aqua-Park
- Basen – ZSME
- Basen – OSiR (dawniej Elana)
- Baseny przy SP8, SP28, SP16, SP32, SP29, SP30, SP24, SP5
- Basen – Uniwersyteckie Centrum Sportowe
- Stadion Miejski
- Stadion Elana
- Stadion Kopernik
- Stadion MOS
- Hala sportowa ZSPS
- Hala sportowa Olimpijczyk
- Hale sportowe – SP 28 i SP 10
- Przystań wioślarska i żeglarska – AKS
- Przystań wioślarska i żeglarska – AZS
- Przystanie wioślarskie i żeglarskie: Budowlani, Szkwał, Towimor i Walter
- Strzelnica Falco (strzelnica i paintball, Fort VIII)
- Strzelnica Euro Trade (paintball)
- Strzelnice Auto Trezor (strzelnica), Sportowa (Fort I), Myśliwska (Glinki) i Kurkowe Bractwo Strzeleckie (Fort VII)
- Pole golfowe Tatfort (Fort IV)
- Pole golfowe Country Club (Toruń-Górsk)
- Boisko do siatkówki plażowej przy Centrum Siatkówki Plażowej UKS Budowlanka Toruń (Legionów 19/25)
- Lotnisko Sportowe – Aeroklub Pomorski (Bielany)
- Tor Rallycrossowy – Toruński Klub Motorowy
- Skate Park – ul. Bema
- Skate Park – ul. Olsztyńska
- Park Linowy – Barbarka[353]
- Ściana wspinaczkowa – Bella wellness Centrum
- Ściana wspinaczkowa – Walter
- Ściana wspinaczkowa – Tor-Tor
- Ściana wspinaczkowa – nowa hala sportowo-widowiskowa
- Ścianki wspinaczkowe – Piernikowe Miasteczko (dla dzieci), SP 10 i GATO
- Korty tenisowe – Start Wisła
- Korty tenisowe – OSiR
- Korty tenisowe – ul. Świętopełka
- Korty tenisowe – TTT Real, Jurmet (3 kryte hale) Lubicz i TKM
- Stadniny koni – Gospodarstwo Agroturystyczne Łucji i Józefa Ciurusiów (Kaszczorek), Agrofood (Grabowiec), Jaskółcza 11 (Wrzosy), Rancho (Mała Nieszawka), Fundacja Ducha, Ogród Zoobotaniczny, Brzoza Toruńska, Rubbens (Papowo Toruńskie), Dolina Koni (Otłoczyn)
- Tor rowerowy – pod zarządem Toruńskiego Stowarzyszenia Sportów Alternatywnych (Na Skarpie, w przebudowie)
- Plaża miejska – błonia nadwiślańskie
Imprezy sportowe
W Toruniu organizowane są liczne międzynarodowe i ogólnopolskie zawody sportowe. Do największych i najważniejszych należały i należą[354]:
- Speedway Best Pairs Cup (Motoarena)
- Speedway European Championships (Motoarena)
- Euro Ice Hockey Challenge (lodowisko Tor-Tor)
- Mistrzostwa Torunia w Speedwayu na Lodzie (lodowisko Tor-Tor)
- Młodzieżowe Mistrzostwa Polski w Lekkoatletyce 2006
- XIII Memoriał Huberta Jerzego Wagnera w Piłce Siatkowej Mężczyzn (hala widowiskowo-sportowa)
- Wojak Boxing Night (hala widowiskowo-sportowa)
- Maraton Toruński
- Halowe Młodzieżowe Mistrzostwa Europy Mężczyzn w Hokeju na Trawie (hala widowiskowo-sportowa)
- Mentor Nestle Nesquik Toruń Cup 2015 (lodowisko Tor-Tor)
- Grand Prix IMŚ na Żużlu
- Grand Prix Polski na Żużlu
- Mistrzostwa Świata w Hokeju na Lodzie 2009/I Dywizja
- Puchar Polski w hokeju na lodzie 2006
- Mistrzostwa Polski w Curlingu 2007
- Międzynarodowy Turniej Tenisowy Kobiet Bella Cup (korty tenisowe – Klub Sportowy Start-Wisła)
- Mistrzostwa Polski Amatorów w skokach przez przeszkody
- Mistrzostwa Europy w Speedrowerze
- Samolotowe Rajdowe Mistrzostwa Świata (Aeroklub Pomorski)
- Mentor Toruń Cup (lodowisko mentor)
- Ogólnopolskiego Turnieju Deblowego Kobiet BABA CUP (korty tenisowe – Klub Sportowy Start-Wisła)
- Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce 2013
- Pucharu Polski we Wspinaczce Seniorów, Młodzieżowców, Juniorów i Juniorów Młodszych w prowadzeniu i na czas (centrum wspinaczkowe)
- I Halowy Europejski Mityng Lekkoatletyczny Copernicus Cup
- Halowe Mistrzostwa Polski Juniorów i Juniorów Młodszych w lekkiej atletyce
- 59. Halowe Mistrzostwa Polski Seniorów w Lekkoatletyce 2015
- X Halowe Mistrzostwa Europy Weteranów Lekkiej Atletyki
Dzięki nowo wybudowanej hali sportowo-widowiskowej Toruń ma możliwość, po raz pierwszy w swojej historii, być organizatorem halowych zawodów lekkoatletycznych. W lipcu 2013 roku władze miasta Torunia podpisały z Polskim Związkiem Lekkiej Atletyki porozumienie, którego przedmiotem jest wykorzystanie obiektów sportowych na terenie miasta jako bazy szkoleniowej PZLA. Na mocy tego porozumienia PZLA zobowiązał się do uwzględnienia m.in. hali sportowo -widowiskowej jako obiektu strategicznego dla ogólnopolskich imprez, spotkań i zawodów lekkoatletycznych w latach 2014-2034[355].
Dyplomacja
Rys historyczny
Toruń był siedzibą trzech obrad sejmu w okresie I Rzeczypospolitej (1519, 1576, 1626). W podtoruńskiej Nieszawie na Zamku Dybowskim (obecnie dzielnica Torunia) nadano słynne przywileje szlacheckie, rozpoczynające okres „złotej wolności szlacheckiej”. W Toruniu zawarto I pokój toruński i II pokój toruński, a także ostatni rozejm polsko-krzyżacki w 1521 roku.
W czasie rozbiorów, w 1807 roku był siedzibą rządu powstańczego – przy Rynku Nowomiejskim w Toruniu. W tym okresie posiadał dwa konsulaty: Rosja i USA. W okresie międzywojennym w Toruniu ulokowano pięć konsulatów, w tym Konsulat Generalny Niemiec i III Rzeszy, Francji, Belgii.
Konsulaty honorowe
Obecnie w Toruniu znajduje się pięć konsulatów honorowych (z dziesięciu w całym regionie)
- Konsulat Honorowy Peru - od 14 lipca 1998 roku
- Konsulat Honorowy Słowenii - od 21 czerwca 2003 roku[356]
- Konsulat Honorowy Litwy - od październik 2006 roku
- Konsulat Honorowy Finlandii - od 29 maja 2014 roku[357]
- Konsulat Honorowy Mołdawii - od 23 czerwca 2014 roku[358]
Ponadto w Torunia działa:
- Filia Ambasady Francuskiej w Warszawie[359]
Placówki dydaktyczne
W Toruniu swoją siedzibę mają także placówki dydaktyczne: British Council (Placówka Wielkiej Brytanii), Goethe Institut (Placówka Niemiec), Alliance Française (Placówka Ambasady Francji), Centrum Badań Kanadyjskich (Placówka Ambasady Kanady), Centrum Badań Australijskich (Placówka Ambasady Australii), Pracownia Języka i Kultury Japońskiej (Placówka Japonii) oraz Pracownia Języka i Kultury Arabskiej (Placówka Arabii Saudyjskiej).
Miasta partnerskie
Miasto partnerskie | Kraj | Od kiedy |
---|---|---|
Filadelfia | Stany Zjednoczone | 1976 |
Getynga | Niemcy | 1978 |
Lejda | Holandia | 1988 |
Hämeenlinna | Finlandia | 1989 |
Kaliningrad | Rosja | 1995 |
Czadca | Słowacja | 1996 |
Swindon | Anglia | 2003 |
Łuck | Ukraina | 2008 |
Novo Mesto | Słowenia | 2009 |
Guilin | Chiny | 2010 |
W latach 70. XX wieku pojawiła się nowa forma współpracy – miasta partnerskie. Obecnie Toruń ma podpisane umowy z dziesięcioma takimi miastami[360].
- Filadelfia – umowa z Toruniem od 1976 roku. Widocznym śladem jest nazwa nadwiślańskiego bulwaru – Bulwar Filadelfijski
- Getynga – umowa z Toruniem od 1978 roku. Widocznym śladem jest tablica drogowa na Placu Teatralnym (kierująca do Getyngi), kamień graniczny Getyngi, nazwa zjazdu drogowego z mostu drogowego Józefa Piłsudskiego – Ślimak Getyński
- Lejda – umowa z Toruniem od 1988 roku
- Hämeenlinna – umowa z Toruniem od 1989 roku
- Kaliningrad – umowa z Toruniem od 1995 roku
- Čadca – umowa z Toruniem od 1996. Widocznym efektem współpracy są coroczne Dni Czadcy w Toruniu i Dni Torunia w Czadcy oraz Rondo Czadcy przy ul. Legionów w Toruniu roku
- Swindon – umowa z Toruniem od 2003 roku
- Łuck – umowa z Toruniem od 2008 roku
- Novo Mesto – umowa z Toruniem od 2009 roku
- Guilin – umowa z Toruniem od 2010 roku
Znani torunianie – urodzeni w Toruniu
- Olga Bołądź (ur. 1984)
- Maciej Dowbor (ur. 1978)
- Helena Grossówna (1904–1994)
- Tony Halik (1921–1998)
- Mikołaj Kopernik (1473–1543)
- Joanna Koroniewska (ur. 1978)
- Jan Kusiewicz (ur. 1921)
- Bogusław Linda (ur. 1952)
- Łukasz Pawłowski (ur. 1983)
- Marian Rose (1933–1970)
- Karol Ząbik (ur. 1986)
- Regina Smendzianka (ur. 1924–2011)
- Wanda Szuman (1890–1994)
- Alfred Weyna (1916–2001)
- Teresa Weyna (ur. 1950)
- Sławomir Wierzcholski (ur. 1958)
- Janusz Leon Wiśniewski (ur. 1954)
- Jacek Yerka (ur. 1952)
- Elżbieta Zawacka (1909–2009)
- Katarzyna Żak (ur. 1963)
- Piotr Głowacki (ur. 1980)
Związani z Toruniem
Burmistrzowie i prezydenci Torunia
Honorowi Obywatele Torunia
Piernikowa Aleja Gwiazd w Toruniu
Doktorzy honoris causa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu
Jednostki pływające nazwane imieniem Torunia
- ORP Toruń – monitor rzeczny Flotylli Rzecznej Marynarki Wojennej
- ORP Toruń Transportowo-Minowy (morski)
- MS Uniwersytet Toruński
- SY Województwo Toruńskie
Planetoida 12999 Toruń
Na cześć miasta nazwano odkrytą w 1981 rok przez Edwarda Bowella planetoidę z grupy pasa głównego asteroid, (12999) Toruń. Proponując nadanie tej właśnie nazwy, Edward Bowell wskazał Toruń jako miejsce narodzin Mikołaja Kopernika, gotyckie Stare Miasto wpisane w 1997 roku na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO oraz Uniwersytet im. Mikołaja Kopernika zawiadujący największym w Polsce obserwatorium astronomicznym. W 2009 roku odsłonięto pomnik tej planetoidy[361].
Zobacz też
- ↑ Ziemia Chełmińska. Toruński Serwis Turystyczny. [dostęp 2011-10-28]. (pol.).
- ↑ Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa – Dz. U. 1998.96.603, z dnia 28 lipca 1998 r. mówi: „Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń,”. Ww. ustawa nie określa terminu stolica województwa kujawsko-pomorskiego jako obowiązującego, choć w potocznym rozumieniu oba miasta nazywane są „stolicami” bądź „współstolicami”, co odnotować można również w czwartym akapicie „Podział administracyjny Polski 2006” na witrynie KSNG.
- ↑ ZIT: Porozumienie podpisane. torun.pl. [dostęp 2014-04-08]. (pol.).
- ↑ Historia Torunia. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Polska Encyklopedia Szlachecka, t. I, Warszawa 1935, s. 42. oraz: Respublica Thorunensis: Toruń w czasach nowożytnych.
- ↑ Św. Jan Chrzciciel, Patron Torunia. torun.pl. (pol.).
- ↑ Położenie geograficzne. torun.pl. (pol.).
- ↑ Przewodnik Torun. Warszawa: Sport i Turystyka, 1971, s. 7.
- ↑ O Toruniu. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Ukształtowanie powierzchni terenu oraz budowa geologiczna. [dostęp 2010-04-03]. (pol.).
- ↑ Krajobraz województwa kujawsko-pomorskiego. [dostęp 2010-03-10].
- ↑ Środowisko geograficzno-przyrodnicze. powiaty.torun.com.pl. (pol.).
- ↑ Temperatura. torun.pl. (pol.).
- ↑ Średnia roczna temperatura powietrza. torun.pl. (pol.).
- ↑ Wiatr. torun.pl. (pol.).
- ↑ opady. torun.pl. (pol.).
- ↑ Oddziały. imgw.pl. (pol.).
- ↑ OBSERWATORIUM METEOROLOGICZNE. http://www.home.umk.pl/~vaisala/.+(pol.).
- ↑ Zabytkowy budynek limnigrafu na stacji hydrologicznej w Toruniu. imgw.pl. (pol.).
- ↑ Worki czekają w gotowości. „Nowości”, s. 7, 2010-05-20.
- ↑ Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu. torun.lasy.gov.pl. (pol.).
- ↑ Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Kujawsko - Pomorski Oddział Regionalny w Toruniu. arimr.gov.pl. (pol.).
- ↑ Wydział Produkcyjny w Toruniu. buligl.pl. (pol.).
- ↑ Szymon Spandowski "Duch dziedzica nad kuflem piwa"
- ↑ Bogucka Maria, Samsonowicz Henryk, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1986, s. 372, ISBN 83-04-01701-6.
- ↑ K. Mikułowski, Toruń w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku, [w:] Henryk Stroband (1548–1609) burmistrz toruński, Towarzystwo Miłośników Torunia, Toruń 2010.
- ↑ Architektura i urbanistyka Torunia w latach 1871-1920. Warszawa: Neriton, 2004.
- ↑ Przewodnik Toruń. Sport i Turystyka, 1971, s. 18.
- ↑ Przewodnik Toruń. „Sport i Turystyka”, 1971.
- ↑ Ponieważ Bydgoszcz jest miastem robotniczym (...) przeto słusznym było nasze założenie, że te najwyższe władze administracyjne powinny być pod stałą kontrolą mas pracujących i partii demokratycznych, a w Toruniu prawdopodobnie województwo byłoby pod naciskiem mieszczaństwa, kryjącego w sobie pozostałości reakcyjne” – słowa I sekretarza Komitetu Miejskiego PPR, Antoniego Alstera, protokół z plenum Komitetu Miejskiego Polskiej Partii Robotniczej w Bydgoszczy z 1.09.1945, Archiwum Państwowe w Bydgoszczy.
- ↑ Toruń w latach 1966-1970. 1965.
- ↑ Rubinkowo. Kultowe osiedle Torunia. pomorska.pl. [dostęp 2012-09-17]. (pol.).
- ↑ Sala koncertowa na Jordankach w budowie. Program imprez też. pomorska.pl. [dostęp 2014-12-01]. (pol.).
- ↑ Niedzielska M., Życie polityczne i kulturalne Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, pod red. M. Biskupa, t. 3, cz. 1, Toruń 2003, s. 363-370.
- ↑ Toruń w przyroście naturalnym jest regionalnym liderem. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16]. (pol.).
- ↑ Bank Danych Lokalnych – Strona główna. GUS. [dostęp 2011-07-21]. (pol.).
- ↑ Czy jest szansa na powiększenie Torunia o przylegające do niego tereny?. nowości.com.pl. (pol.).
- ↑ Rada Miasta Torunia. torun.pl. (pol.).
- ↑ Prezydent Torunia. torun.pl. (pol.).
- ↑ BIP torunski. torun.pl. (pol.).
- ↑ Dzielnice i osiedla Torunia na stronie Urzędu Miasta [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Dzielnice i osiedla Torunia. Urząd Miast -Torunia. [dostęp 2012-02-23]. (pol.).
- ↑ Przeglądanie -TERYT. GUS. [dostęp 2011-11-18]. (pol.).
- ↑ Geoportal miasta Torunia. Urząd Miasta Torunia. [dostęp 2011-11-18]. (pol.).
- ↑ Tramwaj za kilka lat pojedzie na os. JAR w Toruniu. pomorska.pl. [dostęp 2015-02-20]. (pol.).
- ↑ Na osiedlu JAR powstaje nowy układ komunikacyjny. nowości.com.pl. [dostęp 2014-04-23]. (pol.).
- ↑ Osiedle JAR w Toruniu rośnie aż miło. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2014-03-27]. (pol.).
- ↑ Budowlany boom na lewobrzeżu. Więcej mieszkań na wynajem. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-10-01]. (pol.).
- ↑ Kolejne gminne mieszkania powstaną wkrótce przy ul. Drzymały. Staną w miejscu obskurnych baraków. nowisci.com.pl. [dostęp 2015-07-03]. (pol.).
- ↑ Strona Wydziału. law.uni.torun.pl. (pol.).
- ↑ Sądy - Urzędy - Toruń. dlastudenta.pl. (pol.).
- ↑ Nowy budynek dla sądu. torun.pl. [dostęp 2015-04-27]. (pol.).
- ↑ W Toruniu powstaje Centrum Sprawiedliwości Naprawczej. courtwatch.pl. [dostęp 2014-12-18]. (pol.).
- ↑ Strona Wydziału. law.umk.pl. (pol.).
- ↑ Toruń chce Sądu Apelacyjnego. lex.pl. [dostęp 2008-02-26]. (pol.).
- ↑ ZIT: Porozumienie podpisane. torun.pl. [dostęp 2014-04-08]. (pol.).
- ↑ [http://www.kujawsko-pomorskie.pl/pliki/wiadomosci/zit/stan_prac/obszar_funkcjonalny_Bydgoszczy_i_Torunia_oraz_jego_zwiazki_z_pozostala_czescia_wojewodztwa.pdf Obszar funkcjonalny Bydgoszczy i Torunia (BiT) oraz jego związki z pozostałą częścią województwa]. (pol.).
- ↑ Toruń liderem gospodarki. torun.pl. [dostęp 2013-05-16]. (pol.).
- ↑ „Perspektywy” opublikowały ranking szkół wyższych w Polsce. Na którym UMK?. torunmiasto.pl. [dostęp 2014-05-21]. (pol.).
- ↑ Informacje o Toruniu. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Metropolia. Jakie są słabe i mocne strony Bydgoszczy i Torunia?. pomorska.pl. [dostęp 2012-10-01]. (pol.).
- ↑ Toruński uniwersytet po raz kolejny uznany został za jedną z czołowych uczelni wyższych w Polsce. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-05-24]. (pol.).
- ↑ Województwo wyjątkowo nieatrakcyjne dla inwestorów. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-02-15]. (pol.).
- ↑ Toruń stolicą światła. Trwa Bella Skyway Festival 2014. nowosci.com.pl. (pol.).
- ↑ Festiwal „Kontakt”: od nadużyć w irlandzkich sierocińcach po wojnę na Bałkanach. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-05-24]. (pol.).
- ↑ Jaki był tegoroczny Międzynarodowy Festiwal Filmowy Tofifest?. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-10-29].
- ↑ Jak nam płacą w Toruniu?. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16]. (pol.).
- ↑ Bezrobocie w Kujawsko-Pomorskiem spadło, ale ciągle wysokie. onet.pl. [dostęp 2014-12-31]. (pol.).
- ↑ Toruń liderem wykorzystania unijnych pieniędzy. samorzad.lex.pl. (pol.).
- ↑ Toruń atrakcyjny Inwestycyjne. torun.pl. [dostęp 2012-11-28]. (pol.).
- ↑ Największe firmy w regionie. Bydgoszcz w cieniu Torunia. torun.gazeta.pl. [dostęp 2014-04-29]. (pol.).
- ↑ Ranking okresu wschodzącego słońca w regionie. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16]. (pol.).
- ↑ Centrum gospodarcze jest w Toruniu. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16]. (pol.).
- ↑ wspierające przedsiębiorczość.
- ↑ wspierające biznes.
- ↑ Centrum Wsparcia Biznesu. torun.pl. [dostęp 2015-05-14]. (pol.).
- ↑ Diamenty odkryte w Toruniu, czyli toruńskie firmy w prestiżowym rankingu. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2014-05-14]. (pol.).
- ↑ Lista 500 Największych polskich firm. lista500.polityka.pl. (pol.).
- ↑ Historia Towimor. towimor.com.pl. (pol.).
- ↑ [http://torun.gazeta.pl/torun/1,87119,17330547,Dawny_Polmos_juz_sie_podniosl_po_upadku__Co_planuje_.html Dawny Polmos już się podniósł po upadku. Co planuje? Cały tekst: http://torun.gazeta.pl/torun/1,87119,17330547,Dawny_Polmos_juz_sie_podniosl_po_upadku__Co_planuje_.html#ixzz3VcS060VU]. gazeta.pl. [dostęp 2015-01-30]. (pol.).
- ↑ Historia zakładu. metron.torun.pl. (pol.).
- ↑ Historia. kopernik.com.pl. (pol.).
- ↑ Historia Cergii SA. www.edftorun.pl. (pol.).
- ↑ historia. mzk-torun.pl. (pol.).
- ↑ OKRĘGOWA SPÓŁDZIELNIA MLECZARSKA W ŁOWICZU, ZAKŁAD MLECZARSKI W TORUNIU. mleczarnia.lowicz.pl. (pol.).
- ↑ Apteka Pod Złotym Lwem. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Historia. pokojski.com.pl. (pol.).
- ↑ Historia. lenkiewicz.net. (pol.).
- ↑ Historia. mpo.torun.pl. (pol.).
- ↑ Nasze korzenie. wodociagi.torun.com.pl. (pol.).
- ↑ Hotel Pod Orłem. podorlemtorun.pl. (pol.).
- ↑ Historia. torun.pl. (pol.).
- ↑ Historia. polonia.torun.pl. (pol.).
- ↑ O oddziale. energa-operator.pl. (pol.).
- ↑ Podgórz. Turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Historia firmy. piekarniabartkowscy.pl. (pol.).
- ↑ Historia. elana.pl. (pol.).
- ↑ Historia firmy. torseed.pl. (pol.).
- ↑ historia. urbitor.pl. (pol.).
- ↑ http://www.datainvest.pl
- ↑ Centrum Przetwarzania Danych w Toruniu. torun.pl. (pol.).
- ↑ Nasze produkty. kopernik.com.pl. (pol.).
- ↑ W tej toruńskiej fabryce produkują płatki kukurydziane Nestlé. strefabiznesu.pomorska.pl. [dostęp 2010-06-23]. (pol.).
- ↑ Nasze marki. tzmo.pl. (pol.).
- ↑ Tereny Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej w województwie kujawsko-pomorskim.
- ↑ Źródło strona PSSE w Gdańsku.
- ↑ Źródło strona PSSE w Gdańsku.
- ↑ Zakupy w Toruniu. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Dobre wiadomości dla łowców promocji: wysyp nowych supermarketów w Toruniu. nowosci.com.pl. (pol.).
- ↑ Plaza już nie jest taka dzika. nowosci.com.pl. [dostęp 2010-09-03]. (pol.).
- ↑ Nowa galeria Atrium Copernicus na początku 2015 r.. torun.pl. [dostęp 2014-09-05]. (pol.).
- ↑ Soboty handlowe na toruńskiej starówce. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16]. (pol.).
- ↑ Toruń Restauracje. zomato.com. (pol.).
- ↑ http://www.targitorunskie.pl.
- ↑ Poznaj historię budynku, który „gra” Szpital Copernicus w serialu „Lekarze”. pomorska.pl. [dostęp 2012-10-20]. (pol.).
- ↑ Jarmark Wielkanocny w Toruniu (fotorelacja).. torunmiasto.pl. [dostęp 2014-04-20]. (pol.).
- ↑ Jarmark Katarzyński 2014. torun.pl. [dostęp 2014-06-03]. (pol.).
- ↑ Targi konserwatorski 2014. torun.pl. [dostęp 2014-12-21]. (pol.).
- ↑ Jarmark Bożonarodzeniowy. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-12-16]. (pol.).
- ↑ IMPREZY ZAMKU KRZYŻACKIEGO NA 2015 ROK. ckzamek.torun.pl. (pol.).
- ↑ MUZEUM ETNOGRAFICZNE W TORUNIU. torun.pl. (pol.).
- ↑ Forum Gospodarcze w Toruniu. torun.pl. [dostęp 2014-03-03]. (pol.).
- ↑ Forum Gospodarcze w Toruniu. forumgospodarcze.pl. (pol.).
- ↑ Węzeł musi być rozpoznawalny. nowosci.com.pl. (pol.).
- ↑ Toruń: Humusowanie na Średnicówce. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2014-07-03]. (pol.).
- ↑ Miasto zbuduje trasę staromostową. torun.pl. [dostęp 2014-06-26]. (pol.).
- ↑ Firma z Gdańska zaprojektuje trzeci etap Trasy Wschodniej w Toruniu. radiopik.pl. [dostęp 2013-12-03]. (pol.).
- ↑ Remont toruńskiego mostu później niż planowano. radiopik.pl. [dostęp 2013-10-03]. (pol.).
- ↑ Trakt Leśny. Spór torunian o przebieg trasy znów przybiera na sile. pomorska.pl. [dostęp 2009-11-02]. (pol.).
- ↑ MZD TORUN. mzd.torun.pl. (pol.).
- ↑ Rejon Dróg w Toruniu. gddkia.gov.pl. (pol.).
- ↑ RDW Toruń. zdw-bydgoszcz.pl. (pol.).
- ↑ WORD Toruń. word.torun.pl. (pol.).
- ↑ Strona internetowa rady. k-pwrbrd.word.torun.pl. (pol.).
- ↑ Centrum Edukacji Komunikacyjnej. word.torun.pl. (pol.).
- ↑ TORUŃ. pzm.pl. (pol.).
- ↑ Automobilklub Toruński. automobilklubtorunski.pl. (pol.).
- ↑ MIĘDZYNARODOWY ZLOT MIŁOŚNIKÓW CITROENA 2CV. torun.pl. (pol.).
- ↑ MotoPark. motopark.torun.pl. (pol.).
- ↑ Toruń ma tor kartingowy. automobilklubtorunski.pl. [dostęp 2012-04-27]. (pol.).
- ↑ Komunikacja miejska w Toruniu UM Toruń [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Komunikacja miejska na stronie Informacji Turystycznej w Toruniu [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Do Kamionek dojedziesz autobusem mzk, strona torunmiasto.pl [dostęp 2015-01-05].
- ↑ przewoźnika Morvi [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Strona Centrum Handlowego Bielawy w Toruniu [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Strona Arriva Bus Polska [dostęp 2015-01-05].
- ↑ chce mieć własną kolej, Kurier Kolejowy [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Wywiad z prezydentem miasta Michałem Zaleskim w Gazecie Wyborczej [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Postoje TAXI strona UM Toruń [dostęp 2015-01-05].
- ↑ kursów linii E, Gazeta Pomorska [dostęp 2015-01-05].
- ↑ A-linia kurs na zamiany czy plajtuje? Nowości Dziennik Toruński [dostęp 2015-01-05].
- ↑ System Informacji Pasażerskiej. torun.pl. [dostęp 2014-01-13]. (pol.).
- ↑ MZK Toruń: uruchomiono system informacji pasażerskiej. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2014-01-13]. (pol.).
- ↑ Pierwszy taki węzeł. torun.pl. [dostęp 2015-01-23]. (pol.).
- ↑ Przy Dworcu Miasto w Toruniu wyrośnie węzeł przesiadkowy. pomorska.pl. [dostęp 2013-08-03]. (pol.).
- ↑ Negocjacje prezydenta i marszałka o przebudowie pl. Rapackiego. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-07-08]. (pol.).
- ↑ A może autobusem nad morze? Nowe połączenia Polskibus.com. nowosci.com.pl. [dostęp 2013-04-16]. (pol.).
- ↑ PolskiBus.com zwiększa liczbę połączeń linii P12 pomiędzy Gdańskiem i Krakowem. krakow.naszemiasto.pl. [dostęp 2013-07-29]. (pol.).
- ↑ Polskim Busem do Rzeszowa przez Toruń, Łódź, Katowice i Kraków. trojmiasto.pl. [dostęp 2013-04-13]. (pol.).
- ↑ Arriva zmienia adres i przenosi się z Warszawy do Torunia. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-06-23]. (pol.).
- ↑ Przewozy Regionalne z zyskiem, nowymi etatami i Pesą. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2014-06-25]. (pol.).
- ↑ Toruń: majówka z Przewozami Regionalnymi. kurierkolejowy.eu. [dostęp 2012-05-15]. (pol.).
- ↑ Posterunki. kgsok.pl. (pol.).
- ↑ Międzyzakładowy Związek Zawodowy Pracowników PKP Z Siedzibą w Toruniu. krs-pobierz.pl. (pol.).
- ↑ MIĘDZYZAKŁADOWY NADWIŚLAŃSKI ZWIĄZEK ZAWODOWY MASZYNISTÓW. bisnode.pl. (pol.).
- ↑ STOWARZYSZENIA MIŁOŚNIKÓW KOLEI. kmd.pl. (pol.).
- ↑ Faza testowa nowych pociągów Flirt3. intercity.pl. (pol.).
- ↑ Z Torunia do Berlina bezpośrednim pociągiem Arrivy?. wyborcza.pl. [dostęp 2015-06-10]. (pol.).
- ↑ 2015 Trwa remont Dworca Głównego w Toruniu. torun.naszemiasto.pl. [dostęp 2015-03-01]. (pol.).
- ↑ BiT-City: w Cierpicach powstanie dodatkowy przystanek kolejowy. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-04-03]. (pol.).
- ↑ Toruń chce mieć miejską kolej. Będzie studium. rynek-kolejowy.pl. (pol.).
- ↑ Bezpośrednie połączenie z Torunia na lotnisko w Gdańsku za 26 zł. www.arrivabus.pl. (pol.).
- ↑ Dojazd z Torunia na Lotnisko Modlin. www.modlinbus.pl. (pol.).
- ↑ Z TORUNIA AUTOBUSEM NA BYDGOSKIE LOTNISKO. torun.pl. [dostęp 2015-03-27]. (pol.).
- ↑ Toruń dokłada do bydgoskiego lotniska. Słusznie?. rynekinfrastruktury.pl. [dostęp 2014-10-20]. (pol.).
- ↑ Lądowisko dla helikopterów. torun.pl. [dostęp 2002-05-07]. (pol.).
- ↑ Przygotowania do rozbudowy Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego wchodzą w decydującą fazę. nowosci.com.pl. (pol.).
- ↑ Leśne Bazy Lotnicze (LBL). www.torun.lasy.gov.pl. (pol.).
- ↑ Raj dla kajakarzy. torun.pl. [dostęp 2015-05-12]. (pol.).
- ↑ Nadzieja dla sportów wodnych w Grodzie Kopernika!. chillitorun.pl. [dostęp 2015-07-30]. (pol.).
- ↑ Zarząd Zlewni Wisły Kujawskiej z siedzibą w Toruniu. rzgw.gda.pl. (pol.).
- ↑ Oddział Rejonowy Toruń. kpzmiuw.pl. (pol.).
- ↑ WFOŚiGW w Toruniu. wfosigw.torun.pl. (pol.).
- ↑ Ścieszki rowerowe. torun.pl. (pol.).
- ↑ Pierwszy w Toruniu zadaszony parking rowerowy jest niemal gotowy. Brakuje mu tylko... dachu. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-01-12]. (pol.).
- ↑ gazeta.pl: Darmowe stacje naprawy rowerów w trzech miejscach. [dostęp 2015-05-05]. (pol.).
- ↑ Toruński Rower Miejski się rozpędza – 25 stacji. torun.gazeta.pl. [dostęp 2015-01-29]. (pol.).
- ↑ Szlaki rowerowe poza miasto. torun.pl. (pol.).
- ↑ Wielkie otwarcie Wiślanej Trasy Rowerowej w województwie kujawsko-pomorskim. rowerowytorun.com.pl. [dostęp 2014-05-06]. (pol.).
- ↑ Stowarzyszenie Rowerowy Toruń. rowerowytorun.com.pl. (pol.).
- ↑ TORUŃ PRZYJAZNY ROWERZYSTOM. torun.pl. [dostęp 2015-09-08]. (pol.).
- ↑ Atrakcje województwa kujawsko-pomorskiego, turystyka.torun.pl [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Monitoring ruchu turytycznego Turystyka Toruń 2013, Urząd Miasta Torunia [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Systematycznie wzrasta liczba turystów w Toruniu, Money.pl [dostęp 2015-01-08].
- ↑ 1,7 miliona gości przyjął w zeszłym roku Toruń. Turyści zostawili u nas blisko pół miliarda złotych, Nowości Dziennik Toruński [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Więcej turystów w stolicach regionu. Wydali 0,5 mld zł. Nowości Dziennik Toruński [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Ewidencja skategoryzowanych obiektów hotelarskich wg stanu na 26 listopada 2014 [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Informacja Turystyczna w Toruniu, zakładka noclegi [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Monitoring ruchu turytycznego Turystyka Toruń 2013, Urząd Miasta Torunia [dostęp 2015-01-08].
- ↑ |Turystyka w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 r. Opracowanie Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy, tabela 5, s. 6 [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Monitoring ruchu turytycznego Turystyka Toruń 2013, Urząd Miasta Torunia [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Monitoring ruchu turytycznego Turystyka Toruń 2013, Urząd Miasta Torunia [dostęp 2015-01-08].
- ↑ Toruń to miasto z silną, rozpoznawalną marką. Skojarzenia z jego atrybutami są od lat niezmienne. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-04-25]. (pol.).
- ↑ Centrum Przewodnickie TST. it.torun.pl. (pol.).
- ↑ INFORMACJA TURYSTYCZNA. torun.pl. (pol.).
- ↑ NOWY INFOMAT PRZY ZAMKU. torun.pl. [dostęp 2015-07-17]. (pol.).
- ↑ Branża turystyczna w Toruniu chce działać razem. torun.gazeta.pl. [dostęp 2014-08-26]. (pol.).
- ↑ Rusza Biznesowy Klaster Turystyczny w Toruniu. tvp.pl. [dostęp 2014-09-02]. (pol.).
- ↑ Sala koncertowa na Jordankach. torun.pl. (pol.).
- ↑ Toruń w klastrze turystyki medycznej. torun.pl. [dostęp 2015-02-23]. (pol.).
- ↑ Wyniki naszego plebiscytu: oto siedem cudów Polski. Rzeczpospolita / Presspublica, 2007-09-20. [dostęp 2011-08-31].
- ↑ National Geographic.
- ↑ Tramp wśród najlepszych. torun.pl. [dostęp 2014-11-18]. (pol.).
- ↑ Bella Skyway Festival Najlepszym Produktem Turystycznym 2014 roku!. media.tak.torun.pl. [dostęp 2014-10-28]. (pol.).
- ↑ 10 najciekawszych miast według The Huffington Post. Jest Toruń!. torun.gazeta.pl. [dostęp 2015-05-01]. (pol.).
- ↑ Miejscy Konserwatorzy. torun.wkz.gov.pl. (pol.).
- ↑ Kujawsko-Pomorski Wojewódzki Konserwator Zabytków. torun.wkz.gov.pl. (pol.).
- ↑ Zabytki. torun.pl. (pol.).
- ↑ Zabytki Torunia. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Mury obronne. torun.pl. (pol.).
- ↑ Bramy i baszty. torun.pl. (pol.).
- ↑ SPICHRZE. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Twierdza Toruń. torun.pl. (pol.).
- ↑ Kolejowa wieża ciśnień.
- ↑ SkyscraperCity.
- ↑ Sala Koncertowa na Jordankach.
- ↑ Uchwała Rady Miasta Toruń nr 1049/2006 z dnia 13 lipca 2006 r.
- ↑ European Commission – Culture.
- ↑ Europejska Stolica Kultury 2016 – Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
- ↑ Informacja prasowa, Treść dokumentu.
- ↑ Statut instytucji TORUŃ 2016 określa załącznik do uchwały Rady Miasta Torunia nr 304/08 z dnia 15 maja 2008 r.
- ↑ Rekordowa frekwencja na Skywayu, Nowości Dziennik Toruński [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Strona Toruńskiej Agendy Kulturalnej [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Wydarzenia organizowane przez TAK [dostęp 2015-01-05].
- ↑ Strona Teatru Zaczarowany Świat.
- ↑ Teatry w Toruniu.
- ↑ Strona Teatru Muzycznego.
- ↑ Wywiad z dyrektorką Teatru.
- ↑ Teatry w Toruniu.
- ↑ Znika Kinoteatr Grunwald – RMF FM.
- ↑ Kino Orzeł w serwisie tubyłokino.pl.
- ↑ Co po Naszym Kinie?, Nowości – Dziennik Toruński.
- ↑ Nowe kino w toruńskim Dworze Artusa już ruszyło. pomorska.pl. [dostęp 2014-05-05]. (pol.).
- ↑ Rusza darmowe letnie kino w Teatrze Muzycznym. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2015-07-08]. (pol.).
- ↑ Strona Muzeum Okręgowego – Historia.
- ↑ W Toruniu otwarto muzeum piernika. onet.pl. [dostęp 2015=06-20]. (pol.).
- ↑ Centra Kultury w Toruniu.
- ↑ Od wrześnią w Toruniu ruszą filie Domu Harcerza. pomorska.pl. [dostęp 2015-05-29]. (pol.).
- ↑ Rekord w planetarium. torun.pl. [dostęp 2015-01-13]. (pol.).
- ↑ Oddziały Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii. ptma.pl. (pol.).
- ↑ http://www.torun.pl/pl/node/3414%7C Orkiestry i chóry w Toruniu.
- ↑ Kluby w Toruniu. www.partylover.pl. (pol.).
- ↑ Galerie w Toruniu.
- ↑ Galerie w Toruniu.
- ↑ Strona GiOPTD.
- ↑ W Toruniu powstała nowa galeria. Nazywa się Miłość. torun.wyborcza.pl. [dostęp 2014-09-26]. (pol.).
- ↑ strona oddziału.
- ↑ strona oddziału.
- ↑ strona oddziału.
- ↑ strona oddziału.
- ↑ Kuratorium Oświaty [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Szkoły podstawowe w Toruniu, strona urzędu miasta [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Kuratorium Oświaty w Bydgoszczy [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Liceum Akademickie czwarte w Polsce. Wysoko, ale.... torun.gazeta.pl. [dostęp 2015-01-14]. (pol.).
- ↑ Liceum Akademickie w czołówce. torun.pl. [dostęp 2015-01-14].
- ↑ Policealne Studium Edukacji i Praktyk Teatralnych. psept.pl. (pol.).
- ↑ Szkoła Muzyczna Toruń. ysmt.art.pl. (pol.).
- ↑ Zespół Szkół Muzycznych. zsm.torun.pl. (pol.).
- ↑ Szkoły specjalne. uran.um.torun.pl. [dostęp 2015-01-28]. (pol.).
- ↑ strona ośrodka w Toruniu. k-poa.torun.pl. (pol.).
- ↑ Kuratorium Oświaty. kuratorium.bydgoszcz.uw.gov.pl. (pol.).
- ↑ Poradnia Psychologiczno -Pedagogiczna w Toruniu. ppp.torun.pl. (pol.).
- ↑ Toruńskie Stowarzyszenie Oświatowe. bazy.ngo.pl. (pol.).
- ↑ Kujawsko - Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli w Toruniu. kpcen-torun.edu.pl. (pol.).
- ↑ [założona w 1945, kształci ponad 30 tys., najwięcej w regionie, najlepsza wg rankingów np. Perspektywy, wg którego jest 5 uniwersytetem w kraju].
- ↑ Szkolnictwo wyższe i działalność badawczo-rozwojowa w województwie, Kujawsko-pomorskie Centrum Obsługi Inwestora w Toruniu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ O Towarzystwie Naukowym w Toruniu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Doktoranci w województwie kujawsko-pomorskim w 2013 roku, Urząd Statystyczny w Bydgoszczy [dostęp 2015-01-10].
- ↑ [według rankingów: „Rzeczpospolita” i „Perspektywy”, „Polityka”, „Home & Market”, Medal Europejski Business Centre Club].
- ↑ Pracownia słownika polszczyzny XVI wieku. Instytut Badań Literackich PAN w Warszawie [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona Instytutu Matematycznego PAN [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona zakładu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona zakładu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Strona zakładu [dostęp 2015-01-10].
- ↑ Jak powstawał campus UMK. gazeta.pl. [dostęp 2012-08-08]. (pol.).
- ↑ Strona Uniwersytetu. umk.pl. (pol.).
- ↑ O Książnicy Kopernikańskiej [dostęp 2015-01-04.
- ↑ Dawne biblioteki toruńskie Toruński Serwis Turystyczny [dostęp 2015-01-04].
- ↑ O bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Biblioteczny egzemplarz obowiązkowy w Toruniu [dostęp 2015-02-19].
- ↑ Historia Biblioteki Pedagogicznej w Toruniu na domowej stronie internetowej [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona internetowa CSAiU – Biblioteka [dostęp 2015-01-04].
- ↑ strona Biblioteki Diecezjalnej w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona biblioteki WSKSiM [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona WSB w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona Muzeum Okręgowego w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ strona Muzeum Etnograficznego [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona oddziału biblioteki lekarskiej w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona WSHF [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona NKJO w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ blog Czytelni imienia Sömmerringów CSW w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Historia Instytutu Historii i Archiwistyki UMK [dostęp 2015-01-04].
- ↑ poświęcona obchodom jubileuszu kształcenia archiwistów na UMK [dostęp 2015-01-04].
- ↑ roku jubileuszu – dokąd zmierza toruńska archiwistyka? Głos Uczelni.
- ↑ Uczelnie w Polsce kształcące archiwistów. Strona NDAP [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona internetowa AP w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Charakterystyka Archiwum na stronie NDAP [dostęp 2015-01-04].
- ↑ historyczny Archiwum Wojskowego w Toruniu [dostęp 2015-01-04].
- ↑ archiwum UMK [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Historia archiwum na stronie internetowej [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Strona internetowa Fundacji, zakładka zbiory [dostęp 2015-01-04].
- ↑ Oddziały lokalne – Toruń. tvnfakty.pl. (pol.).
- ↑ TVN24 oszczędza. W Toruniu zamiast oddziału będzie biuro korespondenta. wirtualnemedia.pl. [dostęp 2012-11-30]. (pol.).
- ↑ Redakcja Toruńska TVP S.A [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Historia Radia w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
- ↑ O nas – Polskie Radio PiK [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Paweł Balinowski reporterem RMF fm w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Ludzie RMF FM – Paweł Balinowski [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Koniec testowej emisji DAB+. Od 1 maja 2015 poszerzenie zasięgu. radiopik.pl. [dostęp 2015-04-22]. (pol.).
- ↑ Gwiazdy III Festiwalu Sztuki Faktu. torun.pl. [dostęp 2015-04-22]. (pol.).
- ↑ piosenka filmowa. piosenkafilmowa.pl. (pol.).
- ↑ Strona KPOIL w Toruniu [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Informacje na stronie Naczelnej Izby Pielęgniarek i Położnych [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Nowa siedziba weterynarzy [dostęp 2015-01-09].
- ↑ Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa. mapa.targeo.pl. (pol.).
- ↑ Stacja Sanitarno - Epidemiologiczna w Toruniu. torun.psse.gov.pl. (pol.).
- ↑ o Szpitalu.
- ↑ Przygotowania do rozbudowy Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego wchodzą w decydującą fazę. nowosci.com.pl. (pol.).
- ↑ W Toruniu powstał Bank Mleka Kobiecego. onet.pl. [dostęp 2013-05-28]. (pol.).
- ↑ Bank szpiku w Toruniu zacznie działać za rok. pomorska.pl. [dostęp 2014-10-29]. (pol.).
- ↑ Nowe miejsca dla "śpiochów". W Toruniu otwarto zakład dla pacjentów w stanie wegetatywnym. pomorska.pl. [dostęp 2010-11-15]. (pol.).
- ↑ Hospicja i zespoły opieki paliatywnej w województwie kujawsko – pomorskim. hospicjum-domowe.waw.pl. (pol.).
- ↑ Strona urzędu miasta. torun.pl. (pol.).
- ↑ W Dobrzejewicach powstanie komisariat. Trwa przetarg na projekt. nowosci.com.pl. [dostęp 2014-10-25]. (pol.).
- ↑ STRAŻ MIEJSKA DLA SZKÓŁ. torun.pl. [dostęp 2014-08-25]. (pol.).
- ↑ Z MONITORINGIEM BEZPIECZNIEJ. torun.pl. [dostęp 2015-02-12]. (pol.).
- ↑ Pod Toruniem ma powstać nowoczesne centrum szkolenia straży pożarnej. nowosci.com.pl. [dostęp 2015-01-15]. (pol.).
- ↑ jednostki wojskowe. jednostki-wojskowe.pl. (pol.).
- ↑ Ks. bp Andrzej Suski. torun.pl. [dostęp 2009]. (pol.).
- ↑ Ksiądz biskup Andrzej Wojciech Suski. umk.pl. [dostęp 2013-08-11]. (pol.).
- ↑ Strona Diecezji Toruńskiej. diecezja.torun.pl. (pol.).
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów na oficjalnej stronie Świadków Jehowy (www.jw.org), dostęp z 6 stycznia 2015.
- ↑ gazeta olsztyńska.pl.
- ↑ Torunskie cmentarze. torun.pl. (pol.).
- ↑ Kwesta na cmentarzu św. Jerzego. torun.pl. [dostęp 2014-10-27]. (pol.).
- ↑ Kremacja możliwa w Toruniu. torun.pl. [dostęp 2013-02-05]. (pol.).
- ↑ Toruński Serwis Turystyczny. turystyka.torun.pl. (pol.).
- ↑ Hala sportowo-widowiskowa. torun.pl. (pol.).
- ↑ Informacja o stadionie. speedway.torun.pl. (pol.).
- ↑ Tor-Tor zmodernizowany. torun.pl. [dostęp 2006-09-06]. (pol.).
- ↑ Obiekty sportowe w Toruniu. portalion.com. (pol.).
- ↑ Miejski ośrodek sportu i rekreacji w Toruniu. mosir.torun.pl. (pol.).
- ↑ Park Linowy Barbarka.
- ↑ Kalendarz imprez sportowych. torun.pl. (pol.).
- ↑ Lekkoatletyczny Copernicus Cup w Toruniu. torun.pl. [dostęp 2014-01-14]. (pol.).
- ↑ Konsulat Honorowy Republiki Słowenii w Toruniu. wiadomosci.wp.pl. [dostęp 2003-06-24]. (pol.).
- ↑ Mamy konsulat Finlandii. torun.pl. [dostęp 2014-05-29]. (pol.).
- ↑ Mołdawia ma konsulat w Toruniu. torun.pl. [dostęp 2014-06-24]. (pol.).
- ↑ Toruń ma już 5 konsulatów honorowych. nowości.com.pl. [dostęp 2014-06-24]. (pol.).
- ↑ Miasta bliźniacze Torunia. torun.pl. [dostęp 2013-04-07]. (pol.).
- ↑ Pomnik planetoidy „(12999) Toruń” odsłonięty – Wiadomości24.